Файл: Слг 12 чыл дургузунда Тыва Республикада топозну саны 6,3 катап азайган.docx

Жарым ай учурунда жергиликтүү тургундар жана көптөгөн коноктор күн сайын бир нече стакан топоздун жаңы канын ичишет. Алар жыл бою маанилүү энергия менен заряддалат деп эсептелет. Топоздун дефибринацияланган каны (плазма) башка үй жаныбарларынын канына караганда бир нече эсе көп темирди камтыйт жана жогорку сапаттагы гематоген алуу үчүн чийки зат катары кызмат кыла алат. Плазманы бөлгөндөн кийин калган фибрин баалуу тоют кошумчаларын алуу үчүн колдонулушу мүмкүн. Ячихалар жылына 800 - 1000 литр майлуулугу 12%ке чейин сүт беришет. Топоздун 1 литр сүтү аш болумдуулугу боюнча 3-4 литр уйдун сүтүн алмаштыра алат. Топоз баккан жерлерде көпкө сакталган, даамы жакшы, көптөгөн ооруларда профилактикалык азыктандыруучу май өндүрүүнү уюштурууга болот. Топоз жүнү парик жасоо үчүн эң баалуу (адамдын чачынан кийинки) чийки зат болуп саналат. Топоздун жүнүнөн токулган жүн буюмдар койдун жүнүнөн токулганга караганда бир нече эсе жылуураак. Топоздун тигилген терилери да жакшы баада жогорку суроо-талапка ээ болушу мүмкүн. Топоздун мүйүзүнөн, сөөктөрүнөн сувенир жасоого болот.Учурда топоз багуучулардын продукциясын сатуу системасы жок. Көбүнчө топоздорун сатуучуларга арзан баада сатышат. (Ошондой эле топоз союучу жайлардын санитардык нормаларга ылайык келишине көзөмөл жок.) Андан кийин продукциянын бир бөлүгү чет өлкөгө, бир бөлүгү КР базарларына ташылат.

