- егістік айналымы игерілген немесе игерілмеген, бірақ жоспарланған өнім деңгейін алуға байланысты, егістік аумағының агрохимиялық көрсеткіштері айтарлықтай өзгеріп отырады;

- егістік айналымы игерілген, егістік аумағы дақылданған және өңдеу (дақылдану) дәрежесі жақын.

Егістік айналымын игерместен бұрын ашық сұр-топырақтарда күздік бидайдың өнімділігі 7 ц / га-дан аспады, 10 рет толыққанды егістік айналымын игергеннен кейін өнімділік деңгейі 1 ротация 9,6 ц-ден, 5 ротация үшін 18,9 ц/га ұлғайды.

Күлгін түсті шым топырақ және сұр орманды топырақтардағы (14-кесте) қоректік элементтердің құрамына байланысты, егістік айналымы үшін қоректік заттардың берілген балансының нормативтері топырақтың басқа түрлеріне теориялық жағынан сай келеді.


14-кесте

Күлгін түсті шым топырақ және сұр орманды топырақтардағы қоректік элементтердің құрамына байланысты, егістік айналымы үшін қоректік заттардың берілген балансының нормативтері

Топырақ класы	Фосфор мен калийдің жылжымалы формаларының топырақтағы құрамы	Егістік айналымына қоректік заттарды тыңайтқышпен ендіру шығымы, %
		N	Р2О5	К2О
1-2 3 4 5 6	Өте төмен және төмен Орташа Көтеріңкі Жоғары Өте жоғары	120-130 120-130 110-120 100-110 80-100	200-250 170-200 140-170 100-140 70-100	130-150 110-130 80-100 60-80 40-60

Дегенмен, практикада егіншілікте олардан үлкен ауытқуларға жол беріледі. Бұл минералды тыңайтқыштардың, ең алдымен, жоғары қайтарымдылық (өнімділік) беретін жерлерде пайдаланылуымен түсіндіріледі. Сондықтан ылғалдың жеткіліксіз жерлерінде минералды тыңайтқыштардың тиімділігі төмен және шағын нормаларды енгізумен шектеледі де қоректік заттардың теріс балансы (ең алдымен азот пен калий бойынша) пайда болады.

Егістік айналымының тыңайтқыштар жүйесін жасағанда жиі жағдайда топырақтың негізгі түрлерінің қоректік элементтер балансы кестедегідей жасалады (15-кесте).

---

Егістік айналымының ротациясы үшін қоректік заттардың баланс шамасы, топырақ құнарлылығын реттеуге (оны белгілі бір деңгейде арттыру немесе сақтау) көмектеседі және агрохимикке жер ресурстарын пайдалануға саналы түрде жоспарлауға мүмкіндік береді.

15-кесте

Әртүрлі топырақтағы қоректік заттардың шығын балансы,%

Топырақ	N	Р2О5	К2О
Күлгін түсті шым топырақ және сұр орманды топырақтар (жеткілікті ылғал аймағы) Нашар қарашірік, әдеттегі және қарапайым қара топырақтар (тұрақсыз ылғалдандыру аймағы) Қарапайым, оңтүстік қара топырағы және қара-қоңыр топырақтар (жеткіліксіз ылғал аймағы) Оңтүстік қоңыр топырағы және қара-қоңыр топырақтар (суару арқылы)	120-130 65-85 30-35 80-100	170-250 100-180 60-90 130-170	85-130 30-75 10-35 30-75

Бұл жағдайда, сонымен қатар, тыңайтқыштардың қоректік заттарын жыл бойынша бөлу коэффициенттерін (әдетте 3 жылдан аспайды) пайдаланылады. Бұл коэффициенттер тыңайтқыштардың қоректік заттарды пайдалану коэффицентінен туындайды (16-кесте). Қоректік элементтің әр шамасы 3 жыл ішінде 100% -ды құрайды.

16-кесте

---

Тыңайтқыштардың қоректік заттарын бөлу коэффиценттері (Кp) және бұршақты аңыздық дақылдардың тамырындағы азот қалдықтары, %

Қолданылу мерзімі	Органикалық тыңайтқыштар			Минералды тыңайтқыштар			Бұршақ тұқымының аңыздық тамырындағы азот қалдықтары
	N	P2O5	K2O	N	P2O5	K2O
1-ші 2-ші 3-ші Барлығы	40 40 20 100	65 25 10 100	80 20 - 100	100 - - 100	55 30 15 100	70 30 - 100	50 30 20 100

Минералды және органикалық тыңайтқыштардың тиімділігі қышқыл топырақтар және гипстің сортаңдануында айтарлықтай артады.

Тыңайтқыштар және оны енгізудің тәсілі. Қолдану әдісі үздіксіз (шашыраңқы), жергілікті (ұяшықты, ошақты, қатарлы), жергілікті ленталы, резервтегі, жерасты, ауадан және тағы басқалар. Ендіру тәсілі - соқалар, культиваторлар, диск тартпасы және басқалар. Тыңайтқыштарды енгізу техникасы-негізгі тыңайтқыштарды, егістік тыңайтқыштарын және тыңайтқыштарды байыту үшін қолданылатын машиналар болып табылады.

Тыңайтқыштарды топыраққа енгізгенде, олар өсіп-өну кезеңінде өсімдіктер үшін ең қолжетімді, түбірлік жүйенің даму аймағында орналасуы, оның өсімін қамтамасыз етуге және топырақта минималды түрде бекітіліп енгізілуі тиіс. Терең, дымқыл шөгінді қабатқа енгізілген тыңайтқыштар өсімдіктердің өсу кезеңде өте жақсы пайдаланылады. Жеңіл топырақ үшін, ендіру тереңдігі ауыр топыраққа қарағанда тереңірек болуы керек.

Тыңайтқыштарды топыраққа қолдану кезінде қоректік заттардың топырақта диффузия нәтижесінде гравитациялық сулармен қайта таралуын, сондай-ақ кез-келген жағдайда шығындалуын ескеру қажет. Қоректік заттардың диффузиялық қозғалысы, әсіресе фосфор қосылыстары үшін өте әлсіз. Ең бастысы, тыңайтқыштағы қоректік заттардың топырақта судың түсіп, көтерілетін ағымдарымен қозғалысы есепке алынуы керек. Ең алдымен, нитраттардың шаймалануы нәтижесіндегі азоттың жоғалуына және қоршаған ортаны ластауға әкеліп соғатын азот тыңайтқыштарына қатысты болады. Ылғалды климаттық жағдайда нитратты азоттың (20 кг / га және одан да көп) маңызды шаймалауы тек жеңіл топырақтарда және булы егістік аумақтарында байқалады. Тыңайтылған топырақтарда азот мөлшері азаюынан, нитраттардың шаймалауы салдарынан азотты тыңайтқыштарды қолданудың орташа жылдамдығы әдетте төменірек.

---

Негізінен, ерте көктемде және кеш-күзгі кезеңдерде, егістік аумақтарында өсімдіктер болмаған кезде, нитраттардың шаймалауы болады.
Ыстық ауа райында, аудандарды суару жағдайында нитраттар судың капиллярлық ағынымен (булану нәтижесінде) жер бетіне көтеріледі және топырақтың жоғарғы құрғатушы қабатында жиналады. