Файл: Слг 12 чыл дургузунда Тыва Республикада топозну саны 6,3 катап азайган.docx

Ошондуктан азыркы убакта топоздордун санын калыбына келтирүү, көбөйтүү жана алардын этинин сапатын жакшыртуу тапшырмасы турат.

Топозчулукту өстүрүп өнүктүрүү мамлекетте арзан эт алууну көбөйтүү жана чет өлкөлөргө да экспорттого мүмкүндүк берген ишеничтүү резерв болуп саналат. 1 центнертопоз этинин наркы уй этинин наркынан 3-5 эсеге төмөн, бирок кийинчерээк жогорудагы көрсөткүч бодо малдар (уйлар) үчүн тоюттун баасынын бара-бара өсүшүнө байланыштуу дагы бир нече эсеге көтөрүлүшү мүмкүн.⁵³

Топоздор менен иш жүргүзгөн көптөгөн окумуштуулардын маалыматтарына караганда, топоздор менен иштешкен дээрлик бардык чарбалар жогорку

кирешелерди алууда. 1 ц.топоздун этин өндүрүү үчүн эмгектин баасы – бардык чыгашалардын 72-79 % ын түзөт, жалпы өндүрүштүк жана чарбалык чыгаша 10-14

%, ал эми тоюттун наркы өтө эле төмөн. Ошондуктан, топозчулук, башка мал чарбачылык багыттарынын ичинен салыштырмалуу эң эле аз чыгашаларды талап кылат. Мындан башка дагы топоздордун атайын жабык короо сарайларга муктаждыгы жок, алар жыл бою ачык жайыттарда жашоого ыңгайланыштырылган.⁵⁴

Кыргыз Республикасы – Орто Азиядагы мал чарбачылыгынын азыктарын өндүрүү боюнча алдыңкы орундарда турат. Аба-ырайы, климаттык шарттары жана эт жана эт азыктарын өндүрүү чарбачылык багыты өлкөбүз үчүн экономикалык жана социалдык өнүгүү, экспорт-импорттук баланс жана өндүрүш коопсуздук абалын аныктаган стратегиялык мааниге ээ.⁵⁵

Азыркы учурда эт жана эт азыктарын өндүрүү жана

---

аны менен Кыргызстандын элин эт азыктары менен камсыз кылуу өзүнчө кыйынчылыктарды туудурууда. Бул 1990-жылдарга салыштырмалуу бодо малдын негизги түрлөрүнүн жалпы санынын 3-5 эсеге азаюусу, чочко эти жана канаттуу эттерин өндүрүүнүн жоголушу, тез арада айыл-чарбалык, кооперативдик мекемелердин менчиктештирилиши жана малчылык кесиптин заманбаптыгынын жоголушу менен шартталган. Жыйынтыгында эт өндүрүшүнүн көлөмүнүн бат азайышы ортого чыгып, калк башына эт жана эт азыктарынын орточо жылдык керектөөсү азайган – 1991- жылы 57 кг дан 2001-жылга 40 кг га чейин жана 2006-2008 – жылдары 28-32 кг. Проблеманы, сапаты төмөн жана фальсифицирленген эт азыктарынын көбөйүүсү жана ушуну менен бирге өлкөнүн өндүрүштүк коопсуздугунун камсыздалышына терс таасир көрсөткөн импорттолуп келген азыктар татаалдаштырат.
Кыргызстанда топоз чарбасын өнүктүрүүнүн көйгөйлөрү

Кыргызстандын аймагында жүз жылдан ашык убакыттан бери топоз өстүрүлөт. Кыргызстандын топоздору Тибеттин топоздорундай эле генотипке ээ, демек алар Тянь-Шань аймагына Тибеттен таркаган.
Республикада топоз үчүн эң жакшы тоют базасы болуп саналган шалбалуу жана жарым шалбалуу зоналарда барууга кыйын болгон бир миллион гектарга жакын жайыт бар. Кыргызстанда топозчулуктун туруктуу өнүгүүсүн камсыз кылуу үчүн бир топ проблемаларды чечүү маанилүү.

