Файл: Дипломды жмыс 5В010500 Арнайы жне инклюзивті білім беру мамандыы араанды . 2022 азастан Республикасы.doc
Добавлен: 10.11.2023
Просмотров: 176
Скачиваний: 7
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
-
эмоционалды депривация – баланың қоршаған ортамен эмоционалдық жақындықтың аздығы немесе мүлдем болмауы; -
әлеуметтік депривация – баланың қоғаммен қарым – қатынастарының аздығы немесе мүлдем болмауы; -
сенсорлық депривация – баланы қоршаған ортада оның қабылдау, танымдық қабілеттерінің дамуына жағдай жасаудың аздығы немесе мүлде болмауы;
Депривацияның психикалық дамудың тежелуін тудыратын, арнайы коррекциялық, көмекке зәру жеке тұлғалық патологиялық дамуға себеп болуы, болмауы, педагогикалық көмекпен түзелетін «педагогикалық қамқорлықтен шет қалу» жағдайының пайда болуы – мұның барлығы, ең алдымен, баланың қай жаста депривацияға ұшырағанына, оның ұзақтығына байланысты мәселе [17].
4. Психикалық даму тежелуінің церебральды – органикалық түрі. Психикалық дамуы тежелуінің басқа түрлеріне қарағанда көбірек кездеседі. Және эмоционалдық – еріктік салсындағы танымдық қызметтегі бұзылыстардың тұрақтылығымен ерекшеленіп, дамудың осы аномалиясында негізгі орынды алады. Психикалық дамудың тежелуінің церебральды – органикалық түрі бар балалар анамнезін зерттеу көбінесе жүйке жүйесінің жеңіл органикалық жетіспеушілігін көрсетеді (көп жағдайда жүктілік кезіндегі ауыр токсикоз, инфекциялар, жарақаттар, асфиксия және натальдік кезеңдегі жарақаттар, т.с.с.) Анамнестикалық мәліметтер көп кезде дамудың жастық фазаларының ауысуының баяулауын көрсетеді: жүру, сөйлеу, ойлау қабілетінің, статикалық қызметтің қалыптасуының кешігуі. Церебральді – органикалық психикалық даму тежелуі біріншіден, психикалық дамудың тежелуінің құрылымына: эмоционалды – еріктік жетілмеудің ерекшелігіне, таным қызметінің бұзылысының түріне қалыпты әсер қалдырады. Церебральді – органикалық жаратылыстағы психикалық даму тежелуіне естің, зейіннің жетіспеушілігі, психикалық процесстердің инерттілігі, баяулылығы себеп болған таным қызметінің бұзылуы тән.
Осы түрлердің әрқайсысы соматикалық, энцефалопатиялық, неврологиялық сияқты белгілермен күрделенуі мүмкін және әрқайсысында өзінің клинико – психологиялық құрылымы, өзінің этиологиясы болады. Объекті бастамада білімдерінің нақты сапасы, ақыл – ойлары, мүмкіндіктері адамның барлық елестетулерін қамтып отырады. Бұл елестетулер негізінде өзіндік бағалау (өзінің нақты сапасына байланысы) және өзіндік бейнеленуі (өзінің қабілеттерін, мүмкіндіктерін, басқа адамдар арасындағы өз орнын және т.б. елестете отырып) қалыптасады [18].
