1.12. Топырақ құрамынан қоректік заттарды пайдалану коэффициентін анықтау

Өсімдіктер топырақтан қоректік элементтердің жылжымалы түрінің қорын толық пайдаланбайды. Өйткені олардың шамалы бөлігі физикалық-химиялық, биологиялық құбылыстардың нәтижесінде топырақта қиын еритін қосылыстар түзеді немесе алмаспайтын түрге ауысады, шамалы бөлігі тамыр жүйесі орналасқан қабаттан төменгі қабатқа шайылады, біраз бөлігін микроорганимдер пайдаланады. Сондықтан тыңайтқыш мөлшерін белгілегенде оның қанша мөлшерін өсімдіктің пайдаланатынын білу керек. Өсімдіктің топырақ құрамындағы қоректік заттарды пайдалану коэффициентін мына формуламен анықтайды:
К =

мұнда а – тыңайтқыш берілмеген топырақтан өніммен кететін қоректік зат мөлшері, кг; b – топырақтың белгілі қабатындағы қоректік заттың жылжымалы түрінің жалпы қоры, кг/га.

Қоректік элементтің мөлшеріне (кг/га) жыртылған қабатта (әдетте 0-20 см) картограмма бойынша (мг/100 г топырақ ) қайта есептеу коэффициентін көбейту арқылы анықтайды. Мысалы, 10 мг Р₂О₅/100 г топырақ ∙30 = 300 кг/га Р₂О₅.

Топырақтың құнарлылығы және қышқылдылығы, ауа райы мен агротехниканың деңгейлерінің т.б. өзгерістердің әсерінен топырақ құрамындағы қоректік заттардың жылжымалы түрлерінің пайдалану коэффициенті өзгеруі мүмкін. Бұл пайдалану коэффициентін тыңайтқыштардың есептік мөлшерін есептеуге қолдануда қиындық тудырады.

Топырақтың мүмкін түрінде қоректік элементтің құрамы қаншалықты жоғары болса, онда өсімдіктің пайдалану коэффициенті соншалықты төмен болады. Топыраққа органикалық, минералды тыңайтқыштарды және ізбесті енгізсе, қоректік заттардың жылжымалылығы мен өсімдіктің пайдалану коэфициенті өседі. Суарудың әсері жақсы болады. Бұл жағдайда пайдалану коэффициенті 1,5- 2 есе өсуі мүмкін. Топырақты, агротехника деңгейін өңдеу осы коэффициенттердің өлшеміне әсер етеді. Мысалы, таза буда қарашіріктің жылдық қарқындылығы дәнді- дақылдармен айналысатын топырақтарға қарағанда 3- 5 есе жоғары.Мұның нәтижесінде таза буда әр түрлі топырақтар 240 кг/га – ға дейін жинақталады, түбірлі қабатта минералды азот 0- 60 см болып, топырақтың құнарлығы және өнімділігі, қоректік заттардың пайдалану коэффициенті жоғарылайды.

Коэффициент шарттылығы топырақтың тек жыртылған қабатындағы қоректік элементтің мөлшеріне ғана есептелуімен түсіндіріледі. Өсімдік те қоректік заттарды біршама тереңірек қабаттан алады.

---

Топырақтың берілген түрі үшін әрбір жалпыға ортақ агрохимиялық талдау әдісінде фосфордың және калийдің қозғалмалы формасын анықтауда өздерінің топырақтағы қоректік заттардың пайдалану коэфициенті болуы керек. Топырақтарды қышқылдану дәрежесі мен қоректік заттардың құрамы бойынша топтастыру маңызды орын алады(13- кесте)
13-кесте

Қоректік заттардың құрамы бойынша топырақты топтастыру, мг/100 г топырақ

Топырақтағы фосфор және калийдің жылжымалы түрлерінің құрамы	Р2О5			К2О
	Чириков бойынша	Мачигин бойынша	Чириков бойынша		Мачигин бойынша
Өте төмен Төмен Орташа Орташадан артық Жоғары Өте жоғары	≤2,0 2,1-5,0 5,1-10,0 10,1-15,0 15,1-20,0 >20,0	≤1,0 1,1-1,5 1,6-3,0 3,1-4,5 4,6-6,0 >6,0	≤2,0 2,1-4,0 4,1-8,0 8,1-12,0 12,1-18,0 >18,0		≤5,0 5,1-10,0 10,1-20,0 20,1-30,0 30,1-40,0 >40,0