Кыргызстанда топоздордун максималдуу саны 1978-жылы 79,2 миң башка жеткен. Бирок, токсонунчу жылдарда айыл чарбасындагы реформага байланыштуу алардын саны кескин кыскарып, 2000-жылдын 1-январына карата бар болгону 17 миң башты түзгөн, башкача айтканда, ал 4 эседен ашык кыскарган. Топоз багууга ылайыктуу бийик тоолуу жайыттарды эске алсак, анда республикада топоздун санын 180 миң башка чейин жеткирүүгө мүмкүнчүлүк бар.

Адатта Кыргызстанда топоз өлкөнүн түштүк чыгышында жана чыгышында - Нарын областында (Нарын, Жумгал, Ат-Башы райондорунда) жана Ысык-Көл областында (Жети-Өгүз, Тоң райондору), өлкөнүн түштүк батышында жана батышында - Ош областында (Кара-Кулжа, Алай райондору), Баткен областында (Кадамжай, Баткен райондору) жана Жалал-Абад областында (Чаткал, Аксы райондору) жана өлкөнүн түндүгүндө - Чүй областынын Кемин, Чүй райондорунда жана Талас областында багылат.

---

Башкача айтканда жайкысын салкын жана кышы суук болгон республиканын бардык региондорундагы бийик тоолуу жайыттар топозду өтө ийгиликтүү өстүрүү үчүн оптималдуу жай болуп саналат.

Мындагы проблема топозду багуунун зоналарын кеңейтүү жана бул үчүн ылайыктуу болгон республиканын бардык райондорунда топоз багуу чарбаларын түзүү зарылчылыганда турат.

Топоз чарбасын ветеринариялык-санитариялык тейлөө жана асыл-тукумдаштыруу иштеринин деңгээлин жогорулатуу багыттары


Республикада топоз багуунун зонапарын кеңейтүү үчүн топозчулукту ветеринариялык-санитариялык тейлөөнүн жана асыл-тукумдаштыруу иштеринин деңгээлин жогорулатуу маселесин чечүү керек.

Топоз чарбасына соңку жылдары аз көңүл бурулгандыктан, талапдагыдай ветеринариялык контролдуктун жоктугунан, асыл-тукумдаштыруу ишинин начар жүргүзүлгөндүгүнөн, инбридингден улам бул жаныбар майдаланып кеткен, анын тирүүлөй салмагы жана төлү азайып кеткен. Азыркы учурда топоздун орточо салмагы бар болгону 280-330 килограммды, ургаачысы 250-280 килограммды түзөт. Ар жүз тубар топоздон 60-65ке чейин мамалак алынат.
Ушуга байланыштуу топоздун тукумун жакшыртууга багытталган иштерди олуттуу жакшыртуу, жогорку азыктуулуктагы породаларды чыгаруу, алардын бардык региондордо көндүрүү жана ошондой эле санын көбөйтүү, андан алынуучу продукция жана чийки заттардын сапатын жогорулатуу иштерин аткарууда ата-мекендик жана чет өлкөлүк илимдин жетишкендиктерин жана тажрыйбасын пайдалануу маселеси курч турат.

Топозго жана топоз чарбасынан алынуучу продукцияга жана чийки заттарга стандарттарды иштеп чыгуу.Биздин өлкөдө топоз чарбасын жана анын продукциялык расмий статистикада жана башка маалыматтарда салт боюнча "Бодо мал" деген жалпы ат менен бир жана бизон, зубр, овцебык сыяктуу жаныбарлар менен бир графада катталып келген.

Азыркы зоологиялык классификацияда топозду өзүнчө тукумга "Poephagus (Urei)" жана үйдө багылуучу "Poephagus gru№ies" жана жапайы топоз "Poephagus mutuz (Prz)" бөлүнөт.

Топоз чарбасынан чоң экономикалык пайда алыш үчүн анын өзүнө жана андан алынуучу продукцияга жана чийки заттарга стандарттарды иштеп чыгуу проблемасын чечүү керек.

Топоздон алынуучу продукцияны жана чийки заттарды кайрадан иштетүү.

