Файл: Аза тілі адірлі талапкер!.doc

ҚАНАТТЫ СӨЗДЕР

ТҰРАҚТЫ ТІРКЕС

Тұрақты тіркес – сөздердің орны әбден қалыптасқан және құрамындағы сөздерден мүлдем басқа мағына беретін тіркес.

• 
  Тұрақты тіркестің құрамындағы сөздердің орнын өзгертуге, басқа сөзбен ауыстыруға келмейді.
  

Мысалы:

Тұрақты тіркес	Мағынасы
ит өлген жер тайға таңба басқандай тепсе темір үзеді өгіз аяң жел аяқ тілді үйіреді көз шырымын алу су татиды	алыс анық мықты жай басар жүйрік тәтті ұйықтау дәмсіз

• 
  Тұрақты тіркес сөйлемде бір сұраққа жауап беріп, бір сөйлем мүшесі болады. Мысалы, Оқу инемен құдық қазғандай. ("Инемен құдық қазғандай" тұрақты тіркесі қандай? деген сұраққа жауап беріп, сөйлемнің баяндауышы болып тұр.)
  

ТҰРАҚТЫ ТІРКЕСТЕР

(күнделікті өмірде жиі қолданылатындары)
Ағама жеңгем сай, апама жездем сай – мінез-қылығы үйлес

Ағынан жарылды – ештеңені жасырмады, бар сырын ақтарды

Ажал оғы атылды – өлді, мерт болды

Ажары кірді – көріктенді

Азуы алты қарыс – қаһарлы

Азуын айға біледі – мейлінше батыл қайрат көрсетті

Айдар тақты – әйгілі қылды

Айдарынан жел еседі – асқақтап дәурен сүру

Айды аспанға бір шығарды – аты шықты, таң қалдырды

Айдың күні аманда – аман-есенде, тыныштықта

Аймандай қылды – әшкереленді, ұятты болды

Айна қатесі жоқ (айна қатесіз) – дәл, тұп-тура

Айтаққа ерді – өсек-аяңға ерді

Айтқан сөз құлағынан ағып кетеді – түсінбейді

Айы оңынан туды – жолы болды

Айызы қанды – көңілі жай тапты, құмары тарқады.

Айылын жимау – жасқанбау, сескенбеу

Ақ ауыз қылды – алдап кетті

Ақ жарқын – ашық көңілді

Ақ иық – айрықша асыл қыран

Ақ киізге көтерді – хан сайлады

Ақ саусақ – жалқау

Ақ тамақ – қыздың сұлу тамағы

Ақыл (ой) таразысына салды – ойланды

Ақыл қосты – кеңес берді

Ақылға салды – ойланды

Ақысын жеу – еңбегінің ақысын бермеу

Ала ауыз(алты бақан)

