Файл: Р. коуз аида исача.ppt

Мавзу. КОУЗ теоремаси ва трансформацион харажатлар ёндашувлари

2. Коуз-Уильямсон назарияси

Р.КОУЗ ҳақида қисқача

29.12.1910 – 2.09.2013 (102 ёшида вафот этган)	Туғилган жойи
	АНГЛИЯ
ФАОЛИЯТ СОҲАСИ ВА ЖОЙИ	ЧИКАГО университети Буффалодаги Нью ЙОРК университети Виржиния университети Данди университети Рональд Коуз Институти
Илмий даражаси ва унвони	И.ф.д., профессор
Иқтисодиётга қўшган ҳисса-си	КОУЗ теоремаси муаллифи
МУКОФОТЛАРИ	Иқтисодиёт бўйича Нобель мукофоти совриндори

Трансакция харажатлари назарияси доирасида ўтказиладиган тадқиқотларни


макродаража


микро


Ушбу таҳлил қилиш белгисига мувофиқ трансакция харажатлари назариясида иккита ёндашув мавжудлигини изоҳлаш мумкин


Коуз – Уильямсоннинг трансакцион ёндашуви (барқарор фаолият кўрсатувчи институтларни таҳлил қилиш учун)


Нортнинг трансформацион ёндашуви (институционал ўзгаришларни таҳлил қилиш учун)


Биринчиси


Иккинчиси


Трансакция харажатлари


– ахборотни йиғиш ва қайта ишлаш харажатлари, музокаралар олиб бориш ва қарорлар қабул қилиш, шартноманинг бажарилишини назорат қилиш ва юридик ҳимоялаш харажатларидир


Илмий манбаларда берилган таърифларга мувофиқ трансакция харажатларини қуйидаги тарзда таснифлаш мумкин:


- ахборотни излаш харажатлари (нархлар, мавжуд товарлар, етказиб берувчилар ва истеъмолчилар тўғрисида ахборотни йиғиш ва қайта ишлаш учун сарфланган вақт);


- алмашувга кирган товарлар ва хизматларнинг миқдори ва сифатини ўлчаш харажатлари;


- оппортунистик хатти-ҳаракатдан ҳимоялаш харажатлари

---

- бунда битим шартларини бузувчи ёки бир томонлама фойда олишга йўналтирилган ноинсофлик хатти-ҳаракат тушунилади


Ўзининг “Фирма табиати”, деб номланган мақоласида (1937) Р.Коуз трансакция харажатларини “нархлар механизмидан фойдаланиш харажатлари”, “очиқ бозорда алмашув трансакцияларини амалга ошириш харажатлари” ёки “бозор харажатлари” сифатида белгилаган. Кейинчалик “Ижтимоий харажатлар муаммоси” мақоласида (1960) Р.Коуз “бозор трансакция харажатлари” иборасидан фойдаланган.


О.Уильямсон трансакция харажатларини битим тузилгунча ва битим тузилганидан сўнг юзага келадиган харажатлар, дея таърифлайди.


О.Уильямсоннинг қуйидаги хулосаси диққатга сазовор: “моддий ва хомашёларга кам харажатлар билан кўп маҳсулотлар ишлаб чиқарадиган жамият эмас, балки маҳсулотни ишлаб чиқаришда трансакция харажатлари улуши паст бўлган жамият ютуқга эга бўлади”

2. Трансформация харажатлари ва уларни таҳлил қилишга нисбатан Норт ёндашуви

Микродаражада трансакция харажатларини таҳлил қилишга нисбатан Коуз – Уильямсон ёндашуви трансакцион ёндашув, деб юритилса,


микро


макродаража


Трансформация харажатларини ўрганиш ишлаб чиқариш назарияси доирасида олиб борилган ва харажатларнинг ушбу тури кўпинча ишлаб чиқариш харажатлари – материални жисмоний ўзгартириш, бунинг натижасида муайян қийматга эга бўлган маҳсулот олинадиган жараёнидаги харажатларга тенглаштирилган


Ўзгаришларга тўсқинлик қилувчи асосий кучлар Д.Норт томонидан ҳам кўриб чиқилган. Улар жумласига қуйидагиларни киритиш мумкин:


- давлат – агар бу ғазна даромадлари билан харажатлари ўрасидаги фарқни камайтиришга ёрдам берса;

КОУЗ теоремаси мазмуни

АГАР БАРЧА ТОМОНЛАРНИНГ МУЛКИЙ ҲУҚУҚЛАРИ ЯХШИ АНИҚЛАНГАН ҲАМДА ТРАНСАКЦИЯ ХАРАЖАТЛАРИ НОЛГА ТЕНГ БЎЛСА, ПИРОВАРД НАТИ-ЖА ИШЛАБ ЧИҚАРИШ ҚИЙМАТИНИ МАКСИМУМЛАШТИРИШГА ТАЪСИР ЭТАДИ, АММО МУЛКЧИЛИК ҲУҚУҚИНИ ТАҚСИМЛАШДАГИ ЎЗГАРИШЛАРГА БОҒЛИҚ ЭМАС

Транзакция харажатлари нолга тенг бўлса, бу қуйидагиларни англатади

---

Барча томонлар ҳамма ҳолатларни биладилар, янги-ликлар тез маълум бўлади, бунда томонлар бир-бири-ни яхши тушунгани учун қўшимча тушунтириш ва харажатларга ҳожат қолмайди
Барча томонлар ўртасида манфаатлар доимо кели-шишда намоён бўлади, шартлар ўзгарган тақдирда ҳам ғайриқонуний ҳатти-ҳаракатлар истисно этилади
Ҳар бир товарга ёки ресурсга уларни ўрнини босувчи кўп хилдаги товарлар ёки ресурслар мос келади


Коузнинг ижтимоий харажатлар билан боғлиқ ишларини Дж.Стиглер умумлаштирган ҳамда “КОУЗ” теоремаси деб атаган


1960 йил

Дуглас Норт
англ. Douglass Cecil North
Тугилган йили:	5 ноября 1920 (1920-11-05) (91 год)
Тугилган жойи:	Кембридж, Массачусетс
Ватани:	АКШ
Илмий йуналиши	иктисодчи
Альма-матер:	Калифорния университети Беркли
Унвонлари	Нобель мукофати «иктисодчи» (1993)

- жамиятнинг унинг аввалги ривожланиш йўналишига боғлиқлигини белгилаб берувчи институционал матрица


Ўтиш иқтисодиётида трансформация харажатларига қуйидаги омиллар таъсир кўрсатади:


Ресурсларни инвестициялашнинг анъанавий соҳаларидан янги институтларни барпо этишга йўналтириш.


Қайта ташкил қилиш харажатлари


Ўзбекистонда мустақилликнинг дастлабки йилларидан бошлаб Президент И.Каримов асослаб берган 5 та тамойил асосида босқичма-босқич олиб борилган бозор ислоҳотлари натижасида иқтисодиётнинг барча тармоқлари ва соҳаларида хусусий мулкчилик шаклидаги йирик ва кичик бизнес корхоналари ташкил этилиб, уларнинг бошқарув тизими бозор муносабатларига мос талаблар негизида ўзгартирилди.


Иқтисодиёт субъектлари сарф-харажатларининг маълум қисмини трансакция харажатлари ташкил этади. Ушбу тоифага кирувчи харажатларни камайтириш иқтисодиётни модернизация қилиш ва ишлаб чиқаришни диверсификациялаш жараёнларида муҳим аҳамият касб этади

---

Трансакция харажатларини пасайтириш ва улар таркибини оптималлаштиришни таъсирчан йўли бўлиб у,


- тадбиркорларни молиявий-иқтисодий салоҳиятини кўтаришга


- тадбиркорлар томонидан ишлаб чиқарилган маҳсулотларининг ички ва ташқи бозорларда рақобатбардошлигини оширишга


- ишлаб чиқаришни модернизация қилиш, техник ва технологик янгилашга кўпроқ ички инвестицияларни ажратишнинг самарали воситаси бўлиб хизмат қилади

---