Файл: Аза тілі адірлі талапкер!.doc

10. 
    Төл сөздегі жіктеу есімдіктері төлеу сөзде былай өзгереді:
    

Төл сөз	төлеу сөз
мен	өзінің
сен	оның / одан
сіз	оның / одан
ол	оның / одан
Саған / сізге	оған
сенімен / сізбен	онымен

• 
  Төл сөз тырнақшаға алынғанда, тыныс белгілері былай болады:
  

  Төл сөз автор сөзінен бұрын келеді.	«Төл сөз», –автор сөзі	«Балалармен ақылдасып көрейік», – деді Ақылбай.
  Төл сөз автор сөзінен кейін келеді.	Автор сөзі: «Төл сөз».	Балтабай былай деді: «Балалармен ақылдасып көрейік»
  Төл сөз автор сөзінің ортасында келеді.	Автор сөзі: «Төл сөз», –автор сөзі.	Балтабай: «Балалармен ақылдасып көрейік», – деді.
  Төл сөзді автор сөзі ортадан жарып келеді.	«Төл сөз, –автор сөзі, – төл сөз».	«Балалармен, – деді Балтабай, – ақылдасып көрейік».

• 
  Төл сөз тырнақшаға алынбағанда, тыныс белгілері былай болады:
  

  Төл сөз автор сөзінен бұрын келеді.	–Төл сөз, –автор сөзі	– Ол сенің інің бе? – деп сұрады Сағи.
  Төл сөз автор сөзінен кейін келеді.	Автор сөзі: – Төл сөз.	Сағи былай деп сұрады: – Ол сенің інің бе?
  Төл сөз автор сөзінің ортасында келеді.	Автор сөзі: –Төл сөз, –автор сөзі.	Сағи: – Ол сенің інің бе? –деп сұрады.
  Төл сөзді автор сөзі ортадан жарып келеді.	–Төл сөз, –автор сөзі, – төл сөз.	– Ол, – деді Сағи, – сенің інің бе?

• 
  Төл сөз сұраулы, лепті және көтеріңкі интонациямен айтылған бұйрықты сөйлем болғанда, тыныс белгілері былай болады:
  

• 
  Диалогта әр адамның сөзі жаңа жолдан және сызықшамен басталады. Мысалы:
  

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың?
  
• 
  Асанбайдың.
  
• 
  Әкең қазір қайда?
  
• 
  Қой бағып кеткен.
  

• 
  Диалогта төл сөз бен автор сөзі араласып келе береді. Мысалы:
  

• 
  Қарағым, сен кімнің баласысың? – деп сұрады. Бала:
  
• 
  Асанбайдың, – деп қысқа жауап қайырды.
  

• 
  Әкең қазір қайда? – деді. Бала да бұл кім болды екен дегендей:
  
• 
  Қой бағып кеткен, – деп тесіле қарады.
  

ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ

Құрмалас сөйлем екі немесе бірнеше жай сөйлемнен құралып, күрделі ойды білдіреді.

• Құрмалас сөйлемнің құрылысына қарай 3 түрі бар: салалас құрмалас сөйлем, сабақтас құрмалас сөйлем және аралас құрмалас сөйлем. Олардың ерекшеліктері төмендегідей:

түрі	ереже
Салалас құрмалас сөйлем	Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде (салаласа) байланысады.
Сабақтас құрмалас сөйлем	Жай сөйлемдердің алғашқысының баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына (сабақтаса) байланысады.
Аралас құрмалас сөйлем	Кемінде үш сөйлемнен құралып, бір-бірімен салаласа да, сабақтаса да байланысады.

САЛАЛАС ҚҰРМАЛАС СӨЙЛЕМ

• 
  Құрамындағы жай сөйлемдердің баяндауыштары тиянақты болып, өзара тең дәрежеде (салаласа) байланысады.
  
• 
  Құрамындағы жай сөйлемдері екі түрлі жолмен байланысады:
  

1. 
   Құрамындағы жай сөйлемдері көбіне жалғаулық шылаулар арқылы байланысады.
   
2. 
   Мағыналарының жақындығына қарай іргелес тұрып, интонация арқылы байланысады.
   

• 
  Салалас құрмалас сөйлемнің 6 түрі бар:
  

1. 
   Қарсылықты салалас құрмалас сөйлемде «бірақ» жалғаулық шылауы түсіп қалғанда, оның орнына сызықша қойылады.
   
2. 
   Себеп-салдар салалас құрмалас сөйлемнің салдар мәндісі бірінші келгенде, одан кейін қос нүкте қойылады.
   

• 
  Бірінші сөйлемінің баяндауышы тиянақсыз болып, екінші сөйлемге бағына (сабақтаса) байланысады.
  
• 
  Сабақтас құрмалас сөйлемдегі баяндауышы тиянақсыз болып келген бірінші сөйлемді бағыныңқы сөйлем дейді. Ал баяндауышы тиянақты болып келген екінші сөйлемді басыңқы сөйлем дейді.
  
• 
  Сабақтас сөйлемнің сызбасы: бағыныңқы , басыңқы..
  
• 
  Сабақтас құрмалас сөйлемнің бағыныңқы сөйлемінің мағынасына қарай 6 түрі бар:
  

1. 
   Шартты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   
2. 
   Қарсылықты бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   
3. 
   Себеп бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   
4. 
   Мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   
5. 
   Қимыл-сын бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   
6. 
   Мақсат бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем
   

• 
  Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрін бағыныңқы сөйлеміне сұрақ қою арқылы мағынасын білуге болады. Мысалы, Сараның сәлемін айтқанда, Иманмұса жылы ұшырай жымиды. (Қашан Иманмұса жылы ұшырай жымиды?). Бағыныңқы сөйлем «қашан?» деген сұраққа жауап беріп, басыңқы сөйлемнің мезгілін білдіріп тұр, сондықтан бұл сөйлем мезгіл бағыныңқы сабақтас құрмалас сөйлем болады.
  
• 
  Сабақтас құрмалас сөйлемнің түрлерінің ережесі мен сұрағын төмендегі кестеден көруге болады: