ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.11.2023
Просмотров: 1365
Скачиваний: 28
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
24.Болмыстың түрлері. Платон мен Аристотельдің философиясындағы болмыс мәселелері.
Заттар (денелер) болмысы, ал бұлардың өзі біртұтас табиғат болмысы және адамның қолымен жасалған заттар мен процестер болмысы болып екіге бөлінеді;
Адам болмысы, бұл да заттар дүниесіндегі адам болмысы және таза адамдық болмыс болып бөлінеді;
Рухани (идеялық) болмыс, бұл жеке адамның рухани болмысы (идеясы) және объективтендірілген (жалпы адамдық) рухани болмыс болып жіктеледі;
Әлеуметтік болмыс, бұл жеке адам болмысы мен қоғамдық болмыстан тұрады
Аристотель болмыс және ол туралы ілім жасады. Болмыс-бұл жеке заттардың жиынтығы, және әр бірліктің өзіндік мәні бар, оны сезіммен емес, ақылмен түсінеді.
Аристотель төрт негізгі ілім жасады. Оның айтуынша кез-келген нәрсенің төрт себебі бар:
1) Материалдық себеп-бұл заттың жасалуы;
2) формальді себеп-бұның болмсы не?
3) қозғаушы себеп-қозғалысын қайдан басталғаны;
4) мақсатты себеп-бұл нәрсе не үшін жасалады.
Аристотель категориялардың иерархиялық жүйесін жасады, онда бастысы "мәні" немесе "зат" болды, ал қалғандары оның белгілері болып саналды. Ол тақырыпты жан — жақты анықтайтын болмыс қасиеттерінің классификациясын жасады.
Алғашқы кезекте бірінші мәні — жеке болмыс, ал екінші мәні — түрлер мен ұрпақтардың болуы. Басқа санаттар болмыстың қасиеттері мен күйлерін ашады: саны, сапасы, қатынасы, орны, уақыты, иелігі, позициясы, әрекеті, қайғы-қасіреті.
Аристотельдің қысқаша тұжырымдары:
- жер бетіндегі барлық нәрсе потенциалға (материяның өзі) және формаға ие;
-осы қасиеттердің кем дегенде біреуінің (материяның немесе форманың) өзгеруі объектінің мәнін өзгертуге әкеледі;
- шындық-бұл материядан формаға және формадан материяға ауысудың реттілігі;
- потенциал (материал) - пассивті бастама, формасы – белсенді;
- бар нәрсенің ең жоғарғы формасы-әлемнен тыс Құдай.
Аристотель философиясының жіктелуі
- теориялық, болмыс мәселелерін, болмыстың әртүрлі салаларын, барлық нәрсенің пайда болуын, әртүрлі құбылыстардың себептерін зерттейтін ("бастапқы философия"деп аталады);
- практикалық-адамның қызметі, мемлекеттің құрылымы туралы;
-поэзиялық,
- Аристотель іс жүзінде философияның төртінші бөлігі ретінде логиканы қалыптастырды деп саналады
Аристотельдің пікірінше, сананың тасымалдаушысы-жан. Философ жанның үш деңгейін анықтайды:
- өсімдік жаны;
-хаиуани жан;
-ақылды жан.
Сананың тасымалдаушысы бола отырып, жан дененің функцияларын да біледі.