Топоздорду комплекстуу иштетууну уюштуруу бул айырмачылыкты ого бетер кебейте алат. Кыргызстанда 1991-жылы топоздун саны 57,1 миң башка болгон. Учурда алардын саны 30 миңден 60 миңге чейин жетет.Эмне үчүн топоз чарбасы аз болгонуна карабай, өнүкпөй жатат? Совет доорунда ири айыл чарба ишканалары жана чабандар топоз багып, негизинен жайлоо менен алектенишкен. Культивациялоо процессине тейлее белумдеру тартылып, продукцияны сатуу проблемалары да чабанды кыйгап отту. Учурда дыйкан топоз багуу боюнча да, продуктыларды сатуу боюнча да бардык жумуштар менен алектениши керек. Мындай физикалык жана психологиялык стрессти аз эле адамдар жасай алат. Ал эми бийик тоолуу шартта элементардык комфорттун жоктугун жана катаал жашоо шартын кошсок, биздин кыйын мезгилде да бул ишти жасоону каалагандар аз эмес. Бул иш менен алектенүү үчүн олуттуу түрткү өндүрүштүн жогорку кирешелүүлүгү болушу мүмкүн. Бирок, учурда көбүнчө эт гана сатылат, ал эми сатуучулар базар баасынын олуттуу бөлүгүнө ээ. Ошондуктан асыл тукум топоздордун рентабелдуулугу женунде кеп кылуунун кереги жок. Топоздорду комплекстуу кайра иштетуу боюнча ишканаларды уюштуруу азыркы кырдаалды езгерте алат. Топоздун азыктык баалуулугу өтө жогору болгон эттен тышкары көптөгөн компоненттерге ээ, аларды кайра иштетүүдөн көптөгөн баалуу продуктыларды алууга болот. Топоздун эти чийки болсо да баалуу продукт, бирок аны кайра иштетүүдөн чоң киреше алууга болот. Продукциянын аш болумдуу баалуулугун мындан ары да жогорула-туучу дан эгиндери менен бирге этти консервалоого болот. Кошумча продуктылар эт жана жашылча консерваларын өндүрүү үчүн да колдонулушу мүмкүн. Топоздун этинен даамдуу колбаса жана ышталган эттерди алууга болот. Кургатылган жана майда тартылып алынган топоздун этинен жасалган тамак-аш концентраттары ошол эле функционалдуу тамак-аштын порошоктору (долоно, ашкабак, өнүп чыккан дан, топинамбур ж.б.) менен аралаштырылып, эң сонун профилактикалык тамактануу продуктусу боло алат. Топоздун каны жогорку азыктык баалуулукка ээ. Непалдын айылдарынын биринде топоздун канына арналган фестиваль көп жылдан бери өткөрүлүп келет. Жарым ай учурунда жергиликтүү тургундар жана көптөгөн коноктор күн сайын бир нече стакан топоздун жаңы канын ичишет. Алар жыл бою маанилүү энергия менен заряддалат деп эсептелет. Топоздун дефибринацияланган каны (плазма) башка үй жаныбарларынын канына караганда бир нече эсе көп темирди камтыйт жана жогорку сапаттагы гематоген алуу үчүн чийки зат катары кызмат кыла алат. Плазманы бөлгөндөн кийин калган фибрин баалуу тоют кошумчаларын алуу үчүн колдонулушу мүмкүн. Ячихалар жылына 800 - 1000 литр майлуулугу 12%ке чейин сүт беришет. Топоздун 1 литр сүтү аш болумдуулугу боюнча 3-4 литр уйдун сүтүн алмаштыра алат. Топоз баккан жерлерде көпкө сакталган, даамы жакшы, көптөгөн ооруларда профилактикалык азыктандыруучу май өндүрүүнү уюштурууга болот. Топоз жүнү парик жасоо үчүн эң баалуу (адамдын чачынан кийинки) чийки зат болуп саналат. Топоздун жүнүнөн токулган жүн буюмдар койдун жүнүнөн токулганга караганда бир нече эсе жылуураак. Топоздун тигилген терилери да жакшы баада жогорку суроо-талапка ээ болушу мүмкүн. Топоздун мүйүзүнөн, сөөктөрүнөн сувенир жасоого болот.Учурда топоз багуучулардын продукциясын сатуу системасы жок. Көбүнчө топоздорун сатуучуларга арзан баада сатышат. (Ошондой эле топоз союучу жайлардын санитардык нормаларга ылайык келишине көзөмөл жок.) Андан кийин продукциянын бир бөлүгү чет өлкөгө, бир бөлүгү КР базарларына ташылат. Топоздун этин кайра иштетүү дээрлик жок. Топоздун канын, терисин жана жүнүн кайра иштетүү да колго алынбайт. Топоз өстүрүлгөн жерлерде санитардык нормаларга жооп берген мал союучу жайларды түзүү чоң эффект болмок. Жаз, жай айларында топоз союу болбогон учурда бул пункттарда малдын башка түрлөрүн союуга болот. Малдын өлүктөрүн муздаткычтар аркылуу андан ары Кыргыз Республикасында жана анын чегинен тышкары сатуу үчүн же өлкөнүн этти кайра иштетүүчү ишканаларында тереңдетип иштетүү үчүн экспорттосо болот. Топоздун башка компоненттерин касапканаларда кайра иштетүү үчүн сырьену алгачкы же терең иштетүү менен алектене турган тиешелүү өндүрүштүк комплекстерди түзүү зарыл. . Эң натыйжалуу жолу топозду төрт жашка чейин өстүрүү болгондуктан, көбүнчө 4 жашында союлат. Демек, 60 миң топоздун саны менен жылына 15 миң баш топоздун союусу мүмкүн. Топоздун орточо союлуучу салмагы менен - ​​180 кг. бул 2700 тонна жогорку сапатты тузет. экологиялык жактан таза, диеталык эт. Топоздун саны 500 миң башка жеткенде бул көрсөткүч 22 миң 500 тоннага чейин өсөт. Кыргызстанда топоздон алынган сырьёну кайра иштетүүнүн жогоруда аталган көп тармактарында белгилүү иштер аткарылып, топоздун этинин мамлекеттик стандарты иштелип чыккан жана бекитилген. бирок топозду енер жай ендурушуна кайра иштетуу боюнча технологиялык процесстердин комплексин ишке киргизуу жана продукцияны экспорттоону уюштуруу учун талап кылынат.

---

---

Топоз этинин тамак-аш катары касиеттери. Топоз этинин химиялык курамы, тамак-аштык жана энергетикалык баалуулугу

Эт жана эт азыктары адам баласынын тамактануусунда өтө баалуу азык болуп эсептелинет. Эттин адам баласынын организми үчүн болгон пайдасы жана анын киши генофондунун сакталышы үчүн мааниси тууралуу көп маалыматтар айтылып жазылган, бул тема боюнча ар кандай дискуссиялар азыркы күнгө чейин уланууда. Адам баласынын организмин белок жана энергиянын баалуу булагы менен камсыз кылган бул азык, адамдын тамактануу рационунда маанилүү орунду ээлейт.⁵⁸

