Әртүрлі рН мәндері бар ортада тотығу-тотықсыздану жағдайының болжамды мәндерін алу үшін, шарттылығын ескере отырып сутек потенциалы (rH2) түсінігін жиі пайдаланады:

rH₂ = + 2рН

rН₂ сутек потенциалы молекулалық сутек концентрациясының теріс логарифмі болып табылады. rН₂ 27-ден жоғары мәні тотығу үдерістерінің басымдылығын сипаттайды. Топырақта тотықсыздану ортасын құруда rН₂ 22-25 мәндері аралығында өзгереді; тотықсыздану үдерістерінің қарқынды дамуында оның мәні 20-дан төмен болады.

Топырақтың тотығу-тотықсыздану күйі. Eh мәні әртүрлі топырақта және топырақ қабаттарында әдетте 100-750 мВ аралығында болады, кейде теріс мәндерге түседі. Топырақтар ТТ күйіне қарай үлкен 2 топқа бөлінеді:1) тотығу жағдайы басым және 2) тотықсыздану жағдайлары басым.

Тотығу жағдайлары басым топқа Еһ мәні өте тар шекте өзгеретін аморфтық топырақтардың басым көпшілігі жатады. Әдеттегі ылғалдандыру режимінде орналасқан осы топтың топырақтары үшін келесі орташа Еһ (мВ) мәндері тән:

- шым-күлгіндеу және сортаң топырақтары үшін 450-600;

- орманды сұр топырақ, қара топырақ және сұр топырақ үшін 500-650.

Шамадан тыс ылғалдылық кезінде, осы топырақтардың потенциалы, әсіресе қарашірік қабаттарында 350-250 мВ дейін төмендеуі мүмкін. Жай вегетативті суару кезінде суармалы қара топырақта ТТҮ (600-650-ден 400-300 мВ-қа дейін) төмендеуі мүмкін, бірақ ол қысқа мерзімді және бірнеше сағат ішінде немесе топырақты суарғаннан кейін Еһ мәні 1-2 күн ішінде өзінің бұрынғы мәніне жетеді.

Тотықсыздану жағдайлары басым топқа жартылай гидроморфтық және гидроморфтық топырақ, яғни жер асты суларына (шалғынды, жайылмалы, батпақты және күріш дақылдарында су тасқыны арқылы суарылатын су қоймалары мен су басқан топырақ) жақын жерлердегі топырақ жатады. Шалғынды және жайылмалы топырақтарда 450-ден 300 мВ-қа дейін ТТҮ-ның ауытқуы байқалады. ТТҮ-ның ең төменгі мәндері төменгі қабатты аймақтары мен жер асты суларының аймақтарына тән (+ 100 ÷ -100 мВ). Батпақты топырақтар көбінесе Еһ-тің тұрақты төменгі (Еһ=-200) және одан төменгі мәндерімен сипатталады.

Топырақтың ТТҮ-ның оның күйіне тәуелділігі. Топырақтың ТТҮ өте динамикалық болып келеді. Ол қандай да бір немесе бірнеше факторларға емес, топырақтың барлық қасиеттерінің жиынтығына және ондағы өтетін үдерістердің динамикасына тәуелді. Тотығу-тотықсыздану үдерістерінің қарқындылығын және бағытын анықтайтын негізгі шарт - ылғалдылық пен аэрация режимдері және микробиологиялық әрекетінің қарқындылығы болып табылады.

---

Топырақтың ылғалдану дәрежесінің ТТ жағдайына әсер етуінің негізгі ерекшелігі топырақ ылғалдылығының динамикасы оның аэрациясымен, яғни ТТ үдерісінің дамуын анықтайтын маңызды фактордың динамикасымен – топырақ ерітіндісіндегі және топырақ ауасындағы еркін оттек концентрациясымен тығыз байланыста болуымен анықталады. Сондай-ақ топырақ ылғалдылығының мөлшері оттекті тұтыну жылдамдығын анықтайтын микробиологиялық үдерістердің қарқындылығына тікелей әсер етеді. Сонымен қатар, топырақтың ылғалдылығын жоғарылату топырақтың ТТҮ-на тікелей немесе жанама әсер ететін әр түрлі органикалық және минералды қосылыстардың жылжымалы күйге көшуіне ықпал етеді.

Топырақ ылғалдылығының жоғарылауы немесе оның тығыздалуы нәтижесінде, жер бетінде қыртыс қалыптасуына және атмосфералық ауамен қалыпты газ алмасуына кедергі келтіретін басқа себептерге байланысты аэрацияның нашарлауы, сондай-ақ топырақтың ТТҮ-ның төмендеуіне әкеледі.