Өсімдік жаны тамақтану, өсу және көбею функцияларына жауап береді. Хаиуан жаны бірдей функцияларды (тамақтану, өсу, көбею) біледі, бірақ оның арқасында организм сезім мен тілек функцияларымен толықтырылады. Жоғарыда аталған барлық функцияларды қамтитын тек ақылды (адам) жан ғана ойлау мен ойлау функцияларын біледі. Бұл адамды бүкіл әлемнен ерекшелейтін нәрсе
Қорыта келе, ұлы ғұлама-ғалым, философ – Аристотельдің осы ғылымға қосқан үлесі жайлы атап өтсек: "Платон философиясының бірқатар ережелеріне елеулі түзетулер енгізіп, "таза идеялар" жайлы білімді сынға алды"; "әлем мен адамның шығу тегі туралы материалистік түсінік берді"; "Философиялық категорияның 10 түрін анықтады"; "санаттар арқылы болмыстың анықтамасын берді"; "заттың мәнін анықтады";"мемлекеттің алты түрін бөліп, идеалды тип – саясат ұғымын берді"; "логиканың дамуына айтарлықтай үлес қосты (дедуктивті әдіс ұғымын берді – жеке – жалпы, екі немесе одан да көп қорытындылар жүйесін негіздеді). Бұл жерден біз Аристотельдің философия ғылымына қосқан ерен еңбегін көре аламыз. Осы себептің өзінен-ақ оны «алғашқы ұстаз» атағына лайық бірден-бір жан екенін біле аламыз.
25.Әл-Кинди және Ибн-Рушд концепциялары.Жаңа заман философиясындағы субстанция мәселесі (Р.Декарт, Б.Спиноза, Г.Лейбниц).
Субстанция - өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажетсінбейтінің бәрі. Ондай қасетке (өз тіршілігі үшін басқаны қажетсінбеу) тек субстанция ғана ие және ондай субстанция Құдай ғана бола алады. Құдай мәңгі, құдіретті, жойылмайды және барлық нәрсенің себебі мен өзегі. Құдай өзі Субстанция, өзі Жаратушы болғандықтан субстанциялардан құралған дүниені жаратты. Құдай жаратқан субстанциялар да (жеке заттар, идеялар) субстанциялық басты қасиетке ие – тіршілік ету үшін өзінен басқаны қажет етпейді. Алайда бір-біріне қатысты алғанда өзіне-өзі жетімді (жеткілікті) болғанмен Құдайға қатысты алғанда олардың бәрі екінші және оған тәуелді (өйткені оларды жасаған Құдай). Жаратылған субстанцияларды Декарт екі текке жіктейді:
1.материалды (заттар),
2. рухани (идеялар).
Рационализмнің негізін қалаушы - француз философы, ғалым-математик Рене Декарт (1596-1650) деп саналады.
Декарттың философиядағы үлесі мынадай:
1.Дүниені танудағы ақыл-ойдың рөлін негіздеді;
2.Субстанция, оның атрибутары мен модустары туралы ілімді ұсынды;
3.Философиядағы материализм мен идеализм бағыттарын келісімге келтіруге тырысып, дуализм теориясын негіздеді;
4.Танымның ғылыми әдісі және «туа біткен» идеялар теориясын ұсынды.
Болмыс пен таным негізінде ақыл-ой жатқанын Декарт былай дәлелдеді:
1.Дүниеде адамға түсініксіз заттар мен құбылыстар көп (мысалы: Құдай деген бар ма? Оның қажеті қандай? Әлемнің шеті-шегі бар ма? т.б.);
2.Есесіне кез-келген құбылыс пен затқа күмәндеуға болады (дүние шынымен тіршілік ете ме? Күн шығып тұрғаны рас па? т.б.);
3.Түсініксіз, анық емес заттармен, құбылыстармен салыстырғанда күмәндану нақты қасиет, шын процесс және дәлелді қажет етпейді;
4.Күмәндану – ойдың қасиеті, демек, күмәндана отырып адам ойлайды;
5.Шын тіршілік ететін адам ғана ойлай алады;
6.Ойлау – ақылдың жұмысы болғандықтан, болмыс пен тану негізінде ғана жата алады.
Осыған байланысты Декарт: «Мен ойлаймын (күмәнданамын), демек, мен тіршілік етемін» афоризмінің авторына айналды.
Болмыс мәселесін зерттеу барысында Декарт болмыс мәнін сипаттайтын базалық, негіз болатын ұғымды табуға талпынды. Өз ізденістері нәтижесінде Декарт субстанция ұғымнын тұжырымдады.
