әрбір 30 бас ірі қара малдан — жартыжылдық бұзау, 40 бастан — 1 үшжылдық, 60 бастан — 2 бір жарымжылдық, 70 бастан — 1 үшжылдық және 1 бір жарымжылдық, 80 бастан-2 үшжылдық, 90 бастан-3 бір жарымжылдық және т. б.;

қой мен ешкінің 40 басынан -1 қошқар, 121 бастан — 2 қошқар, 201 бастан — 3 қошқар және т. б.

Жылқылардан Зякет 1 жылқы үшін 30 рубль мөлшерінде құнының қырқыншы бөлігі мөлшерінде ақша алды. 1834 жылдан бастап зякет мал фермаларынан 300 рубльден аз төленбеді.

Салықтың келесі түрі соғым болды-қыста хан отбасына ет жеткізуден тұратын табиғи міндет. 15 фермадан 1-бес жасар сиырды немесе биені немесе 40 рубльді бөлу арқылы сатып алынған учаскелер құрылды. 4 соғым учаскесі бірге ханға екі киіз, бір ақ және бір сұр түсті берді. Соғым учаскесіне кіретін шаруашылықтар салықтың басқа түрлерінен босатылды.

Жыл сайын хан малын ұстау үшін әр шаруашылықтан шөп жинау, әр бірлестіктен вестовтарды ұстау үшін-128 рубль жиналды. Сонымен қатар, хан сапарына бір реттік қаражат жиналды. Хан қазынасын толықтырудың маңызды көзі хандықтың аумағындағы жәрмеңкелер мен сауда орындарында сауда жасау құқығына баж салығы, сондай — ақ талап сомасының 10% мөлшеріндегі ханлық сот бажы болды.

Құқықтық жүйе. Бөкей хандығындағы құқық Ресейдің құқықтық жүйесінің әсерінен де айтарлықтай өзгерістерге ұшырады.

Опасыздық, билікке бағынбау, шетелге қашу, кісі өлтіру, жалған ақша жасау, мемлекеттік және қоғамдық мүлікті ұрлау, өртеу, зорлық-зомбылық, тонау, барымта және екі реттен көп күміспен 30 рубльге дейін ұрлау сияқты қылмыстық қылмыстар бойынша сотты Орал әскери соты және Ресейдің жалпы қылмыстық заңдары бойынша Орынбор шекара комиссиясы жүргізді. Басқа қылмыстар хан сотының қарауында болды. Ахуннан тұратын хан Сотынан басқа, хан тағайындаған сұлтандар — билеушілер мен билерден тұратын жергілікті соттар болды. Хан кеңсесінде сот істерін сол жерде шешуге құқығы бар арнайы қылмыстық тергеуші болды. Жергілікті және хан соттары әдеттегі құқық нормалары мен шариғат бойынша сотталды, сонымен бірге хан сот тыңдаулары өткізілген жаңа ережелер жасау үшін билерді тарта отырып, белсенді заң шығару қызметімен айналысты. [32,97 б]

1845 жылы Жәңгір хан Қайтыс болғаннан кейін, хандықты басқару үшін марқұм ханның туыстарының бірі бастаған Қорғаншылар Кеңесі, кейін орыс шенеунігі бастаған Ішкі [Бөкей] ордасын басқару жөніндегі Уақытша кеңес құрылды.

Жалпы, Бөкей хандығы қазақ қоғамын жалпы империялық жүйеге қосудың түрлі әдістерін сынақтан өткізген қуыршақ мемлекеттік білім болды. Қазақстан тарихында алғаш рет мұнда жерге жеке меншік пайда болады, қауымдарды белгілі бір жер иелеріне бекіту әрекеттері және Ресейге тән әлеуметтік-экономикалық және саяси-құқықтық институттарды енгізудің басқа да шаралары жүргізілуде.

---

ҚОРЫТЫНДЫ

Көріп отырғанымыздай, протекторат туралы шарттың негізгі шарттарының бірі - орыс субъектілерінің рейдтерін тоқтату кепілдігі ғана сақталмады, сонымен қатар Ресей билігі оны мақсатты түрде бұзды. Бекіністер тізбегіне сүйене отырып, отарлық әкімшілік шекара маңындағы өңірлерде қазақтардың жер пайдалануын шектеу жөнінде шаралар қабылдауда. XVIII ғасырдың 50-ші жылдары көшпелі ауылдарға малдарын Жайық [Орал-авт.] және Ертіс, кейінірек бүкіл сызық бойында ені 10-нан 30 верстке дейін тыйым салынған жолақ пайда болды.