---

Буга чейин Кыргызстанда топоз көп учурда эт жана тери алуу үчүн гана колдонулган. Анын үстүнө анын эти жана териси "Бодо мал" стандарты боюнча квалификацияланып келген. Ал эми калган чийки заттар дээрлик пайдаланылган эмес.

Буга чейин Кыргызстанда топоздун продукциясын кайра иштетүү жагында иш жүргүзүлгөн эмес. Жеке демилге катары тери заводдору менен макулдашуу боюнча керектөөчүлөрдүн заказы боюнча топоздон алынган чийки заттан белек-бечкектер жасалып жана башка жеке өнөрканалар менен чакан ишканаларда колдонулуп келген, ал эми анын териси менен туяктары белек даярдоого жумшалган.

Топоздун ар кандай продукциясын жана чийки затын кайра иштетүү жана сырье алынган жерге кыйла жакын жерлерге кайра иштетүүчү ишканалардын системасын (негизинен чакан жана орто ишканаларды) түзүү эң актуалдуу проблемалардын бири болуп саналат.

Кайра иштетүүчү ишканалардын системасын түзүү кыйла экономикалык натыйжа гана бербестен, ошондой эле топоз багуу региондордун экономикалык жактан өнүгүү деңгээлин көтөрүп, жумуш орундарын түзүү жана жумушсуздукту кыскартуу, калктын тоолуу райондорго кайтып келиши жана кайра иштетүүчү ишканалар үчүн кадрларды кайра даярдоо системасын түзүү аркылуу социалдык зор натыйжа бермек.

Топоз чарбасынан алынган продукцияны сатуу.Топоздон алынган продукцияны сатып өткөрүү олуттуу маселелердин бири болуп келет. Ушул кезге чейин ал продукцияга болгон суроо-тапап, ички жана тышкы рыноктун керектөөлөрү иликтенген эмес. Аны жарнама кылуу жана сатып өткөрүү системасы да жок. Ошондуктан топоздон алынган продукциядан жасалган товарлар менен ички рынокту каныктыруу жана тышкы рынокко чыгаруу үчүн маркетинг жана жарнама системасын түзүү маселеси кыйла курч турат.

Топоз чарбасынын туруктуу өнүгүүсүн камсыз кылуучу фундаменталдуу, илимий-иликтөө жана илим-изилдөө иштеринин деңгээлин жогорулатуу.Республикада топоз маселесин маселесин изилдөө боюнча анча-мынча ллимий база бар, бирок ал өтө жетишсиз. Маселе изилдөөгө финансы каражаттарынын жетишсиздигинде гана эмес, маселе топоз чарбасына жетишсиз көңүл бурулгандыгында жана бул жагында мамлекеттик саясаттын жоктугунда турат, ушунун кесепетинен өлкөдө топоздун санынын кескин кыскаруусунун кесепетинен бул тармактын жок болуп кетиш коркунучу бар.

---

Топоз чарбасы, аны мындан ары өнүктүрүү боюнча өтө терең илимий иштерге жана илимий эмгектерге кыйла муктаж.

Кыргызстанда топоз чарбасын өнүктүрүүнүн мүмкүнчүлүктөрү.