Бенедикт (Барух) Спиноза (1632-1677) – европалық рационализмнің көрнекті өкілі, Р. Декарт ілімін жалғастырушы, Жаңа Заманғы жетілдірілген, толық және негізделген философиялық жүйенің авторы.
Спинозаның философиялық зерттеулерінің пәні:
1.субстанция мәселесі;
2.таным теориясы;
3.этика сұрақтары, бостандық және қажеттілік мәселелері.
Спинозаның философиядағы маңызды үлесі – болмыс мәні қарастырылатын субстанция теориясын жасауында. Негізіне Декарттың субстанция туралы теориясы алынғанымен, өзі онымен келіскенімен. Спиноза Декарттың теориясының кемшіліктерін жойын, өз жүйесін қалыптастыруға тырысты. Спиноза Декарттың субстанция туралы теориясының басты кемшілігі – оның дуализмінде деп санады. Ондағы қайшылық – өз тіршілігі үшін өзгені қажет етпейтін мән болғандарына қарамастан барлық субстанцияларды жаратқан. Жалғыз және Ең жоғарғы Ең ақиқат субстанция - Құдай болып, барлық басқа субстанциялар оған тікелей тәуелді болуында. Субстанциялардың өзара тәуелсіздігі мен олардың бәрінің бір мезгілде басқа субстанцияға – Құдайға жаппай, бірдей тәуелділігіне.
Бұл қайшылықты Спиноза өзінің біртұтас субстанция туралы ілімінде шешуге тырысты. Спиноза теориясының мәні мынада:
1.жоғарғы субстанция – Құдай мен Ол жаратқан субстанциялар арасында айырмашылық жоқ;
2.барлығын, бүкіл тіршілікті өзі қамтып жатқан бір ғана субстанция бар;
3.ол субстанция Табиғат пен Құдайды қатар қамтиды;
4.Табиғат – Құдай – бір;
5.Табиғаттан тысқары немесе Табиғаттан жоғары тұрған Құдай жоқ;
6.Құдай Табиғаттың ішінде;
7.Тек біртұтас Табиғат + Құдай ғана жарата алады;
8.«Жаратушы әлем» біртұтас Табиғат + Құдай – «жаратылған дүниені» - жеке заттарды жасайды;
9.жеке заттар өз бетінше тіршілік етпейді, ол біртұтас субстанцияның – Табиғат + Құдайдың «модустары» - көріністері ғана;
10.модустар тіршілігінің сыртқы көрінісі – біртұтас субстанция (Табиғат + Құдай), модустар. Оған бүтіндей тәуелді. Модустар кеңістікте және уақтта қозғалады, олардың тіршілігінің басы мен аяғы бар.
1.Лейбниц – Жаңа Заман философиялық дәстүрін аяқтаушы;
2.Лейбниц – монадологиясы субстанциялардың көптігі туралы теория;
3.Лейбниц гносеологиялық (таным туралы ілім) – рационализм мен эмпиризмді келісімге келтірудің талпынасы.
Г.Лейбниц (1646-1716) – немістің математик-ғалымы, заңгер, философ – Жаңа Заман философиясының соңғы көрнекті өкілі және неміс классикалық философиясының ізашары. Негізгі еңбектері: «Монадология», «Адамның ақыл – ойы туралы жаңа тәжірибелер».
Лейбниц философиядағы рационалистік бағытты жақтады. Оның философиялық зерттеулерінің негізгі мәселелері:
1.Субстанция;
2.Таным.
Лейбниц Декарт пен Спинозаның субстанция туралы теорияларын зерттей келіп олардың жетілмегендігі туралы қорытындыға келді:
Лейбниц Декарттың дуализмін қабылдамады:
1.Біріншіден, барлық субстанциялардың (өз тіршілігі үшін өзінен басқаны қажет етпейтін) жоғары субстанция – Құдайға және ол жаратқан өзара тәуелсіз субстанцияларға;
2.Екіншіден, жаратылған субстанциялардың дәйекті және рухани (ойлайтын) болып бөлінуі.