---

– бірлігі жоқ

Ала болды – араздасты

Ала көзімен атты – жек көріп, тіктесе қарады

Алақанға қарады – дәмеленді

Алақанның аясындай – тар жер

Алақанына түкірді – іске дайын тұрды

Ал-дал болды – әуре-сарсаң күйге түсті

Алқам – салқамы шықты – тозығы жетті

Алқымынан алды – қинады

Алмасын қанға суарды – кектенді

Алпыс екі тамыры босады – елжіреп мейірімі түсті

Амал қылды – амал жасады

Араны ашылды – аш көзденді

Арасынан қыл өтпейді – өте тату

Арқа сүйеу – сүйеніш ету

Арқаны кеңге салу – асықпау, саспау

Арқасы мұздап қоя берді – сескенді

Арнасына (сабасына) түсті – ашуы тарқады

Артына сөз қалдырды – кейінгіге өнегелі сөз қалдырды

Ас аш өзегіне түсті – ішкен тамағы кеселге соқтырды

Ас қайырды – бата берді

Асығы алшысынан түсті – жолы болды

Ат арылту – әуре болу

Ат ойнатты – басынды

Ат салысу – көмектесу

Ат ізін салмау – хабарласпау

Ат ізін суытпау – жиі келіп тұру

Атарға оғы жоқ – ашуланған адам

Ат-тонын ала қашу – басын алып қашу

Аузы алты қарыс – қаһарлы

Аузын буған өгіздей - үндемейтін

Аузына құм құйылды – жағы қарысты

Аузынан бір елі тастамайды – үнемі айтады

Аузынан салбырап түскендей – айнымай ұқсаған

Аузының салымы бар – несібелі кісі

Ауыз жаласу – жақтау, болысу

Аш көз – қомағай адам

Аяғы аспаннан келді – тас талқаны шықты

Аяқтандыру – үйлендіру

Әй дейтін әже қой дейтін қожа жоқ – бассыздық, тәртіпсіздік

Әңгімесі жарасу – ортақ тіл табысу

Әпер бақан – шаш ал десе, бас алатын адам

Базары тарқады – дәурені өтті

Балақтағы бит басқа шапты – болмашы жұрт қорлады

Бармағын тістеді – өкінді

Бас білдіру – үйрету

Бас изеді – келісу

Бас имеу – келіспеу, берілмеу

Бас кеспек болса да, тіл кеспек жоқ – салттан аттау жоқ

Басынан сөз асырмау – басындырмау

Бауыр басу – үйрену

Бес аспап – өнерлі

Бес саусақтай білу – жетік білу

Бет бақтырмау – бой бермеу

Бетке айту – шындықты көзіне айту

Бетке шіркеу болды – ұятқа қалдырды

Бит қабығынан биялай тоқыған – өте шебер

Биті торғайдай, мойыны ырғайдай – арық

Бұйым көрмеу – менсінбеу

Бүйректен сирақ шығару – болмашы нәрседен шатақ шығару

---

Бүйідей тиді – әлек салды

Ғайып ерен қырық шілтен – мұсылмандарды жебеп жүретін киелі бейнелер

Далаға кетті – босқа кетті

Дәм-тұзы жараспады – тату-тәтті тұра алмады.

Деміне(кеудесіне) нан пісірді – мақтанып ісіп кетті

Дымын шығармау – үндемеу

Ділгір болу – өте мұқтаж болу

Екі аяғын (өкпесін) қолына алу – аяғы-аяғына жұқпау

Екі аяғын бір етікке тығу – қысымға алу

Екі езуі екі құлағына жету – қуану

Екі көзі төрт болды – қорықты

Екі көзі шарасынан шығу – қорқу

Екі қолынан демін алу – болып, жетісіп отыру

Еңбегін сауды – адал күн кешті

Еңсесі құру – сағыну

Ер қаруы – бес қару – қылыш найза, садақ, шоқпар, сойыл – ерлер асынып жүретін қарулар.

Ереуіл атқа ер салу – елін қорғауға аттану

Ернін шығарды – мазақтады

Ернінің емеурінін білу – көңілін табу

Есек құрты мұрнына түсу – баю

Етек-жеңін жиды – есін жиды

Етектен алу – кедергі жасау

Ешкімнің ала жібін аттамау – қиянат жасамау

Жағадан алу – қылғындыру

Жағасын ұстау – таңдану

Жағы сембеді(тынбады) – көп сөйлеу

Жағына пышақ жанығандай – арық

Жайдың атқан тасындай – аса құдіретті, мықты

Жалғанды жалпағынан басу – молшылықта өмір сүру

Жанары кетті – көзінің нұры кетті

Жанды жегідей жеу – қиналу, іші құса, уайым болу

Жаны зәр түбіне жету – қорқу

Жаны сіреден жаралған екен – мықты

Жанын қоярға жер таппау - әлек болу

Жараның аузын алу – ескі дертті еске түсіру

Жарғақ құлағы жастыққа тимеу – тыным таппау

Жауырынан жел өту – азап шегу

Жегенін желкесінен шығару – сазайын беру.

Желкесін қасу – қысылу, сасу

Жеме-жамге келгенде – шешуші сәтте

Жер астынан жік шықты, екі құлағы тік шықты – табан астынан бәле шықты

Жер аяғы қиянда(ит өлген жер, ит арқасы қиянда, жер түбі) – алыс

Жер болу – ұялу

Жер жұту – жоқ болу

Жер қабу – өлу

Жер қаптыру – алдау

Жетім қыздың тойындай – елеусіз

Жұлдызы оңынан туу – жолы болу

Жұмған аузын ашпау – сөйлемеу

Жұмыртқадан жүн қырыққан – қу

Жүз тайысу – ұрысу

Жүзі қайту – тайсалу

Жүзі солу – жүдеу

Жүзіктің көзінен өткендей – сұлу

Жүн терісін сыпыру – өлімші етіп сабау, азаптау

Жүндей түтті – әбден сабады

Жүрегі алып ұшты(жүрегі аузына тығылды, жүрегі аттай тулады)

---

– қатты толқыды

Жүрегінің түгі бар – батыр

Жүрісі сұйық – ісі мардымсыз

Жыл көрдің бе, ай көрдің бе? – көп ұйықтағанға айтады.

Жылан жалағандай – түк қалдырмау

Жыланның басы қайту – аштығы басылу

Жынынан айрылған бақсыдай – не істерін білмей, абдырып қалғанда айтылады.

Жыртысын жыртты – намысына шапты, сойылын соқты, жоғын жоқтады, шашбауын көтерді.