Ерте балалық шақта пайда болған органикалық зақымданулар (жарақаттар, инфекциялар) негізінде органикалық инфантилизм пайда болады. Органикалық инфантилизмде эмоционалды – сауық саланың жетілмегендігі пайда болады, ол кез – келген ақыл – ой белсенділігіне, ойын мотивациясының басымдығына еркін көңіл бөле алмауында көрінеді. Сонымен қатар, мұндай балалар орталық жүйке жүйесінің органикалық зақымдануының кейбір белгілерін көрсетеді, олар психикалық процестердің инерттілігімен, моториканың ыңғайсыздығымен сипатталады. Психологиялық – педагогикалық ерекшеліктерді зерттеу барысында балалар ересек адамның оң реакциясына көбірек көңіл бөледі. Сонымен қатар, балалар өз іс – әрекеттерінің табыстылығын өз бетінше бағалай алмайды. Органикалық инфантилизмі бар балаларда эмоционалды фонның тұрақсыздығы байқалады. Сонымен, көңіл – күйдің жоғарылауы басым болған кезде тыныштық, қозғалтқыштың бұзылуы байқалады. Іс – әрекет барысында инфантилизмнің осы түрі бар бала ерікті күш пен өзін – өзі ұйымдастыруға қабілетті емес. Әдетте, олардың өзін – өзі бағалауы жоғары, оқуға деген көзқарасы теріс. Ойлау мен ақыл – ойды зерттеу барысында жас нормасының төменгі шегі анықталады. Мектептегі мазасыздық тежелу мен мазасыздық белгілері басым балаларда оңай пайда болады. Олар оқудағы сәтсіздіктерін қатты сезінеді, бірақ олардың ойын мүдделері басым. Бұл балалар сабақтарда тәртіп талаптарына бағынады, бірақ олар тақтада, сынып алдында жауап беруден қорқады. Инерттілік пен сенсоримоториканың баяу қарқынына байланысты бала тапсырманы басқа оқушылармен бір уақытта түсініп, орындай алмайды. Олардың қабілетсіздігін түсіну баланың жеке дамуына одан әрі кедергі келтіреді. Психологқа немесе психиатрға жүгінудің себебі көбінесе сәтсіздік болып табылады. Органикалық инфантилизмі бар балаларда тұрақты емдеу және сауықтыру кезінде мінез – құлық пен үлгерімнің айтарлықтай жақсаруы мүмкін [19].
Осылайша, психикалық дамудың кідірісі эмоционалды-сауық саласына емес, танымдық белсенділікке көбірек әсер етеді. Патопсихологиялық тексеру процесінде қозғалтқыштың дисинабиясы, көп сатылы нұсқаулықтарды жеткіліксіз түсіну байқалады. Жұмыс қабілеттілігі төмендейді. Психикалық процестердің сарқылуы гипостениялық немесе гиперстеникалық типке сәйкес келеді. Сондай-ақ зейіннің көлемі мен ерікті шоғырлануы да жеткілікті дамымаған, зейіннің бөлінуі қатты бұзылған, есте сақтау қабілетінің даму деңгейі төмендеген, атап айтқанда, ауызша материалдың көбеюі, сенсомоториканың баяу қарқыны, қозғалыстардың нақты үйлестірілуі бұзылған [20]. Сонымен қатар, сөйлеу дамуында айтарлықтай бұзылулар бар: лексиканың аз мөлшері, грамматикалық бұзылулар, айтылу ақаулары, дыбыстық, тілдік және сөйлеу талдауы мен синтезінің жеткіліксіздігі, сөйлеудің реттеуші функциясы төмендейді. Зерттеушілер осы топтағы балалардағы жалпы интеллект деңгейі норма мен ақыл-ойдың дамуы арасындағы аралық мәнге ие екенін атап өтті. Осы екі категорияның ұқсастығы ойлаудың нақтылығында көрінеді. Айырмашылық психикалық даму тежелуі бар балалардағы жетістіктер деңгейінің біркелкі еместігінде көрінеді. Психикалық дамудың тежелуі бар балалар көмекке барабар жауап береді, оны түсінеді және қабылдайды, сондықтан танымдық іс-әрекеттің нәтижелері жақсарады. Ол балалар оқу материалын игерудің алынған әдісін жаңа материалға ауыстырады, оны жаңа жағдайда қолдануға тырысады. Қызметтің ерікті реттелуі жеткілікті дамымаған.
