Файл: Магистрлік диссертация цифрлы білімдік ортада болаша педагогпсихологтарды коммуникативтік мдениетін алыптастыру.docx
Добавлен: 26.10.2023
Просмотров: 124
Скачиваний: 4
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Психологиялық аспектіде болашақ мұғалімнің коммуникативті мәдениеті мінез-құлықта көрінеді. Оқу процесінде студент коммуникация процесін жүзеге асырудың ерекшелігі мен технологиясын игеруі керек. Кәсіби қарым-қатынас түрі ретінде қарым-қатынас адамның сөйлеу әрекетінен басқа, ақпаратты жест-ишара, мимика, поза, интонация түрінде қабылдаудың визуалды және тактильді тәсілдерін қамтиды.
Студенттердің визуалды қарым-қатынасын, атап айтқанда ауызша, паравербалды және вербалды емес қарым-қатынас құралдарын дамыту маңызды; олардың қарым-қатынас стилінде көрінетін қарым-қатынас икемділігін және әлеуметтік қабылдаудың жеткіліктілігін қалыптастыру; өзара әрекеттесу процесінде әзілді қолдануға шақыру; олардың оқушылармен, әріптестермен, әкімшілікпен өзара әрекеттесуінің тиімділігін арттыру.Мәдениетті дамытуды жобалау технологиясын әр студент игеруі керек, өйткені қызықты және жемісті оқу-тәрбие материалдары, белсенді және прогрессивті әсер ету әдістері дұрыс, тиісті педагогикалық қарым-қатынас қамтамасыз етілгенде ғана нәтиже береді.
Білім берудегі педагогикалық қызметтің, технологияның және ұйымдастырушылық форманың құрамдас бөлігі ретінде жобалау туралы ғалымдардың зерттеулеріне сәйкес (В.П. Беспалько, М. П. Горчакова-Сибирская, Е.С. Заир-Бек, И.А. Колесникова, Н.В. Кузьмина, В.М. Монахов, Е.С. Полат, В. Е. Радионов, А.П. Тряпицына, В.З. Юсупов және т. б.), коммуникативті мәдениеттің дамуын жобалау деп оқу барысында студенттерді шығармашылық қызметті ұйымдастыруды, коммуникацияға дайындау, мақсаттарын түсіну, мазмұнын, әдістері мен құралдарын білуге бағытталғаның түсінеміз. Жобалау мақсатты, тұжырымдамалық, технологиялық және диагностикалық кезеңдерінең тұрады[12].
Ғалымдардың зерттеуін қорытындыласақ, күнделікті өмірде «мәдениет» сөзі мақұлдауды білдіреді, біз бағаланатын фактілерді немесе құбылыстарды жасырын түрде салыстыратын идеал немесе идеалды күйдің болуы ретінде түсініледі. Мысалы, жоғары кәсіби мәдениет, орындаушылық мәдениет, т.б. туралы айтады. Адамдардың мінез-құлқы да сол позициялардан бағаланады. Бірақ олар адамды мәдениетті немесе мәдениетсіз деп бағалағанда, олар білімді немесе нашар білімді адамдарды білдіреді. Барлық қоғамда кейде қарама-қарсы күйге, заңға, тәртіпке, адамгершіліктің жұмсақтығына негізделсе, дәл осылай бағаланады.
Жалпы ғалымдардың зерттеу әдебиеттеріндегі талдау көрсеткендей, зерттеушілердің көпшілігі «коммуникативті мәдениет» ұғымын категориялау кезінде оны құрайтын ұғымдардың мағыналық мазмұнына жүгінеді: «мәдениет» және «коммуникация» деген әртүрлі ғылымдар және ғылыми мектептерде оларды түсінудің кең ауқымы ұсынылған. Демек, бұл құбылыстың көптеген түсіндірмесі бар.