Топырақтағы ауа алмасу негізінен аэрацияның кеуектілігі арқылы анықталады. ТТҮ елеулі өзгерістерге ұшырамаған қалыпты ауа алмасу аэрация кеуектілігі 20% болғанда қамтамасыз етіледі. Аэрацияның кеуектілігін 10% -ға немесе одан да төмендеуі топыраққа оттектің түсуін күрт бұзады, бұл оның ТТҮ-ның тез төмендеуін тудыратын диффузия жылдамдығын бәсеңдетеді. Шамамен, топырақтың қара шірік қабаттары үшін тотыққан күйден тотықсызданған күйге ауысу кезіндегі топырақ ауасындағы оттек мөлшерін 2,5-5% деп қабылданған.

Температура көрсеткіші топырақтың ТТҮ-на тікелей әсер етуімен қатар жоғары дәрежеде биологиялық үдерістердің қарқындылығын күшейте немесе төмендете отырып жанама әсер етеді. ТТҮ-ның төмендеуі әдетте топырақтың қара шірік қабаттарында жоғары температурада (20-30ºС) және топырақтың ылғалдылық интервалында ең төмен ылғалдылықтан жоғары ылғалдылыққа дейін байқалады. Мұндай жағдайларда микробиологиялық белсенділіктің жоғарылауы байқалады, ол оттекті сіңіру және микроорганизмдердің тіршілік әрекетінен алынған өнімдердің – тотықсызданған қосылыстардың жинақталуымен бірге жүреді.

1.11.Өсімдіктердің әр түрлі өсу кезеңдерінде қоректік заттарды сіңіруі. Қоректік заттардың ауылшаруашылық өнімдерімен шығымы

Өсімдіктер қоректік элементтерді сіңіруіне байланысты айтарлықтай өзгереді. Бір немесе басқа қоректік элементтің сіңіру кезеңдерін жауапты және мейлінше көп пайдалану деп 2-ге бөледі. Жауапты кезең – қоректік ортада қандай да бір элементтің жетіспеуі өсімдіктердің өсуіне айрықша теріс әсер етеді және осы элементпен кейін қамтамасыз етсе де, жағдайды толықтай түзете алмайды.

---

Фосфор және азотқа қатысты ауылшауашылық дақылдары үшін жауапты кезең – көктегеннен кейінгі алғашқы 10-15 күн. Сонымен қатар, өсімдіктердің бастапқы даму кезеңдерінде калий қатты жетіспесе, өнімді айтарлықтай төмендетеді. Алайда, калий тыңайтқыштарын кейін енгізсе, өнімділікті едәуір жоғарылатуға мүмкіндік береді. Осы кезеңде фосфор немесе азот жетіспесе, кейін орнын толтыра алмайды.

Далалық жағдайларда жауапты кезең минералды қоректенуге қатысты, әдетте топырақтың органикалық заттарын минералдаушы микроорганизмдердің төмен белсенділігімен сай келеді. Ол ерте көктемде ауа райының төмен температурасы топырақтың микробиологиялық қызметін тежеген кезде байқалады.

Өсімдіктер қоректенуінің мейлінше көп пайдалану кезеңі деп қоректік элементтің орташа тәуліктік тұтынуы өз максимумына жеткен кезең аталады. Бұл период өсімдіктер дамуының соңғы кезеңдеріне сәйкес келеді. Көп жағдайда ол құрғақ массаның көбірек жиналу кезеңімен сәйкес келеді, дегенмен тура пропорционалды бола бермейді. Жас өсімдіктерде қоректік заттардың түсуі әрқашан құрғақ массаның жиналуынан асып түседі.

Сондықтан өсімдіктер кеш даму кезеңіне қарағанда, жас кезінде құрғақ зат ретінде көбірек азот, фосфор, калий және басқа да қоректік элементтерді қабылдайды. Мысал ретінде жүгеріге қоректік заттардың түсу динамикасын алайық (12-кесте).

12-кесте

Жүгері үшін құрғақ заттар мен қоректік элементтер жиналуының динамикасы, максималдыдан % түрінде

Даму кезеңдері	Құрғақ зат	N	P2O5	K2O
9-10 жапырақ Шашақ түсуі Гүлдену Сүттік жетілу Балауыздану Толық жетілу	1 24 35 80 100 94	4 44 61 89 100 93	3 33 61 88 94 100	4 69 79 95 100 82

Өсімдіктер қатарында қоректену кезеңі вегетация кезеңінен едәуір қысқа болады (кендір, зығыр және көп астық дақылдары). Басқаларында созылған және соңғысымен сәйкес келеді (қант қызылшасы, картоп, орамжапырақ және басқалары). Өсімдіктердің қоректенуін, олардың биологиялық ерекшеліктерін есепке алумен, өсу кезеңдері бойынша реттеуге болады, ол өнімнің мөлшерін және сапасын қалыптастыруға мүмкіндік береді.