Оқу – танымдық тапсырманы орындау процесінде көмек қабылданғанына қарамастан, психикалық даму тежелуінің осы түрі бар балаларда өзін – өзі бағалау және олардың қызмет нәтижелеріне сыни тұрғыдан қарау бұзылған. Ойын іс – әрекетінің ерекшеліктері бірдей ойындарда, сюжеттерде көрінеді, көбінесе ережелері бар ойындар жоқ. Мектеп жасына дейінгі балалардың соңына қарай психикалық даму тежелуі бар балалар қарапайым сюжеттік – рөлдік ойындар ойнай бастайды [21].
Церебральды – органикалық шығу тегі бар психикалық дамуы тежелген балалар үшін дамудың оң болжамы қол жетімді, бірақ ерте диагноз қою, кешенді емдеу және түзету, арнайы әдістер мен әдістемелерді қолдану жағдайында. Бастапқыда дамудың оң болжамына қол жеткізу үшін арнайы түзету мектебінде 7 түрлі оқыту қажет. Н.Ю. Максимова, Д.Д. Еникеваның айтуынша, соматогенді психикалық даму тежелуі жиі соматикалық аурулармен кездеседі. Мектеп жасына дейінгі балалардағы ауыр соматикалық аурулар психикалық дамудың тежелу құбылыстарын тудыруы мүмкін. Бұл жағдайда мектеп жасына дейінгі бала ұмытып кетеді, жақында алған дағдыларын жоғалтады, бұл оның бұрынғы мінез-құлық формаларына оралуына ықпал етеді. Егер бала жиі және ауыр науқас болса, онда мектепке түсу кезінде мұндай бала қажетті дағдыларды игермейді. Сонымен қатар, соматикалық аурулар жүйке жүйесіне де әсер етеді, бұл эмоционалды тұрақсыздыққа, сарқылуға, белсенді назардың ауытқуына әкеледі [22].
Оң эмоционалды ынталандырудың болмауы, дамыту және оқыту әсері сенсорлық айырылудан туындайды. Бұл өзін – өзі ынталандыруда, субкортикалық құрылымдарды қалыпты жағдайда ұстауда, аяқтың шайқалуы, денені шайқау, саусақты сору, қолды түрту және т.б. стереотиптік әрекеттер түрінде көрінеді. Болашақта бала неғұрлым қолайлы жағдайға оралған кезде, алынған аутостимуляция дағдылары ұзақ уақытқа қалуы мүмкін. Соматогендік психикалық даму тежелуінде концентрация мен назардың таралуы бұзылады. Сонымен қатар, есте сақтау және ойлау қалыпты жағдайға сәйкес келеді. Бірақ эмоционалды даму төмендейді: тапсырмаларды орындаудағы кішкене сәтсіздіктерде балалар жылайды, ұзақ уақыт бойы келесі тапсырманы бастай алмайды. Өзін – өзі бағалау төмен, ойын мүдделері басым, ойындардың өзі стереотиптік болуы мүмкін, қорқыныштан қорғайды. Бұл типтегі балаларда мектеп мазасыздығы оңай және тез қалыптасады [23].
Психикалық дамудың тежелу себебі педагогикалық және микросоциалдық немқұрайлылық болуы мүмкін. Психикалық даму тежелуінің бұл түрі, әдетте, сау жүйке жүйесі бар мектеп жасына дейінгі балаларда, интеллектуалды дамудың қалыпты, жас алғышарттарында көрінеді, бірақ мұндай балалар қолайсыз жағдайларда тәрбиеленеді. Статистикаға сәйкес, ол осы түрі бар балалардың көпшілігі ақыл – есі кем, психикалық ауруы бар ата – аналардың отбасыларында, қадағалаусыз және гипоопекада тұрады. Мұндай балалардың ата – аналары алкогольді немесе есірткіні теріс пайдаланады. Мұндай білім беру барысында баланың жеке басының әлеуметтік жетілмегендігі қарқынды дамып келеді, мүдделер мен мұраттар жүйесі бұзылады, міндет сезімі жетіспейді. Баланың ата-анасының «пайдасыздығы» жағдайында оның танымдық дамуы бұзылады, білім көлемі аз және тарылған, сөздік қоры нашар және тапшы. Н.Я. Семаго мен М.М. Семаго дәстүрлі түрде «психикалық дамудың тежелуі» тобына жататын балалар санатын екі түрлі кіші топқа бөлуді ұсынды. «Кешіктірілген психикалық даму» кіші тобына олар нақты кешіктірілген дамудың нұсқаларын қамтиды, ол когнитивті және эмоционалды – жеке салалардың әртүрлі сипаттамаларын, соның ішінде реттеуші қызмет тетіктерін қалыптастыру қарқынының баяулауымен сипатталады [24].