XVIII ғасырдың басындағы Қазақ хандығындағы саяси дағдарыс оның бөлінуіне әкеліп соқты, бұл кіші және Орта жүздердің бір бөлігінің Ресей протекторатын ресми қабылдауына әкелді. Бұл өз кезегінде Ресейдің Орталық Азияға одан әрі кеңеюіне заңды негіз жасады.

Ресей әкімшілігі Солтүстік және Батыс Қазақстан аумағында дәстүрлі саяси және құқықтық институттарды бұзуға және Қазақстанды біртіндеп колонияға айналдыруға бағытталған саясат жүргізді. Патша өкіметі шекара маңындағы аймақтардағы саяси жүйені айтарлықтай өзгерте алды, алайда XVIII — ХІХ ғғ.басында қазақ жерлері әлі толық бағынбады.

Осылайша, Қазақ хандығының Ресей құрамына кіруі тарихи тұрғыдан ақталған қадам болды. Белгілі тарихшы Е.Бекмахановтың пікірінше: «... ұзақ жылдар бойы патшалық Ресейге немесе Орта Азия хандықтарына бағыну - жату алдында тұрған қазақ халқы бірінші жолды таңдады. Бұл таңдау қазақ қоғамындағы өткір саяси күрес жағдайында, өзінің мемлекеттік тәуелсіздігін қорғауға деген соңғы үміт жоғалғаннан кейін ғана жасалды».

Қорытындылай келе, барлық мәселемен толық танысу үшін Қазақстанның Ресейге кіруінің барлық кемшіліктері мен артықшылықтарын атап өткім келеді. Сонымен, Қазақ хандығының Ресей империясы құрамына кіруінің теріс салдары:

• 
  ежелгі заманнан бері көшпелі өмір салтын жүргізген қазақ тайпаларының тұрмысы өзгерді, олардың бір бөлігі қазақтарға тән емес отырықшы өмір салтына көшті, осы уақытқа дейін қазақтар үшін дәстүрлі емес мемлекеттік және саяси жайластыру ережелері пайда болды. Қазақ қоғамының экономикалық негіздерін өзгертетін көптеген шектеулер енгізілді;
  
• 
  бірте-бірте қазақ хандығы Ресей империясының экономика жүйесіне кірігіп, шаруашылықтың табиғи түрлерінің жойылуына ықпал етті;
  
• 
  жаңа әкімшіліктің аграрлық мәселедегі ойластырылмаған саясатының алғашқы қадамдарымен туындаған жер мәселесі шиеленісе түсті. Қазақтар дәстүрлі түрде мал жайып, бекіністер салу үшін жер учаскелері алынды;
  
• 
  жайылымдық-мал шаруашылығы дағдарысы басталды, бұл жердің толып кетуінен туындады; дәстүрлі экономикалық жүйенің бұзылуы болды, бірігу нәтижесінде өндіргіш күштер айтарлықтай бұзылды. Нәтижесінде қатардағы қазақ қауымдарының кедейленуі басталды;
  
• 
  қазақтар ең жақсы жайылымдарды жоғалтты, бұл қазақ халқының казак фермаларын жоюға деген ұмтылысын түсіндіреді;
  
• 
  бірқатар тыйым салынған жерлер пайда болды – осының барлығы XVIII ғасырдың 70-ші жылдары қабылдаған қазақтардың отаршылдыққа қарсы кең қозғалысының басталуына себеп болды.;
  
• 
  Ресейге қосылу туралы шешіммен келіспейтін көтерілістер мен азаматтық қақтығыстар басталды;
  
• 
  саяси бытыраңқылық, жекелеген хандар мен сұлтандар тарапынан жүздердің дербестігін күшейтуге ұмтылу, ішкі нарықтың болмауы – осының бәрі хандықты әлсіретті. Кіші жүзде ішкі қарама-Қайшылықтар күшейе түсті;
  
• 
  1822 жылы «Сібір қырғыздары туралы Жарғыны» енгізу арқылы Қазақстандағы хан билігі жойылып, округтер құрылды;
  
• 
  Ресей Жоғарғы билеушілер-хандарды бекіту құқығын өзіне бекітті.
  

