Файл: Дипломды жмыс 5В010500 Арнайы жне инклюзивті білім беру мамандыы араанды . 2022 азастан Республикасы.doc

ВУЗ: Не указан

Категория: Дипломная работа

Дисциплина: Не указана

Добавлен: 10.11.2023

Просмотров: 180

Скачиваний: 7

ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.


Ойлау процесі, А.З. Зактың пікірінше, проблемалық жағдайды шешетін субъект өзіне қойылған талапты орындау үшін қажетті белгілі бір мақсатқа қол жеткізуді анықтайды, нақты жағдайларды бағалайды (бұл қажеттілікпен байланысты). Объектіні білу аспектісіне және оны білдіру формасына байланысты ойлау әдетте эмпирикалық және теориялық болып бөлінеді. Эмпирикалық ойлау «танылатын объект оның сыртқы байланыстары мен қасиеттері жағынан көрінетін» жағдайда орын алады. Эмпирикалық ойлаудың нәтижесі ретінде субъект белгілі бір білімді алады, оған белгілі объектілердің жалпы сыртқы белгілері кіреді (мұндай білім, мысалы, ұқсас белгілерді бөлгенде «жылқы» және «адам» ұғымдарын «жануарлар» жалпы санатына біріктіру болуы мүмкін). Эмпирикалық ойлау объектілердің ұқсас белгілері бойынша сыныптар мен типтер бөлінген жерде қажет және жеткілікті. Диалектикалық логикаға сәйкес, эмпирикалық ойлау процесінде алынған білім ұсыну, қарапайым түсінік түрінде болады. А.А. Зак эмпирикалық ойлауды сипаттай отырып, негізгі белгілер – бұл танылатын объектілердің сезімтал қабылданатын қасиеттері мен байланыстарына, осы объектілердің қарым – қатынасының ресми сипатына (олардың кез – келген ортақ қасиетін анықтау), дайын идеялармен жұмыс жасау ретінде ұтымдылық екенін айтты. Осы ерекшеліктердің арқасында эмпирикалық ойлаудың негізгі міндеті болып табылатын белгілі объектілерді жіктеу және реттеу процесі жүзеге асырылады [31].

Ойлаудың сонымен қатар тағы 2 классификациясы бар.

Мәселенің түріне қарай:

1.Теориялық ойлау

2. Практикалық ойлау.

Таным түрі бойынша:

1. Эмпириялық.

2. Теориялық ойлау.

Теориялық ойлау – танымдық объектінің «ішкі байланыстар мен оның өмір сүруіне қажетті басқа объектілермен қарым – қатынас» көрінісі. Теориялық ойлау процесі белгілі бір теориялық объектілерді бақыланатын объектінің қасиеттері, қатынастар жүйесін өзгерту арқылы құруды білдіреді (оларды жеңілдету, кесу, азайту, күшейту, сәйкестендіру және т. б.) — «таза» деп аталатын объектілерді зерттеу кезінде кездейсоқ айнымалылардың әсерін болдырмау қажет «зерттелетін құбылыстардың табиғатын маскирлеу» [32]. Осылайша, зерттелетін объект абстрактілі, идеализацияланған тұжырымдамамен ауыстырылады, ол модель ретінде әрекет ете алады — басқа объектіні зерттеу үшін құрылған объект. Модель мен объектінің өзі арасында белгілі бір ұқсастық бар, ол физикалық қасиеттердің ұқсастығында немесе функциялардың ұқсастығында көрінеді. Өз кезегінде модельдер материалдық (кеңістіктік-материалдық) және ақыл – ой (графикалық және символдық) болып бөлінеді.


Теориялық ойлаудың негізгі сипаттамаларына мыналар жатады:

- танылатын объектілер туралы ұғымды қалыптастыруға бағытталу;

- синтез және талдау әдістеріне сүйену;

- синтез және талдау нәтижелерін сыни бағалауды (рефлексия) растау.

Теориялық ойлаудың формалары ұғымдар мен категориялар болып табылады. Тұжырымдама — «бір және ерекше, бір уақытта әмбебап болып табылатын білім формасы», «белгілі бір сыныптағы объектілерді олардың ерекше (жиынтық ерекшелігі) белгілері бойынша жалпылау (және ақыл – ой) болып табылатын ой». Сонымен, тұжырымдама «материалдық объектінің көрінісі» нысаны мен оның «ақыл – ойды көбейту, құру, яғни арнайы психикалық әрекет ретінде» құралы болып табылады. Бірінші жағдайда, тұжырымдама объектінің объективті мазмұнына тәуелді іс – әрекеттің пассивті алғышарты ретінде сипатталады. Бір сыныпқа жататын заттар қарастырылып отырған белгілердің жиынтығына байланысты тұжырымдамада әртүрлі жалпылама болуы мүмкін. Объектілерді жалпылау жүзеге асырылатын ерекшеленген белгілердің табиғаты неғұрлым маңызды болса, тұжырымдама соғұрлым маңызды болады. Тұжырымдамада қамтылған белгілерден, тұжырымдамада жалпыланған объектілерге тән жалпы белгілерден ажырату процесінде тұжырымдаманың белгілі бір білім жүйесіне айналуы жүреді. Бұл білім тұжырымдаманың мазмұнын тереңдетуде, сондай-ақ осы объектілерді неғұрлым барабар деңгейде сипаттайтын кейбір тұжырымдамалардан екіншісіне ауысуда көрінеді [33].