Спинозаның барлық субстанцияларды біреуге – Табиғат-Құдайға біріктіруі Декарттың дуализмін жойған жоқ, өйткені, ол барлық модустарды екі топқа жіктеді – дәйекті және ойлаушы. Яғни Декартта екі түрлі сбутсанция түрінде берілетін схема Спиноза философиясында бір субстанцияның модустарының көріністері түрінде беріледі.
Декарт пен Спиноза философиясына керісінше, Лейбниц монадалар туралы теория (субстанциялардың көптігі туралы) ұсынды.
Лейбниц монадологиясының негізгі қағидалары:
1.Бүкіл дүние көп санды субстанциядан құралған, субстанциялардың табиғаты дуалистік (Декарт пен Спинозада екіұдай) емес;
2.Ол субстанциялар монадалар деп аталады (греу тілінен аударғанда «бір», «біреу»);
3.Монада қарапайым, бөлінбейді, дәйекті емес, материалды-заттық құрылым емес;
4.Монадологияның 4 сапасы бар: ұмтылыс;
әуестену;
қабылдау;
елестету.
5.Мәні бойынша монада – өз жағынан үздіксіз өзгертетін, ьіртұтас әрекет.
6.Өзінің үздіксіздігіне байланысты монада өзін-өзі сезінеді;
7.Монадалар абсолютті тұйық және бір-біріне тәуелсіз (Лейбниц пікірінше: бір нәрсе кіретін, бір нәрсе шығатын терезелері жоқ).
2. Неміс ойшылының тіл туралы ілімі мүлде бөлек. Хайдеггер тілді лингвистикалық немесе тарихи құрылым деп ұғынбайды; оның ойынша тіл онтологиялық статусқа ие, демек, ол өзі жатқан бір болмыс, өйткені тіл болмыспен тығыз байланыста, сөз о бастан болмысқа тән нәрсе. Болмыс тек тілдің ғана тұзағына түседі, болмаса оны ұстау, немесе елестету мүлде мүмкін емес, ол тек тіл арқылы ғана көрініс береді. Міне, сондықтан ғана Хайдеггер тілді болмыстың үйі дейді. Тіл болмыс өзін қауіпсіздікте сезінетін кеңістік, тіл ең жақын арадағы нәрсе. Ол өз-өзін басқаратын нәрсе. Тіл субъект - объектке бөлінген адам орнатқан заңдылық емес. Тіл өзіндік әлемі бар дербес күш, адам тілде сөйлемейді, тілдің өзі сөйлейді.
26.М.Хайдеггердің «фундаменталды онтологиясы» (Dasein).
Осыболмыс (Dasein)[өңдеу | қайнарын өңдеу]
“Осыболмыс” (немісше "dasein", ағылшынша "being—here") Хайдеггер бойынша адамды және адамның өмір сүру, бар болу үлгісін көрсететін арнайы философиялық категория есептеледі. Неміс тілінде "Dasein" делінетін, Хайдеггер өзі құрастырып жасаған бұл ұғымның тіке мағынасы "осында бар болушы", "мұнда өмір сүруші" есептеледі. Хайдеггер бұл сөзді тіке адамға қаратып қолданған. Оның адам болмысын осы ұғым арқылы айқындауы адам болмысының дүниедегі басқа болмыстардан айқын өзгешелігі себебінен болды. "Осыболмыс – болмыстың өзі үшін болатын болмыс". Хайдеггер тағы былай дейді: "Осыболмыстың мәні оның ғұмырында. Субстанция бойында көрнекіленген түрлі қасиеттер субстанцияның қалыптасуын іске асырған қасиеттер емес. Бұл субстанция қарамаққа әу бастан орындалып қойылғандай көрінгенімен, бұл қасиеттер түрлі жағдайда болмыстың түрлі мүмкіндіктерін іске асыра береді. Сондықтан, біз Осыболмысты оның не нәрсе екенін айқындау үшін емес, қайта оның бар екендікті білдіруі үшін қолданамыз."