Жібі түзу – дұрыс адам

Жігері құм болу – шаршау, тауы шағылу, жасып қалу

Жілігі шағылу – беті қайту

Зәрезап болу – жүрегі шайлығу, үрейі ұшу

Зәрі қайту – уы тарқау

Зәріне міну – қаһарлану

Зығыры қайнау – ашулану

Иегі қышу – дәмелену

Ине шаншар жер жоқ – толық, тығыз

Инемен құдық қазғандай – қиын, ауыр

Инені жіпке тізу – бәле қуу

Иненің жасуындай – азғантай

Иненің көзінен өткендей – пысық

Ит арқасы құрысты – қайратқа мінді

Ит байласа тұрғысыз – адам тұрғысыз

Ит басына іркіт төгілу (ақ түйенің қарны жарылу) – молшылық орнау

Ит болу – қор болу

Ит пен құстың арқасында – кім көрінгеннің арқасында

Ит терісін басына қаптау – ұрысу, балағаттау

Иттің қара тұмсығындай көру – жек көру

Иттің құлы итақай – кім көрінген, кез келген

Иығына су кету(йығы салбырау, ұнжырғасы түсу, салысуға кету) – қажу шаршау

Иығынан дем алу – мақтану

Иін тірескен - өте көп

Иісі мұрнына кірмейді – ештеңе сезбеу

Кәдеге асу – іске жарау

Кәріне міну – ашулану

Кебін кию – аяғын құшу

Кежегесі кейін тарту – жалқаулану

Кендірі кесілді – көтерем болу

Кең балақ, жалпы етек – қолынан іс келмейтін, олақ

Кең дүние тар болу –дүниеден түңілу

Кердең басу – талқандау

Кескен жерінен қан шықпас – қатал, ұятсыз адам

Кеудесіне шайтан кіру – азу

Көз байлау – алдау

Көз болу – ие болу

Көз жазып қалу – адасу

Көз қиығын салу – көздің ұшымен қарау

Көз салу – қару

Көз сүзу – телміру

Көз шалу – көрініп қалу

Көзге сүйел болу – жек көрінішті көріну

Көзге түртсе көргісіз – қараңғы

Көзден ғайып болу – жоқ болу

Көзді ашып-жұмғанша – тез

Көздің жауын алу – қызықтыру

Көздің шырымын алу – аздап ұйықтау

Көзі (қарасы) батты – бір жола жоқ болды, құрыды

Көзі алақандай болу – қорқу

Көзі ашылу – санасы ояну

---

Көзі жету – кәміл сену

Көзі тою – көңілі тою

Көзіне топырақ шашу – жамандық жасау

Көзіне шөп салу – алдау

Көк айыл(долы) – ашушаң

Көк ала қойдай ету – сабау, ұру

Көк өрім – бала кез

Көкейін тесу – көп құмарту

Көкесін таныту – ұрып-соғу

Көкірегі қарс айырылу – қайғыру, өкіну

Көлденең сөз – жағымсыз қауесет

Көрпеңе қарай көсіл – әліңе қара

Күлге аунаған түйедей – шаң-шаң

Кірерге тесік таппау – ұялу

Кірпігінен қырау тамған – қаһарлы

Кірпідей жиырылу – жақтырмау

Кірпік қаққанша – тез

Кірпік қақпау – ұйықтамау

Кіршік шалу – ойына ақау түсу

Қабағы кірбің тартты – ренжіді

Қабағын қырау шалу – қартаю

Қабақ қақпау – тез

Қабақ шытысты – ұрысты

Қабырғамен кеңесті – жақын кісілерімен келісті, өз-өзімен ойласты

Қабырғасы қайысу – қатты қиналу

Қадалған жерінен қан алу – дегенін істету

Қаймағы бұзылмау – бірлігі бұзылмау

Қайрауы жеткен – бабына келген

Қақпанның қанды аузын басу – қолға мықтап түсу

Қалпақтай ұшу – құлап түсу

Қалтасына сену – байлығына сену

Қан жалау – таяқ жеу

Қанат біту – қарқын алу

Қанатын жазу – белгілі болу

Қанатын қию – сорлату

Қанды балақ – озбыр

Қаны қайнау – ашулану

Қанына сіңу – әдеттену

Қанына тарту – туысына ұқсау

Қара есекке теріс мінгізу – артына кір келтіру

Қара жаяу емес – құр алақан емес

Қармаққа түсу – ұсталу

Қас бен көздің арасында – тез

Қас қарайғанда – кешқұрым

Қауқары кету – шаршау

Қиқу салды – дабыл қақты

Қой аузынан шөп алмас – момын

Қой үстіне бозторғай жұмыртқалау – тыныштық заман орнау

Қойға шапқан қасқырдай – тас-талқан ету

Қол арту – ниет ету

Қол байлау болу – кедергі жасау

Қол беру – келісу

Қол жалғау(қол ұшын беру) – көмектесу

Қол қусыру – бағыну, көну

Қолтыққа су бүрікті – желіктірді

Қолы ашық – жомарт

Қолы жүру – сәті келу

Қу маңдай – сорлы

Қу мойын – арық

Қу сирақ – қыдырымпаз

Қу тамақ – аш өзек, нәпсі

Қу таңдай – сөзуар адам туралы мысқыл

Құлағы тесік - әр нәрседен хабардар адам

Құлағын бұрау – үгіттеу

Құлағын түру – назар салу

Құлағына кірмеу – ұқпау

Құлағыңның тесігі бар ма, жоқ па?

---