ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 26.10.2023
Просмотров: 353
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
СОДЕРЖАНИЕ
Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас…………………….
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас…………………
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас …………………
Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас………………………
Құрмалас сөйлемнің көп құрамды түрлері……………………
Леп белгісі……………………….……………………………
Сұрау белгісі……………………………………………………
Көп нүкте…………………………………….…………………
Нүктелі үтір……………………………………………………
2. қолдану аясы шектеулі сөздер;
3. көркем әдебиетте жиі қолданылатын қанатты сөздер;
4. сөздің лексикалық мағыналары;
Сөздер құрамына қарай 2-ге бөлінеді: дара сөз және күрделі сөз.
Құрмалас сөйлем екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіреді.
Сабақтас құрмалас сөйлемнің жасалу жолдары
Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас
Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас
Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас
Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас
Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас
Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас
ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМНІҢ КӨП ҚҰРАМДЫ ТҮРЛЕРІ
Зат есім жасайтын жұрнақтар
-
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтары
| № | жұрнақ | мысал |
| 1 | -еке, -ке, -қа, -а, -е | атеке(атке) Исеке (Иса) ағеке(ағке) Жәке(Жамбыл) әпеке(әпке) Нүке (Нұрпейіс) Мұқа(Мұхтар) |
| 2 | -й | атай, әкей, шешей, жездей |
| 3 | -тай | ағатай, апатай, әкетай, шешетай |
| 4 | -жан | ағажан, атажан, апажан, Абайжан |
| 5 | -қан, -кен, -қай, -кей, -ан, -ң | балақан, бұзауқан, шешекей, Дәкен(Дәріқұл) |
| 6 | -шақ, -шек | құлыншақ, інішек |
| 7 | -шық, -шік | қапшық, төбешік |
| 8 | -ша, -ше | сандықша, күрекше |
| 9 | -ш, -ыш, -іш | қалқаш, Нұрыш (Нұртай) |
| 10 | -сымақ | қорасымақ, таусымақ |
-
Есімдерден зат есім жасайтын жұрнақтар
№
жұрнақ
мысал
1
-шы, -ші
қойшы, күйші
2
-шылық, -шілік
шаруашылық, кеңшілік
3
-лық, -лік, дық, -дік, -тық, -тік
балалық, кісілік, адалдық, жеңілдік, жолдастық, биіктік
4
-кер, -гер
айлакер, саудагер
5
-кеш, -стан, -хана -паз, -қой, - қор
шайхана, кітапхана, арбакеш, жемқор
-
Етістіктен зат есім жасайтын жұрнақтар
| № | жұрнақ | мысал |
| 1 | -м, -ым, -ім | байлам, күзем, қысым |
| 2 | -ма, -ме, -ба, -бе, -па, -пе | ұрма, көрме, сүзбе, кеспе |
| 3 | -қы, -кі, -ғы, -гі | шалғы, тепкі, бұрғы |
| 4 | -с, -ыс, -іс | талас, айтыс, жүріс |
| 5 | -қ, -к, -ық, -ік, -ақ, -ек | тарақ, күрек, қызық |
| 6 | -ыш, -іш | қуаныш, таяныш, өкініш |
| 7 | -н, -ын, -ін | боран, жуын, түйін |
| 8 | -у | сабау, жамау, көсеу |
| 9 | -ынды, інді | шайынды, үйінді үгінді |
| 10 | -ғыш, -гіш, -қыш, -кіш | сүзгіш, сыпырғыш, білгіш |
| 11 | -уыш, -уіш | өлшеуіш, бастауыш |
| 12 | -ыр, -ір, -р, -ар, -ер | үңгір, шұқыр |
Зат есімнің сөйлемдегі қызметі
| | Ереже | Мысалдар |
| Бастауыш | Зат есім сөйлемде атау септігінде тұрып бастауыш болады. Кейде кім? не? сұрақтары тәуелденіп қойыла береді. (кімім? неңіз?) | Жел күшейе түсті. Ер елімен көрікті, жер кенімен көрікті. Менің әкем -кәсіпкер. |
| Анық-тауыш | Зат есім ілік септігінде тұрып және өзінен кейінгі сөзді айқындап, анықтауыш болады. | Алтын сағат сыйлаған екен. Қырда ауылдың малдары жайылып жүр. |
| Толық-тауыш | Зат есім атау мен ілік септіктерінен басқа септіктер тұлғасында тұрып, толықтауыш болады. | Тәрбие тілден басталады. Ертегімен ұрпағыңды естелікке үйрет. |
| Пысық-тауыш | Зат есім барыс, жатыс, шығыс, көмектес септіктерінде келіп немесе көмекші есіммен, септеулік шылаумен тіркесіп пысықтауыш болады. | Біз мектепке қарай жүгірдік. Мен оқу үшін қалаға барамын. Көлеңкеде атам отыр. |
| Баяндауыш | Зат есімдер жіктеліп келіп немесе атау септігінде тұрып сөйлемде баяндауыш болады. | Біз бейбіт еңбекті сүйетін елміз. Бала – артта қалған із, байлық – қолдағы мұз. |
КӨМЕКШІ ЕСІМ
Көмекші есім – лексикалық мағынасынан айырылып, сөйлемде екінші бір сөздің шылауында қолданылатын зат есім. Мысалы, сырт, іш, маң, алд(ы), арт(ы), үст(і), қас, жан т.б. (Ауылдың жаны терең сай)
Әдетте көмекші есім тәуелдік жалғауында тұрып, негізгі зат есіммен тіркесіп сөйлемнің бір ғана мүшесі болады.