Рефлексия немесе саналу деңгейі бойынша:

1. Интуитивтік ойлау

2. Рационалдық ойлау немесе аналитикалық немесе логикалық

Әрекеттің тәсілдері негізінде:

1. Вербалдық (сөздік) ойлау

2. Көрнекі ойлау

Ойлау бағыттылығымен байланысты:

1. Шынайы (немесе реалистік) ойлау

2. Аутистік ойлау

Ойлау іс — әрекетінің өніміне байланысты:

1. Продуктивтік ойлау

2. Репродуктивтік ойлау

Ойлаудың функцияларына байланысты:

1. Шығармашылық ойлау

2. Критикалық ойлау

Еріктік күштің жұмсалуына байланысты:

1. Ырықсыз ойлау

2. Ырықты ойлау

Тұжырымдаманың негізгі функциясы – белгілі бір объектілерді арнайы, қанағаттандыратын критерийлерге сәйкес жалпы білімнен ақыл – ой бөлу. Сонымен қатар, тілдік формада жазылған ұғымдар мағыналық мәртебеге ие болады. Тұжырымдамалардың арқасында біз объектілерді белгілі бір ауызша формалармен байланыстыра аламыз. Санат – бұл «адамның әлемге қатынасының әмбебап тәсілдері ұғымдарындағы хабардарлық формасы, ең жалпы және маңызды қасиеттерді, табиғат, қоғам және ойлау заңдылықтарын көрсетеді». Санаттар тарихи және логикалық бірлік, құбылыстан субъектіге, абстрактіден нақтыға және т. б. қозғалыс принципіне сәйкес келеді [34].

Егер эмпирикалық ойлау тек объектілерді зерттеуді қамтыса, онда теориялық ойлау – бұл зерттеудің ерекшеліктерін бір уақытта зерттей отырып, объектілерді зерттеу. Ойлау жеке, тәуелсіз әрекет емес – бұл мақсатқа бағытталған әрекет, процесс. Негізгі сипаттағы мақсаттан басқа, ойлау процесі өз кезегінде аралық нәтижелерге бағытталған «аралық» мақсаттарды қамтиды. Аралық нәтижелерге қол жеткізу белгілі бір ақыл – ой операциялары арқылы жүзеге асырылады. Ойлау, кез – келген басқа психикалық процесс сияқты, белгілі бір функциялар жүйесіне ие:

- түсіну – заттар мен құбылыстардағы маңызды шындықты ашу, түсінілгенді бұрынғы тәжірибеден белгілі адамға байланыстыру негізінде қол жеткізілген нәрсенің мәні мен мағынасын түсіну.

- мәселелер шешу — ойлау процесі оның пайда болуы субъектіге белгілі бір қызмет құралдары олардың жеткіліксіздігіне байланысты әрекет етуді тоқтатқан кезде пайда болатындығымен сипатталады – белгілі бір проблема туындайды. Ойлау процесінің қызметі осы мәселені шешуге бағытталған.

- мақсат қою – субъектінің ойлауы мен қызметінде жаңа идеялардың қалыптасуымен сипатталады.

- рефлексия – субъектінің қолда бар білімді, сондай-ақ таным әдістерін (өзін – өзі тану) түсінуі және талдауы.


Субъектінің ақыл – ой қызметінің бірнеше аспектілері ерекшеленеді:

- мазмұнды: ойлау процесі әрқашан белгілі бір мазмұнға ие, тақырыптың ақыл — ой белсенділігі осы мазмұнның өзгеруімен байланысты — түсініксіз, алдыңғы тәжірибемен байланысты, түсінікті болады (формалар – ұғымдар, суреттер, символдар, көріністер және т.б.).

- функционалды – операциялық: мазмұнды өзгерту процесі жүретін операцияларды, әдістерді қамтиды (формалар — талдау, синтез, абстракция, салыстыру, жалпылау).

- мотивациялық: белгілі бір мақсатқа жету мотивтері мен бағыттарымен ақыл – ой белсенділігінің шарттылығы [35].

Сондай-ақ, психологиялық ғылымда көрнекі – бейнелі, көрнекі – әрекеттік және логикалық (ауызша – логикалық) ойлау түрлерін бөлуне болады. Көрнекі – бейнелі ойлау қоршаған әлем субъектісінің қабылдауы арқылы жүзеге асырылады және шындыққа байланысты. Бұл түрдің пайда болуына психикалық белсенділіктің символдық функциясының дамуы ықпал етті, «соның арқасында идеялар нақты объектілердің орынбасарлары ретінде әрекет ете бастайды». Көрнекі – бейнелі ойлау баланың мектеп жасына дейінгі кезеңінде үлкен дамуға жетеді. Ойлаудың бұл түрін дамыту ойлаудың логикалық формаларын одан әрі қалыптастыру үшін қажетті қадам болып табылады.