Топоз эти бардык көрсөткүчтөрү боюнча уй этинен кем болбойт, ал белок жана адам баласына маанилүү микроэлементтерге бай. Топоз этинин сүт өндүрүмдүүлүгү төмөн болгону менен сүтүнүн майлуулугу жогору жана 5,3-8,6 % ды түзөт, фосфордун (0,285 %) жана кальцийдин (0,3028 %) жогорку санда кармалышы менен айырмаланат.⁵⁹ Эт жана сүттөн башка топоздон кайра иштетүү өндүрүштөрү үчүн тери чийки заттары жана жүн алынат. Жалпы химиялык курамы боюнча топоз эти аз май, салыштырмалуу жогорку санда белок, жогорку санда темир, калий жана натрий, аз санда магний кармашы менен айырмаланат. Топоз этинде уй этине караганда тиамин (В1) жана ниациндин (РР) сандык кармалышы жогору, бирок рибофлавин салыштырмалуу аз. Топоз этинин химиялык курамы, азыктык жана
⁵⁷ К. А. Алымбеков. (2009). Исследование потребительских свойств и разработка системы менеджмента качества мяса яков. Автореферат

---

диссертации. Российский Государственный Торгово-Экономический Университет.

Москва 2009.

⁵⁸ К.А. Алымбеков. (2005). Все о мясе. Научно-технический и производственный журнал. (43-44).

⁵⁹ Xiang-Dong Zi, Shi-Ming Heb, Hong Lua, Ji-An Feng, Jian-Yuan Lua, Shou Changc, Xiu Wang. (2006). Induction of estrus in suckled female yaks (Bos grunniens) and synchronization of ovulation in the non-sucklers for timed artificial insemination using progesterone treatments and Co-Synch regimens. Animal Reproduction Science 92 (2006) 183–192.
энергетикалык баалуулуктарына көбүрөөк таасир көрсөткөн фактор болуп, анын жашы жана майлуулугу (упитанность) эсептелинет.⁶⁰

Эттин жогорку тамак-аштык жана биологиялык баалуулугу, сонун даамдык касиеттери, тамактануудагы тоюмдуулугу жана кулинардык иштетүүдөгү универсалдуулугу эттин «дайыма колдонулуучу азык» катары маанисин шарттайт.⁶¹

Эттин азыктык, биологиялык баалуулук, функционалдык жана технологиялык ж.б. касиеттерин изилдөөдө эң негизги критерий болуп, анын химиялык курамы саналат.

Илимий адабияттарды талдоо, топоз этинин химиялык курамы боюнча бир түрдүү эмес көз караштарды жаратат. Бирок ушуга карабастан көптөгөн авторлор

(К. А. Алымбеков, Черткиев Ш. Ч., Чортонбаев Т. Ж., Кошоева Т. Р. ж.б.) топоздун этинде негизги тамак-аш азыгы болгон - майдын аз санда кармалышын көрсөтөт жана ушуга негизделип топоз этин

---

жетишээрлик майсыз, кара кесек азык деп эсептешет.⁶²

Жергиликтүү изилдөөчүлөрдүн маалыматтары боюнча топоз этинин азыктык, энергетикалык баалуулуктарына жана химиялык курамына таасир көрсөткөн доминанттык фактор болуп, малдын жашы жана анын семиздик категориясы эсептелинет.⁶³

Көптөгөн академиктердин (Н.Ф.Ростовцев, И.И.Черкашенко) билдирүүсү боюнча эт сапатын аныктоонун бир канча физикалык, химиялык, биохимиялык, органолептикалык жана тамактануу физиологиясындагы баасын аныктаган көрсөткүчтөрү бар.⁶⁴ Эттин сапаты анын башка көрсөткүчтөрү менен бирге андагы протеин менен майдын катнашы менен мүнөздөлөт. Бир канча чет элдик авторлор эттин даамдык касиеттери, анын майлуулугунун оптималдуу деңгээлге (38% га) чейин жогорулашы менен жакшырышын белгилеп кеткен.

Топоз эти бардык көрсөткүчтөрү боюнча уй этинен кем калбайт, ал белок жана адам баласынын организми үчүн өтө маанилүү болгон микроэлементтерге бай. Топоз этинин 1 центнерининбаасы бодо малдын этине караганда 3-4 эсе төмөн. Топоздордун сүт өндүрүмдүүлүгү төмөн болгону менен , сүттүн майлуулугу жогору (5,3-8,6%), фосфор (0,285%) жана кальцийдин (0,303%) жогорку кармалышы менен айырмаланат.

---