Коммуникативті мәдениет жалпы, кең ауқымды мағынада адамзаттың мәдени мұрасының бөлігі болып табылады. Ұғымдардың айырмашылығына қарамастан, барлық зерттеушілер коммуникативті мәдениет жеке тұлғаның жалпы және кәсіби мәдениетінің маңызды құрамдас бөлігі деп түсініктеме береді. Осылайша, коммуникативті мәдениет адамның жалпы мәдени және кәсіби қалыптасуында жетекші рөл атқарады. Психологиялық-педагогикалық әдебиеттерде жалпыланған түрде коммуникативті мәдениет жеке тұлғаға ғалымдар коммуникативті мәселелерді шешу үшін өзінің психикалық, физикалық, жеке қасиеттерін тиімді пайдалану мүмкіндік беретін білім мен дағдылардың жиынтығы ретінде түсіндіріледі.
Коммуникативтік мәдениет – жеке тұлғаның өмір сүруге дайындығын, өзін-өзі анықтауды, басқалармен үйлесімді қарым-қатынас орнатуды қамтамасыз ететін негізгі мәдениетінің бөлігі. Коммуникативті мәдениеттің элементтеріне: эмоционалдық мәдениет (сезім мәдениеті), қарым-қатынас мәдениеті, ойлау және сөйлеу мәдениеті жатады.
Қарым-қатынас мәдениеті отбасынан қалыптаса бастайды: әлеуметтенудің негізгі агенті бола отырып, отбасы басқа адамдармен қарым-қатынас жасауға, басқа мәдениетке толерантты қарым-қатынас жасауға және қарым-қатынас орнатуға қабілетті тұлғаның бастапқы бейнесін жасауға шақырылады. Білім беру әлеуметтік институт және әлеуметтік-мәдени құбылыс ретінде қарым-қатынас мәдениетін одан әрі дамытуға елеулі үлес қосуы керек.
Сонымен, жоғары оқу орындарында болашақ мамандардың коммуникативті мәдениетін дамыту әлеуметтік-гуманитарлық пәндерді оқыту шеңберінде жүзеге асырылады, және олар жеке тұлғаның құндылық бағдарлары, адамгершілік көзқарастары, қарым-қатынас мәдениетін, белгілі бір дағдыларды қалыптастыруды қамтитын жалпы мәдени құзыреттіліктерді қалыптастыруға бағытталған.
1.2 Цифрлық білімдік ортада болашақ педагог-психологтардың коммуникативтік мәдениетін қалыптастырудың тиімді жолдары
Студенттердің коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың мақсатты кезеңі коммуникацияның қалыптасқан жағдайларын ескере отырып, педагогикалық өзара әрекеттесудің мақсаты мен мотивтерін қалыптастыруға бағытталған. Осы кезеңде шешілетін міндеттерге мыналар жатады:
1) болашақ педагогтің коммуникативтік мәдениетін дамытуға оның жалпы кәсіптік мәдениетінің маңызды сипаттамасы ретінде мақсатты бағдарлауды қамтамасыз ету, оның дамуы жоғары оқу орнында оқыту кезеңінде басталады;
2) мәдениеттің дамуын студенттердің маңыздылығын білуге мүмкіндік беретін ақпараттық кезеңнен қозғалысын көздейтін көп сатылы сабақтас процесс ретінде жобалау педагогтердің білім алушылармен адамгершілік, позитивті оқыту қарым-қатынасы, оны құру тәсілдері, білім алушылардың жеке даму процесінде педагогтердің кәсіби коммуникативтік икемділігімен сипатталатын коммуникативтік мәдениет деңгейін меңгеру;
3) аудиториямен қарым-қатынас стилін қалыптастыру;
4) қызметтің жаңа коммуникативтік жағдайларында қарым-қатынас стилін нақтылау және т.б. мақсатты кезеңде алдағы қарым-қатынасты алдын ала модельдеу және болжау жүзеге асырылады, бұл білім беру процесінің міндеттерін коммуникация аспектісіне аударуға мүмкіндік береді.
Тұжырымдамалық кезең коммуникативті мәдениеттің дамуын одан әрі жобалауды және жобаны практикалық қолдану деңгейіне жеткізуді қамтиды. Бұл кезеңде жобаны іске асырудың стратегиялық маңызды теориялық және әдіснамалық тәсілдері әзірленуде.