Тағы бір кіші топ «жоғары психикалық функциялардың ішінара қалыптаспауы» деп аталды. Балалардың осы тобының дамуы баланың психикалық белсенділігі компоненттерінің сапалық жағынан әр түрлі құрылымымен сипатталады. Бұл тәсілдің артықшылығы – мұндай саралау балалар проблемаларының ерекшелігін көрсетеді және түзету жұмыстарының бір немесе басқа түрінің басым бағытын анықтайды. Осылайша, ақыл – ой дамуының тежелуі – бұл балаларда кездесетін психофизикалық дамудағы барлық бұзылулардың ішіндегі ең көп кездесетін психологиялық – педагогикалық анықтама [25].
Психикалық дамуы тежелген балаларды арнайы білім берусіз сөздік белсенділік қоры пайда болмайды, айналасындағы адамдармен сқйлеуге дейінгі қарым – қатынас түрлері де қалыптаспайды, заттық іс – әрекет дамымайды. Бұл балаларда дыбыстау жеткіліксіздігі де байқалады [26]. Психикалық дамуы тежелген балаларға арнайы мектептерде дыбыстаудағы кемшіліктерді жою үшін логопедтік сабақтар қарастырылған. Психикалық дамуы тежелген балалар үшін дайындық кезеңі балаларды сөзге тарту, сөз сөйлеуді санасының негізгі деп орнықтыру. Бұл кезеңде негізгі шарт фонематикалық қабылдауды дамыту мен қалыптастыру, дыбыстық анализ бен синтез жасау болып табылады. Олар мектепте оқуға дайындығы байқалмайды, оларда бағдарламалық материалды қабылдауға білімі жеткіліксіз. Сондықтан арнайы дайындық санау, оқу мен жазуды меңгере алмайды. Олар өзбетімен іс – әрекетте қиындықтар көрінеді. Психикалық дамуы тежелген оқушылар тез шаршайды, кейде бастаған іс – әрекетін жасаудан бас тартады [27]. Психикалық дамуы тежелген балалармен жүргізілетін түзете дамыту жұмыстарының түрлері көп. Соның ішінде түзету жұмыстарын жүргізудің принциптері:
- баланың жеке тұлғалық ерекшеліктерін нақтылау;
- шаршамауын қадағалау;
- оқу барысында ойын түрлерін қолдану, кеңістікті бағдарлауын дамыту;
- сыныптан тыс тәрбие жұмыстарын қатыстыру;
- оқу әрекетінде барынша ойын дағдыларын қосу;
- арнайы әдістемелер арұылы оқытуды ұйымдастыру;
- жылдық диагностикалық даму деңгейін салыстыру.
Психикасының дамуы тежелген балалардың ұсақ қол моторикасын дамыту, тіл байлығын кеңейту, сонымен бірге баланың логикалық ойлау, есте сақтау, қабылдау қабілеттерін дамыту мақсатында көптеген ойын түрлерін сабақтарда пайдалануға болады.