---

Өсімдіктер қоректенуінің кезеңділігі тыңайтқыштарды бөліп қолданудың негіздемесін құрайды (топырақтың түрлі уақытта және түрлі қабаттарына). Тыңайтқыштарды топырақтың бір қабатына бір реттік енгізуде олардың потенциалды мүмкіндіктерін әрқашан толық қолдануға қол жеткізу мүмкін емес. Сондықтан, далалық жағдайларда өсімдіктер қоректенуінің дұрыс жүйесі негізгі тыңайтқыш (15-25 см тереңдікке), егіс кезінде (3-10 см) және кейде тамырлы, тамырлы емес қоректендіруді үйлестіруді қарастырады.

Қоректік заттардың ауылшаруашылық өнімдерімен шығымы. Бір топырақтан әр түрлі өсімдіктер қоректік заттардың тек біркелкі емес мөлшерін ғана емес, сондай-ақ әр түрлі қатынаста қабылдайды. Өсімдіктердің түр-тұқымдық және сұрыптық ерекшеліктерінен басқа, қоректік заттарды сіңіруде топырақ-климат жағдайлары маңызды рөл атқарады. Дақылдардың қоректік заттарды қажет етуі туралы деректер жалпы өнім шығымымен немесе қосымша өнімнің сәйкес мөлшерін қоса есептегендегі негізгі өнім бірлігімен сипатталады (сабан, сабақ). Өсімдіктерде минералды қоректік элементтердің жиналуы пісіп жетілудің басында максимумға жетеді. Бұл «қоректік заттардың өсімдіктерге қажеттілігі» түсінігіне сай келеді. Соңғы даму кезеңдерінде жапырақтардың түсуі, заттардың тамыр жүйесінен топыраққа кетуі нәтижесінде қоректік элементтердің шығыны орын алады. Қоректік заттардың биологиялық шығымын шаруашылық шығымнан айыра білу қажет.

Биологиялық шығым – өнімнің (дән + сабан + аңыздық тамырлы қалдықтар, сонымен қатар бірен-саран топыраққа қайтарылған қоректік заттар) биологиялық массасын құру үшін өсімдіктермен тұтынылатын қоректік заттардың мөлшері. Биологиялық шығым шаруашылық және қалдық шығым деп бөлінеді.

Шаруашылық шығым жинау кезінде егістен алып кетілетін өнімнің тауарлық бөлігін құрайтын қоректік заттар мөлшері болып табылады (мысалы, дән және сабан, тамыржеміс және сабақ). Егер өнімнің тауарлық емес бөлігін (сабан немесе сабағы) егісте қалдырса, оның құрамындағы қоректі заттарды шаруашылық әкетілуде ескермейді.

Шығымның қалдық бөлігін егісте аңыздық-тамырлы қалдықтар, түскен жапырақтар түрінде егісте қалған қоректік заттар, дән шығыны, сонымен қатар тамырдан топыраққа өткен қоректік заттардың кейбір мөлшері құрайды. Жиі ауылшаруашылық дақылдары өнімінің шаруашылық бөлігіндегі N, Р₂О₅ және К₂О шамаланған мөлшерін қолданады, биологиялық шығымнан % түрінде.

Қалдық шығым минералдау нәтижесінде басқа дақылдарға әсер еткеннен кейін, тәжірибелік мақсатта қоректік заттардың өсімдікке қажеттілігін жиі қосалқы өнімнің сәйкес мөлшерін ескере отырып, негізгі өнімнің 1 т есептегендегі шаруашылық шығыммен сипаттайды және оны тыңайтқыштарды енгізу нормасын анықтауда қолданады. Кейбір дақылдардың бірлік өнімдегі N, Р

---

₂О₅ және К₂О шамаланған шығымы бар.

Дәнді дақылдарға қоректік заттарды мынадай қатынаста қолданады: (N:Р₂О₅:К₂О) 2,5-3,0:1:2,2-3,0; сүрлемде 2,1-2,7:1:3,3-3,8; көкөністе 2,0-2,9:1:4,2-4,7. Демек, сүрлем және көкөністі дақылдар дәнді дақылдарға қарағанда калийді қарқындырақ қолданады, бірақ азотты, әсіресе калийді картоп, жемдік тамыржемістер және қант қызылшасына қарағанда азырақ тұтынады.

Негізгі өнім (қосалқы өнімді есептегенде) бірлігінде қоректік заттардың шығыны тұрақты шама болып табылмайды. Ол топырақ-климат жағдайлары, сұрып, өнім мөлшеріне, қолданатын тыңайтқыштар деңгейіне, суаруға байланысты айтарлықтай өзгеруі (1,5 есеге дейін және одан көбірек) мүмкін.

---

Смотрите также файлы

• Вариант 1 Падеж.docx

• Анализ воспитательной работы в 1б классе в 20212022 учебном год.docx

• Научные исследования можно разделить на фундаментальные, поисковые и прикладные.docx

• Классификация станков с чпу.docx

• А. А. Кириллов (И. О. Фамилия).docx