Органикалық және минералды тыңайтқыштардан өсімдіктердің қоректік заттарды сіңіруі, минералды тыңайтқыштар: азотты, фосфорлы, калийлі, күрделі. Органикалық тыңайтқыштар: көң, садыра, сабан, торф, құс саңғырығы, нәжіс, қорда, шірік тұнба, шаруашылық қалдықтары, жасыл тыңайтқыштар.

Азот тыңайтқыштарындағы элементтер құрамы: NaNO₃ – (N – 15-16%, Na – 26%); Ca(NO₃)₂ – (N – 13-15%); (NH₄)₂SO₄ – (N – 20,5-21%); NH₄Cl – (N – 24-25%, Cl – 66,6%); NH₄NO₃ – (N – 34,6%); СO(NH₂)₂ – (N – 46%). Фосфор тыңайтқыштарындағы элементтер құрамы: 14-22%‒суперфосфат , 40-43%‒қос суперфосфат, 25-35%‒преципитат. Калий тыңайтқыштарындағы элементтер құрамы:: KCl – (K – 53,7-60%); сильвинит (KCl+NaCl) – K₂O – 12-15%, NaCl -75-80%.

Ірі қара малдың құрғақ қиының әрбір тоннасында 20 кг-ға жуық азот-10, фосфор (Р₂О₅)-10, калий (К₂О) және басқа да қосылыстар бар. Шірінді көңде (ылғалдылығы 75%) 0,5% - азот, 0,25 – фосфор, 0,60 – калий бар.

Тыңайтқыштардан қоректік заттарды пайдалану коэффициенті ,өнімділікті арттыру үшін қолданылатын тыңайтқыштарды қоректік элементпен енгізудің жалпы мөлшерінен өсімдіктердің қанша мөлщеріне қолданатынын көрсетеді. Көбінесе, бұл коэффициент (K,%)- тыңайтқышты және бақылау (тыңайтқышсыз) нұсқаларының тәжірибесінде берілген элементтің өніммен бірге шығарылуының тыңайтқышпен топыраққа енгізілген қоректік заттардың мөлшеріне қатынасы болып табылатын- айырымдық әдіспен анықталады.

---

К = ∙100,
мұндағы, В_у ‒ тыңайтылған аумақтағы қоректік заттардың өніммен шығарылуы, кг/га; В₀ ‒ бақылау аумағындағы (тыңайтылмаған) қоректік заттардың өніммен шығарылуы, кг/га; С ‒ тыңайтқышпен енгізілген, қоректік заттардың мөлшері, кг/га.

Өсімдіктердің тыңайтқыштардан қандай да бір қоректік заттарын қолдану коэффицентін, тыңайтқышсыз енгізу нұсқасының тәжірибесімен (абсолютті бақылау) салыстырғанда тыңайтқыштарды басқа да қоректік заттармен енгізу арқылы анықтау дұрысырақ. Оны нақты айқындау тек изотопты әдіспен ғана жүзеге асырылады.

Тыңайтқыштардан қоректік заттарды пайдалану коэффициенттері мынадай жағдайда төмендейді: қолданылатын тыңайтқыштардың мөлшерлерінің жоғарылауы, осы элементтің топырақтағы мөлшері жоғарылауы, топырақ қышқылдылығының артуынан, тыңайтқыштарды жергілікті жерге қарағанда біркелкі шашпаудан.
Бақылау сұрақтары және тапсырмалар:

1. 
   Ауылшаруашылық дақылдарының қажеттіліктерін тыңайтқыштарда анықтаудың физиологиялық негізі қандай?
   
2. 
   Өсімдікке қоректік заттардың жауапты және мейлінше көп пайдалану аралықта енуі қалай түсіндіріледі?
   
3. 
   Қоректік заттардың биологиялық және шаруашылық шығыны дегеніміз не?
   