Топоз багуу Кыргызстанда жүздөгөн жылдар бою мал чарбачылыгынын салттуу түрү болуп келген. Топоздорду багуу үчүн эң ыңгайлуу шарттар деңиз деңгээлинен 3000 мден ашык бийиктикте жайгашкан жайыттарда түзүлөт, анткени ысык климаты бар жапыз тоолуу шарттарда топоздор өздөрүн ыңгайлуу сезишпейт жана бул шарттарда аларды көбөйтүү эффективдүү эмес. Топоздор жалаң жайлоодо багылган жаныбарлар, ошондуктан аларды көбөйтүүгө кеткен чыгым өтө төмөн. Республикада 1 миллион гектардан ашык аянт бар. бийик тоолуу жетүүгө кыйын жайыт жерлери, аларды малдын башка түрлөрүн жаюу үчүн пайдалануу эффективдүү эмес жана алар топоздорду көбөйтүү үчүн гана пайдаланылышы мүмкүн. Норма боюнча бир топозго 2 гектар жайыт керектелет, ошондуктан Кыргыз Республикасында топоздун санын 500 миң башка жеткирүүгө болот. Топоздун эти абдан баалуу, экологиялык жактан таза азык-түлүк продуктусу болуп саналат, анткени топоздор антропогендик таасирден азыраак жабыркаган аймактарда өстүрүлөт. Малдын этинин ичинен уй эти эң баалуу болуп эсептелет. Аларды кандын гемоглобинин жогорулатуу үчүн аз кандуулук менен тамактануу сунушталат, анткени анын курамында жеңил сиңүүчү темир көп. Топоздун этинде мындай темир 2 эсе көп, ошондой эле анын курамында уйдун этине караганда В1 витамини 2 эсе көп, адамдын организминин нормалдуу иштеши үчүн зарыл болгон эң маанилүү витаминдердин бири. Топоздун этинин артыкчылыгы да анын калориялуулугунда (100 граммга 110 ккал.) Бул азыраак майлуулугу менен бирге баалуу диеталык продукты болууга мүмкүндүк берет. Эт рыногунда топоздун этинин артыкчылыгы анын экологиялык тазалыгы, экзотикасы, эксклюзивдүүлүгү, профилактикалык тамактануу үчүн колдонулушу болуп саналат. негизги наркы. Топоздорду комплекстуу иштетууну уюштуруу бул айырмачылыкты ого бетер кебейте алат. Кыргызстанда 1991-жылы топоздун саны 57,1 миң башка болгон. Учурда алардын саны 30 миңден 60 миңге чейин жетет.Эмне үчүн топоз чарбасы аз болгонуна карабай, өнүкпөй жатат? Совет доорунда ири айыл чарба ишканалары жана чабандар топоз багып, негизинен жайлоо менен алектенишкен. Культивациялоо процессине тейлее белумдеру тартылып, продукцияны сатуу проблемалары да чабанды кыйгап отту. Учурда дыйкан топоз багуу боюнча да, продуктыларды сатуу боюнча да бардык жумуштар менен алектениши керек. Мындай физикалык жана психологиялык стрессти аз эле адамдар жасай алат. Ал эми бийик тоолуу шартта элементардык комфорттун жоктугун жана катаал жашоо шартын кошсок, биздин кыйын мезгилде да бул ишти жасоону каалагандар аз эмес. Бул иш менен алектенүү үчүн олуттуу түрткү өндүрүштүн жогорку кирешелүүлүгү болушу мүмкүн. Бирок, учурда көбүнчө эт гана сатылат, ал эми сатуучулар базар баасынын олуттуу бөлүгүнө ээ. Ошондуктан асыл тукум топоздордун рентабелдуулугу женунде кеп кылуунун кереги жок. Топоздорду комплекстуу кайра иштетуу боюнча ишканаларды уюштуруу азыркы кырдаалды езгерте алат. Топоздун азыктык баалуулугу өтө жогору болгон эттен тышкары көптөгөн компоненттерге ээ, аларды кайра иштетүүдөн көптөгөн баалуу продуктыларды алууга болот. Топоздун эти чийки болсо да баалуу продукт, бирок аны кайра иштетүүдөн чоң киреше алууга болот. Продукциянын аш болумдуу баалуулугун мындан ары да жогорула-туучу дан эгиндери менен бирге этти консервалоого болот. Кошумча продуктылар эт жана жашылча консерваларын өндүрүү үчүн да колдонулушу мүмкүн. Топоздун этинен даамдуу колбаса жана ышталган эттерди алууга болот. Кургатылган жана майда тартылып алынган топоздун этинен жасалган тамак-аш концентраттары ошол эле функционалдуу тамак-аштын порошоктору (долоно, ашкабак, өнүп чыккан дан, топинамбур ж.б.) менен аралаштырылып, эң сонун профилактикалык тамактануу продуктусу боло алат. Топоздун каны жогорку азыктык баалуулукка ээ. Непалдын айылдарынын биринде топоздун канына арналган фестиваль көп жылдан бери өткөрүлүп келет.

---