Ескерту: Кейде көмекші есім көптік, септік жалғауларында келіп, басқа сөзге тәуелді болмай, жеке тұрып та сөйлем мүшесі бола алады. Мысалы Арттағылар(кімдер?) жетіп қалды. Сыртын(нені?) көріп, ішінен(неден?) түңілме.
СЫН ЕСІМ
Сын есім – заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Сұрақтары: қандай? қай?
| түрі | ереже | мысал |
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| | ||
| Тұлғасына қарай |
| Негізгі сын есім | Түбір сын есім. | сары, таза, тәтті, терең, жұқа, кең. |
| Туынды сын есім | Жұрнақ арқылы жасалған сын есім. | көшпелі, сөзшең, оқымысты, әлсіз. |
| Құрамына қарай | ||
| Дара сын есім | Бір ғана сын есімнің сындық белгіні білдіруі. | ақ, бойшаң, жасыл, баласыз. |
| Күрделі сын есім | Тіркескен және қосарланған сын есімнің сындық белгіні білдіруі. | ақ киімді, қара торы, көп балалы, тап-таза |
| Мағынасына қарай | ||
| Сапалық сын есім | Сындық белгіні анықтайтын төл сын есім. | сұр, қызылдау, биік, үлкен, көкпеңбек. |
| Қатыстық сын есім | Басқа сөз таптарынан жасалған туынды сын есім. | бойшаң адам, өнерлі бала, аспалы шам, ашық есік. |
Туынды сын есім жасайтын жұрнақтар
| | жұрнақ | мысал |
| Есім сөздерден сын есім жасайтын |
| 1.далалы, орманды; 2. баласыз,үйсіз; 3. жазғы,ішкі; 4.балалық, жылдық 5. ұйқышыл, кекшіл; 6. сөзшең, бойшаң; 7. тастай, судай; 8. сәнқой, әуесқой; 9. тарихи, қазақы; |
| Етістіктен сын есім жасайтын |
| 1. жабысқақ, үркек; 2. ашық, ақсақ; 3. білгіш,айтқыш; 4. тапқыр, алғыр; 5. ұялшақ, сүріншек; 6. асыранды, үйінді; 7. созбалы, аспалы; 8. шыдамды; 9. сүзеген ,қабаған, 10. ілулі,асулы; 11. қызба, бөспе; 12.басыңқы, көтеріңкі; |
Сын есімнің шырайлары
| | ереже | жасалу жолдары | мысал |
| Жай шырай | Заттың жай ғана сындық белгісін білдіретін сын есім жай шырай болады. | Ешбір қосымшасыз түбір және туынды сын есімдердің өзінен жасалады. | биік жақсы үлкен тәтті қызыл |
| Салыстырмалы шырай | Бір заттың сындық белгісін екінші затпен салыстырғанда кем не артық екенін білдіретін шырайдың түрі. | 1. -ырақ, -ірек, -рақ, -рек 2. -лау, -леу, -дау, -деу, -тау, -теу 3. -қыл, -ғыл, -қылт, -ғылт, -ғылтым, -шыл, -шіл, -аң, -қай, -ғыш, -шылтым, -шілтім, -ілдір, -ша, -ше, -қай | ауырырақ кішірек үлкендеу жылылау ақшыл көгілдір бозаң қоңырқай ұзынша |
| Күшейтпелі (асырмалы) шырай | Белгілі бір сындық белгінің бір нәрседен өте артық не өте кем екенін білдіретін шырайдың түрі. | 1. Сын есімнің алдынан күшейткіш буынның қосарлануы арқылы жасалады. 2. Сын есімнің күшейткіш үстеумен (тым, өте, ең, нағыз, орасан, кілең, аса, нақ т.б.) тіркесуі арқылы жасалады. | сап-сары, үп-үлкен өте жарық тым ауыр ең әдемі аса маңыз-ды |
Ескерту:
-
Ақ, көк сөздерінің күшейтпелі шырай түрі төмендегідей болады: аппақ, көкпеңбек. -
Жаңа буын оқулығында сын есімнің шырайлары екіге бөлініп берілген:
А) Салыстырмалы
Ә) Күшейтпелі
-
Асырмалы шырай күшейтпелі шырайға қосылып көрсетілген. Ал жай шырай сөздердің шырайлық қосымшалары болмағандықтан, оларды шырай түріне жатқызбаған.
Сын есімнің сөйлемдегі қызметі
| | Ереже | Мысалдар |
| Анық-тауыш | Сын есім сөйлемде негізінен анықтауыш болады. | Қырдағы қызыл-сарыгүлдер көздің жауын алады. Саматтың жүйрік тазысы бар. Біз таудағы аспалы көпірден өттік. |
| Бастауыш | Заттанған сын есім3 атау септігінде тұрып, бастауыш болады. | Сыпайы сырын сақтар, әдепті арын сақтар. Білекті бірді жығар, білімді мыңды жығар. Үлкендер төрге шықты. |
| Толық-тауыш | Сын есім заттанып келіп, толықтауыш болады. | Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен. Жаманға сырыңды айтпа. Ол судың ыстық-суығына қарамады. |
| Пысық-тауыш | Сын есім етістіктің алдынан келіп, іс-әрекеттің сынын білдіріп, пысықтауыш болады. | Ол домбырада шебер ойнады. Ол футболды керемет ойнайды. Ол әнді жақсы айтады. Ол бүгін көңілді жүр. |
| Баян-дауыш | Сын есім сөйлем соңында келіп, баяндауыш болады. | Сен менен өткен ақылдысың. Сен одан үлкенсің. Бүгін ауа райы суық. Бөлме кең. |