Студенттердің оқу барысында коммуникативті мәдениетін дамытудың авторлық тұжырымдамасын негіздеу үшін зерттеудің теориялық негіздері қарым-қатынас мәселесі бойынша философиялық зерттеулер деп есептеледі (М.М. Бахтин, И.А. Ильясова және т. б.), мәдениет теориясы бойынша жұмыстар (В.И. Бакштановский, Л.Н. Коган, Ю.М. Лотман, В.М. Межуев және т. б.), Л.С. Выготский мен оның мектебінің мәдени-тарихи теориясы (А.Н. Леонтьев, А. Р.Лурия), мұғалімнің жеке басын қалыптастыру тұжырымдамалары (О.А. Абдуллин, Н.В. Кузьмина, Н.Н. Кулюткин, Н.М. Новиков, А.И. Пискунов, В.А. Сластенин, Л.Ф. Спирин), тұлғааралық қарым-қатынастың әлеуметтік-психологиялық және педагогикалық мәселелерін зерттеу (Г.М. Андреева, Н.П. Еникеева, А.А. Бодалев, Л.А. Петровская, В. П. Симонов және т. б.), [13].
Болашақ мұғалімнің кәсіби дайындығының мазмұнын жобалау және психодидактикалық принцип негізінде білім беру ортасын ұйымдастыру тұжырымдамасы (Э.Г. Гельфман, О.С. Косихина, В.И. Панов, М.А. Холодная және т. б.) және т. б. ғалымдар зерттеген[14].
Студенттердің коммуникативті мәдениетін дамытуды жобалаудың әдіснамалық негізі жүйелік, мәдени, этнопедагогикалық, тұлғаға бағытталған, субъект-субъективті тәсілдер және бірқатар жалпы және жеке принциптер болып табылады. Жүйелік тәсіл негізінде қарым-қатынас процесі өзара әрекеттесудің барлық субъектілерінің жиынтығы ретінде қарастырылады және оқу ақпараты қабылдауға және есте сақтауға ыңғайлы түрде ұсынылатын құралдар мен әдістер тобын қамтиды.
Мәдениеттану тәсілі оқу процесінде мәдениеттің басымдығын танудан тұрады, яғни қарым-қатынас процесінде ұлттық, сөйлеу, мәдени мінез-құлық үлгілерін ескере отырып, коммуникациялық мінез-құлық дамиды. Білім алушы мәдениетті оқып қана қоймай, оны белгілі бір мәдени орта ретінде қабылдап және оны дамытуды жалғастырады, білімді байытады, психикалық бейнелерді қалыптастырады. Мәдениеттану және этнопедагогикалық тәсілдер негізінде білім беру процесінің жұмыс істеуі студенттердің академиялық ұтқырлығын жүзеге асыру болып табылады. Тұлғаға бағытталған тәсіл өзара байланысты ұғымдар, идеялар мен іс-қимыл тәсілдері жүйесіне сүйену арқылы білім алушының жеке басын тану және өзін-өзі жүзеге асыру, оның қайталанбас даралығын дамыту процестерін қамтамасыз етуге және қолдауға мүмкіндік береді [9].
Білім беру ортасының коммуникативтік компоненті, яғни білім алушылар үшін қоршаған ортаның қасиеттерін субъективті құрылымдаудың және оларды өзін-өзі дамытудың субъективті құралына айналдырудың әртүрлі мүмкіндіктерін тудыратын практика кезінде педагогтар мен студенттердің, студенттердің, студенттер мен өзара әрекеттесу тәсілдері ерекше жүйелік қалыптастыру манызды болып есептеледі: объект-объектті, субъект-объектті, субъект-субъектті (полисубъектті, яғни бірлескен субъект және субъект-генератор).
Болашақ мұғалімдердің жас ерекшеліктерін қарастырайық:
1. Жеткілікті педагогикалық беттік білім деңгейіндегі әлеуметтік-демографиялық топ ретінде жастар жоғары азаматтық әлеуетке ие, өйткені олар азаматтық процестерге ерекше әсер етеді, мобильді және эмоционалды.