---

• 
  Қазақ хандығы Ресей құрамына кіргеннен кейін туындаған барлық қиындықтарға қарамастан, бұл тарихи маңызды оқиғаның бірқатар жағымды жақтары болды:
  
• 
  Қазақстан аумағы арқылы өтетін сауда маршруттары Шығыс және Батыс Еуропа елдерін Орталық Азиямен байланыстыратындықтан, аса маңызды халықаралық мәнге ие бола бастады. Қазақ көшпенділері арқылы Ресейдің Орта Азия мемлекеттерімен сауда және дипломатиялық алмасуы біртіндеп жолға қойылды;
  

ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1. Асфендияров С.Д. История Казахстана. 1973.

2. Аполлова Н.А Присоединение Казахстана в 30-х годах ХУIII века. 1948.

3. Апполова Н.А Экономические и политические связи Казахстана с Россией ХУIII в. начале ХIХ в. М., 1960.

4. Бекмаханов Е.Б. Присоединение Казахстана к России. Казахстан, 1964.

5. Басин В.Я. Россия и казахские ханства в ХУI-ХУIII вв. Алма-Ата, 1971.

6. Вяткин В.Е Очерки по истории стран востока. М., Наука, 1990.

7. Казахско-русские отношения в ХУI-ХУII веках [ сборник документов]. А.,1961.

8. Қазақ Совет энциклопедиясы. Алматы, 1980.

9. Касымбаев Ж.К. Под надежную защиту России. Алма-Ата, 1986.

10. Қозыбаев М.Қ. Ақтаңдақтар ақиқаты. Алматы, 1992.

11. Кляшторный В.П, Султанов И.А Летописи трех тысячилетий. Алматы,1992.

12. Қазақстан тарихы журналы. № 1994, 4,61б.

13. Зиманов С.Ж Политический строй в конце ХУII в первой половине ХIХ века. Алмааты, 1960.

14. Моисеев В.А. Джунгарское ханство и казахи ХУII-ХУIII вв. Алматы, 1991.

15. Моисеев В.А., Сулейменов Р.Б. Из истории Казахстана ХУIII в. Алматы, 1988.

16. Нығмет Мыңжан. Қазақтың қысқаша тарихы. Алматы, 1994.

17. Шойынбаев Т.Ж. Прогрессивное значение при соединении Казахстана к России. Алматы, 1973.

18. Шунков В.И. Вопросы аграрной истории России. М., 1974.

19. Шахматов В.Ф. Казахская пастбищно-кочевая община. Алматы, АНКАЗССР., 1964.

20. Рязанов А. Оренбургский край[исторические очерки]. 1923.

21. Толыбеков С. Кочевое общество казахов в ХХ веке.1971.

22. Көне қазақтарды көргендер. Алматы,1979.

Ұлы бетбұрыс. Алматы,1980.

23. Социалистiк Қазақстан. Нуарыз,№5,1991.

24. Сибирские летописи,323 б.

25. Боршынова З.Я. Население западной сибири до начало русской колонизации. Томск, 1960. 131-бет.

26. Этногенезис и этническая история тюркских народов Сибири и сопредельных территории. Сб. научн. трудов. Омск, 1983.

27. Бахрушин С.В. Очерки по истории колонизации Сибири в ХУI - ХУII вв. м., 1927.

28. Окладников А.П. Открытия Сибири. М., 1979.

29. Дулов В.И. Когда начались присоединение Сибири в исторической литературе ХУII века. М., 1960.

---

30. Абдиров М.Ж. История казачества Казахстана. Алматы, 1994.44с.

31. С.Н.Покровский. Советский власть в Семиречье. А-Ата, 1961.18-бет.

32. История России. М., 2005.-123.

33. Всемирная история. М., 2005.-432.

34. История цивилизации. М., 2004.-154.

---

Смотрите также файлы

• Последовательный.docx

• Опасные и вредные производственные факторы гост 12 0032015 ссбт. Опасные и вредные производственные факторы. Классификация.docx

• Следует рассмотреть, каковы те причины и начала, наука о которых есть мудрост Если рассмотреть те мнения, какие мы имеем о мудром, то, быть может, достигнем здесь больше ясности.docx

• Детской афазии от афазии у взрослых.docx

• У сотрудников есть возможность и карьерного развития. Бизнес компании специфичен, нужны люди, хорошо знающие его.docx