Мамандардың оқыту түзету процесінде әдістемелік нұсқауларды дұрыс және жоғары деңгейде ұйымдастыруына байланысты психикалық дамуы тежелген балаларды өз жасындағы балалардың даму деңгейіне жеткізуге болады. Білім беру мекемесінде оқитын психикалық дамуы тежелген балалар әр уақытта нәтижеге жету үшін бақылаудан тыс қалмауы қажет. Баламен жұмыс істеу барысында психолог, ата – ана, мұғалім тығыз байланыста болған жағдайда жұмыс нәтижелі болады, яғни баланың өз – өзіне деген сенімділігін арттыру арқылы түзете дамыту жұмыстарын жүргізу тиімді. Психикалық дамуы тежелген баламен жүргізілетін жұмыстар жүйелі түрде ұйымдастырылуы керек. Дидактикалық материалды жеткілікті түрде жиі қолдану, қазақ тіліндегі оқулықтардың жеткілікті болуы, көрнекі құралдардың эстетикалық және педагогикалық талаптарға сәйкес келуі, ойын құралдарының әртүрлігі, іс – әрекеттен тыс техникалық құралдардың жеткілікті қолданылуы – бұл баланың сөз сөйлеуін жақсы меңгеруінің бір шарты болып табылады [28].
Адамның қоршаған әлемнен алған ақпараты оған объектінің сыртқы жағын ғана емес, сонымен қатар ішкі жағын да көрсетуге, заттарды өздері болмаған кезде ұсынуға, уақыт өте келе олардың өзгеруін болжауға мүмкіндік береді. Мұның бәрі ойлау процесінің арқасында мүмкін болады ойлау – барлық танымдық процестерді синтездеу және талдау арқылы адам санасында шындықты бейнелеу процесі. Іс жүзінде ойлау жеке психикалық процесс ретінде болмайды, ол барлық танымдық процестерде болады: қабылдау, назар, қиял, есте сақтау, сөйлеу. Ойлау – бұл біртұтас психикалық танымдық процесс, бірақ ол бірқатар ішкі процестердің көмегімен жүзеге асырылады, олардың әрқайсысы тәуелсіз және сонымен бірге басқа танымдық формалармен біріктірілген процесс.
Жоғарыда айтылғандарға сүйене отырып, осы психикалық процестің әртүрлі аспектілерін көрсететін «ойлау» ұғымының әртүрлі анықтамалары бар. Сонымен, А.А. Зак ойлауды «мәселелерді шешу процесі», «объективті шындықты тану тәсілі» деп сипаттайды. А.Г. Маклаков ойлау — бұл «шығармашылық рефлексия және адамның шындықты өзгертуі негізінде жаңа білімді қалыптастырудан тұратын ең жоғары танымдық психикалық процесс» екенін айтады. Осылайша, ойлау дегеніміз – заттар мен құбылыстардың жалпы қасиеттерін бейнелеу, олардың арасындағы тұрақты байланыстар мен қатынастарды табу процесі. Басқаша айтқанда, ойлау – бұл шындықтың жалпыланған және жанама көрінісі [29].
Ойлау – объективті шындықты бейнелейтін форма, дүниені тану мен игеруге керек психикалық процесс. Сыртқы дүниені тануға бізге түйсік, елес, ес сияқты психикалық процесстермен қатар ойлау да маңызды болып табылады. Адамның ойлау процессі әсіресе түрлі мәселелерді бір – біріне жанастыра отырып шешуде өте жақсы көрінеді.
Көрнекі – әрекеттік ойлау қозғалыстық әрекет арқылы іске асатын ойлау түрі болып табылады. Көрнекі – әрекеттік ойлаудың негізгі сипаттамасы атауында бейнеленгендей: тапсырмаларды шешу, бақыланатын қозғалыс актісінің көмегімен, жағдайды шынайы өзгертудің көмегімен іске асырылады.
Көрнекі – бейнелік ойлау бейне жоспарында ғана көрінетін ойлау түрі. Н.Н. Поддъяков еңбектерінде: «мектепке дейінгі жастағы балаға белгілі бір формалы жайпақ фигураны ұсынған, мысалы фанерден кесіліп жасалған қазды. Одан кейін фигура фанерлік дискімен жабылады, сөйтіп оның тек басы мен мойыны ғана көрініп тұрады. Содан кейін фигураны бастапқы жағдайынан басқа бір бұрышқа бұрады да, балаға қаздың басы мен мойынының орналасуы бойынша оның құйрығы қай жерде екендігін анықтауды тапсырады.» [30].