2. Студент жастар қазіргі саяси жағдайдың тұрақсыздығына, радикалды, мемлекетке қарсы құбылыстардың әсеріне ұшырауына байланысты тәрбие мен педагогикалық білім берудің маңызды субъектісіне айналуда.
3. Жастар категориясы жоғары интеллектті потенциал мен ең төменгі өмірлік тәжірибеге ие, бұл болашақ мұғалімнің азамат ретіндегі жеке басының қалыптасуына ықпал ететін білім мен дағдыларды алудың оң негізін құрайды.
Х. Нед Сили «Мәдениетке үйрету» (Seelye, 134б.) кітабында мәдениетті стереотиптерге оқыту барысында қалыптасуы керек, келесі қабілеттер мен ептіліктер туралы жазады:
1. Қабілет үлгіні сипаттау немесе оны өзіне тән субмәдениетке жатқызу мүмкіндігі;
2. Мінез-құлық деректерінде үлгіні білу қабілеті;
3. «Түсіндіру» қабілеті оның басқа да үлгілерге функционалдық қатынас немесе себепті көзқарастарының үлгісі;
4. Нақты ситуацияға болуы мүмкін реакцияны болжау қабілеті;
5. Мақұлданған үлгіні талдау қабілеті;
6. Қорытындылау ретінде келтірілген деректерді бағалау қабілеті;
7. Анализ немесе синтез әдісін көрсету немесе сипаттау қабілеті;
8. Адамның әдеттегі талабын қанағаттандыру үшін қажетті білімді таңдау қабілеті[15].
Бірінші тақырыпта келтірілген мәдениеттің анықтамасы, мәдениетті "білім, наным-сенімдер, өнер, адамгершілік, заңдар, әдет-ғұрыптар және адам қоғам мүшесі ретінде алған кез келген басқа қабілеттер мен әдеттерді қамтитын күрделі тұтастық" деп түсінетін этнографияның және антропологияның негізін қалаушылардың бірі ағылшын ғалымы Эдуард Б. Тайлордың (Edward B. Tylor) анықтамасына жақын[16].
Сурет 2. Коммуникативтік мәдениеттің құрылымдық құрамдастары
Білім беруді цифрландырудағы оқу процесі білім алушылардың оқу-танымдық іс-әрекеттегі оқу мәдениетінің мәнін білім берудің медиалық ауызша және жазбаша сөйлеуінде коммуникативті дағдыларының түбегейлі өзгертеді деп күтілуде.
Болашақ психолог-педагогтарды электрондық білім беру аясында коммуникативті қызметті ұйымдастыруға дайындаудың теориялық және практикалық аспектілерін Н.А.Костикова өз зерттеуінде жақсы түсіндіреді. Автор, мұғалімнің электрондық білім беру ортасындағы коммуникативті іс-әрекетінің әр қырлы сипаты мен күрделі интегративті өзгерістерін ескере отырып, жеке, коммуникативті, құзыреттілік және қоршаған орта тәсілдерінің идеяларын біріктіретін интегративті тәсілді қолдану қажет деп санайды[6,7].
Қоғам дамуының қазіргі кезеңі жоғары білім беру жүйесінде тиімді әрі нәтижелі педагогикалық іс-әрекетті, жеке тұлғаның шығармашылық бағыттылығын қалыптастыруға, рухани-адамгершілік мәдениетін дамытуға бағытталған жоғары оқу орындарының мамандарын даярлауға талаптар қояды, солардың ішіндегі маңызды құрамдас бөлігінің бірі - коммуникативті мәдениет болып табылады.
Т. Н. Волкова, В.А. Кан-калик, Л. М. Митина, И. М. Юсупова сынды бірнеше ғалымдар еңбектерін педагогикалық қарым-қатынас мәдениетін қалыптастыру мәселелеріне арнаса, ал Г. Н. Артемьева, С. В. Знаменская, С. З. Еникеева, И. П. Кравченко, И. В. Кузьменко, Н. О. Митрова секілді біраз ғалымдардың зерттеулері студенттердің коммуникативті мәдениеті туралы мәселені көтерді[18].