Көрнекі әрекеттік ойлау – бұл әртүрлі нысандармен практикалық трансформациялық іс – әрекет процесі. Бұл түр әсіресе өндіріс процесіне, сондай-ақ мәселені шешу процесіне тән. Көрнекі тиімді ойлауды жүзеге асыру «жағдайды практикалық әрекеттермен өзгерту» арқылы жүзеге асырылады. Абстрактілі логикалық (ауызша-логикалық, дерексіз) ойлау ұғымдармен логикалық операциялар арқылы әрекет етеді. Ойлаудың барлық осы түрлері бір – бірімен байланысты және сонымен қатар субъектінің ақыл – ой белсенділігінің даму деңгейлерін білдіреді [36].

Ойлау функциялары әртүрлі. Оқу процесінде төрт негізгі түрі жүзеге асырылады.

1. Түсіну. Бұл объектілер мен құбылыстардағы маңызды шындықты ашу, өткен тәжірибеден белгілі адамға түсінікті байланыстыру негізінде қол жеткізілген нәрсенің мағынасын түсіну. Адамның ойлауы зерттелетін объектілерді немесе құбылыстарды, ең алдымен, оларды құбылыстардың кең спектрімен, соның ішінде бұрыннан зерттелген заңдылықтар, байланыстар мен шындық қатынастар жүйесіне байланыстыру арқылы көрсетуге тырысады.

Құбылысты түсіну дегеніміз – оның белгілі бір әсер етуші құбылыстар жүйесіндегі орны мен рөлін анықтау, оның ішінде ол қажет болған жағдайда жүзеге асырылады және осы құбылыс тек тұтас құрамда осындай рөл атқара алатын ерекшеліктерді анықтау. Құбылысты түсіну дегеніміз – оның
пайда болу жолын, «ережені» білу, оған сәйкес бұл жағдай белгілі бір шарттар жиынтығына енгізілген қажеттілікпен жасалады; бұл құбылыстың пайда болу жағдайларын талдауды білдіреді. Бұл тұжырымдаманы, түсінуді қалыптастырудың жалпы формуласы.

2. Мәселелер мен міндеттерді шешу. Ойлау субъектіде бар іс – әрекеттің құралдары мен әдістері мақсаттарға жету үшін жеткіліксіз болған жағдайларда пайда болады. Осылайша, іс – әрекетте қиындық, алшақтық, оны белгілі тәсілдермен жүзеге асыра алмау бар. Бұл жағдай проблема болып табылады. Мәселенің пайда болуы (проблемалық жағдайдан айырмашылығы) талдау нәтижесінде кем дегенде осы (белгілі шарт) және белгісізді (қажетті талап) алдын – ала анықтауға болатындығын білдіреді. Кәдімгі оқу тапсырмаларында мұндай алдын-ала талдауды құрастырушы жасады. Шарттар мен талаптардың арақатынасы мәселені шешудің мақсаты болып табылатын қажетті (белгісіз) анықтауға мүмкіндік береді.

3. Оқу мақсаты. Іс – әрекеттің болашақ нәтижесінің бейнесін қалыптастыру және осы бейнені практикалық немесе ақыл – ой әрекеттерінің негізі ретінде қабылдау, осылайша мақсат қою процесінің мәнін құрайды, ол еріксіз және ерікті болуы мүмкін, процесс, әрекет немесе әрекет ретінде әрекет етеді.

4. Рефлексия. Рефлексия – бұл білімді түсінуге, оның мазмұны мен таным әдістерін, іс – әрекеттерін, өзін – өзі тануға бағытталған адамның ойлау әрекеті. Түсіну мәселелерді шешу үшін қажет, рефлексия – бұл түсінудің белгілі бір түрі. Оның кез – келген функциясында ойлау дегеніміз – ойлау мақсаттары мен мотивтерімен анықталатын әртүрлі әдістер мен операциялардың көмегімен қол жеткізілетін мазмұнның өзгеруі. Сондықтан ойлауды психологиялық талдауда психикалық белсенділіктің үш жағын бөліп көрсету пайдалы: мазмұнды, функционалды – операциялық, тұтас — мотивациялық [37].

Сабақтарда логикалық тапсырмаларды шешу барысында балалар объектілерді салыстыруды, талдау мен синтездің қарапайым түрлерін орындауды, жалпы және түр ұғымдары арасында байланыс орнатуды үйренеді. Талдау дегеніміз – объектіні құрамдас элементтерге психикалық бөлуден тұратын логикалық әдіс, олардың әрқайсысын бүтіннің бөлігі ретінде бөлек зерттеуге болады. Талдау барысында ерекшеленген элементтерді жаңа біліммен байытылған тұтасқа біріктіру үшін басқа логикалық әдісті — синтезді қолдану қажет. Салыстыру дегеніміз – объективті әлемнің объектілері мен құбылыстарының ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайтын логикалық әдіс.