4. 
   Негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнім бірлігіндегі азот, Р₂О₅ және К₂О шығыны қандай?
   
5. 
   Өсімдіктердің топырақтан қоректік заттарды қолдануына не әсер етеді?
   
6. 
   Әр түрлі топырақ түрлеріндегі жылжымалы азот, фосфор, калийді ауыл шаруашылығы дақылдарымен пайдаланудың орташа коэффициентін атаңыздар?
   
7. 
   Өсімдіктердің минералды тыңайтқыштардан қоректік заттарды пайдаланудың орташа коэффициенті қандай?
   
8. 
   Тыңайтқыштардан және топырақтан қоректік заттарды пайдалану коэффицентін қалай анықтауға болады?
   

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Муравин Э.А., Ромадина Л.В., Литвинский В.А. Агрохимия – М. Изд. Центр «Академия» 2016

2.Агрохимия (под ред. Минеева В.Г.) - М., 2004

3. Минеев В.Г. История развития агрохимии в России и за рубежом (в 2 томах). – М., 2005

4. Малимбаева А.Ж. Применение удобрений в интенсивном земледелии. Алматы, 2011

5.Агрохимия: Учебник для вузов / Под ред. Б.А.Ягодина. – М., 1989. – 655 б.

6.Почвоведение в 2 частях (Часть 1.Почва и почвообразование) / под ред. В.А. Ковды, Б.Г. Розанова. – М.: Высшая школа, 1988. – 400 б.

---

7.Практикум по агрохимии / Под ред. Ягодина Б.А. – М.: Агропромиздат. – 1987. – 512 б.
1.13. Минералды тыңайтқыштардың тиімділігіне әртүрлі факторлардың әсері. Тыңайтқыштар және оны енгізудің тәсілі

Топырақты-климаттық жағдайлар. Шалғынды-орман, орманды-дала аймақтарының күлгін түсті шым топырақ және тоғайлы-орман топырақтарында, сондай-ақ солтүстік және батыс өңірлердегі орман-далалы, суармалы егіншіліктің барлық топырақтарында тұзды, қопсытылған аймақтарында азотты тыңайтқыштардың әсері айқын көрінеді. Нашар және құрамы бай қарашірік азотты тыңайтқыштар ТМД елдерінің еуропалық бөлігіндегі дала аймағының оңтүстігі мен шығысында, ылғалдың жеткіліксіздігінен әлсіз және азырақ әсер етеді. Фосфор және калий мөлшері аз топырақта, азотты тыңайтқыштардың тиімділігінің төмендеуі байқалады.

Әдетте, фосфор тыңайтқыштарының өнімділігіне ең көп әсер ететін қасиет: оңтүстіктің жергілікті, қарапайым қарашірік топырақтары және қара-қоңыр мен сұр топырақтарға тән. Бұл дегеніміз, жылжымалы фосфордың мөлшері орманды-дала, дала, құрғақ дала, жартылай шөлді және шөл аймақтарында аз екенінің айғағы. Шалғынды-орман аймағының топырақтарында фосфордың үлкен тапшылығы болғандықтан, фосфор тыңайтқыштарын жеткілікті дәрежеде азотпен қамтамасыз ету әсері жоғары болып келеді.

Калий тыңайтқыштарының әсері механикалық композицияда (құмды және құмды-сазды) құм дауытты-күлденген, сондай-ақ шымтезек-батпақты және жайылма топырақтарда айқын көрінеді. Әдетте, орташа құмды, ауыр сазды және сазды топырақтар калиймен жақсы қамтамасыз етілген. Калий тыңайтқыштарының ең аз тиімділігі жылжымалы калиймен жақсы қамтамасыз етілген: қарашіріктерде, қара-қоңыр, қоңыр топырақтарда және сұр топырақтарда байқалады.

Тыңайтқыштарды пайдаланған кезде ағымдағы және алдыңғы жылдардағы ауа райы жағдайларын ескеру қажет. Осылайша, күзгі жауын-шашынның жеткіліксіз мөлшерімен азот тыңайтқыштарының тиімділігі төмендейді және келесі жылы фосфорлы тыңайтқыштардың рөлі артады. Егер күзде жауын-шашын мөлшері көп болса, келесі жылы азот тыңайтқыштарының тиімділігі артады. Артық ылғалдылық жағдайында өсімдіктер калийді қатты қажет етсе, ал қысқа мерзімді көктемдік суықта – фосфорды қажет етеді. Тыңайтқыштар (әсіресе органикалық) шығымдылық бірлігін қалыптастыру үшін суды тұтынуды 10-20% -ға азайтады және құрғақшылықтың зиянды әсерлерін азайтады. Өз кезегінде, топырақты суару немесе ылғалдандыру тыңайтқыштарды анағұрлым тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.

---

Шөлейтті аймақтарда жиі жағдайда топыраққа бір ғана фосфордан тұратын тыңайтқыш енгізумен шектеледі.

Өсімдіктің өсуінінің бастапқы кезеңінде төмен температураның болуы азотты және фосфорлы қоректендіру кезінде барынша теріс әсерін тигізеді. Шамадан тыс температураның жоғары болуы да өсімдіктерге элементтерді сіңіру шамасын азайтуға ықпал етеді. Тыңайтқыштардың тиімділігіне топырақтың микробиологиялық белсенділігі, егін айналымы да әсер етеді.

Егістік айналымы белгілі бір реттілікпен дақылдарды біріктіріп, тыңайтқыштардың қолданылуының тиімділігіне әсер етпей қоймайды. Топырақтағы тыңайтқыштардың қоректік зат ретінде барынша толық пайдаланылуына байланысты, егістік айналымының қолданылу тиімділігі бастапқы дақылдардың қолданылу тиімділігінен айтарлықтай жоғары.

Тыңайтқыштар жүйесін дайындау келесі тәртіпте жүзеге асырылады.

1. 
   Әр саладағы егін айналымын немесе дақылдарды жылдар бойынша кезектестіруді анықтайды. Жеке егістік айналымдар мен егістік алқабындағы жылдар бойынша дақылдарының өнімділік деңгейін, сондай-ақ егістік айналымының сол жылдағы игерілу өнімділігінің анықтайды. Осының бәрі тұтастай алғанда шаруашылық бойынша көрсеткіштермен байланыстырылуы керек.
   
2. 
   Әрбір егістік айналымы бойынша әктасқа немесе гипсқа мұқтаж қышқыл немесе сортаңданған топырақтардың ауданын анықтайды. Орта есеппен әр бір егістік алқабындағы айналымдары және орташа барлық егістік айналымдары үшін қажетті фосфор және калийдің жылжымалы түрлерін есептейді. Шаруа қожалығында сортаңданған топырақ болса, онда гипс қолдану орны және дақылдардың биологиялық ерекшеліктерін ескере отырып, олардың енгізілген мерзімі сияқты нормалар анықталады. Жыл сайын, егістік айналымының бірден бастап бірнеше аумақтарын гипстеуді, қажет болған жағдайда жоспарлайды.
   
3. 
   Минералды тыңайтқыштардың жекелей дақылдарға бөлінуін жоспарланған өнім шамасына немесе 1 га егістік айналымының минералды тыңайтқыштармен қамтамасыз етілуіне байланысты жүргізеді.
   

Егістік айналымы - топырақ құнарлылығын және агроценоздардың өнімділігін қамтамасыз етуге ықпал ететін ауылшаруашылық дақылдарының егістік аумақтары мен плантациялардағы егіндердің ұтымды ауысуы. Жиі мелиоративтік іс-шараларымен (ұрықтандыру, суару, құрғату) жүреді.

Ауылшаруашылық дақылдарының, жоспарланған өніміне байланысты, егістік айналымына минералды тыңайтқыштарды бөлу. Бұл жағдайда екі ықтимал нұсқау туындайды:

---

Смотрите также файлы

• Вариант 1 Падеж.docx

• Анализ воспитательной работы в 1б классе в 20212022 учебном год.docx

• Научные исследования можно разделить на фундаментальные, поисковые и прикладные.docx

• Классификация станков с чпу.docx

• А. А. Кириллов (И. О. Фамилия).docx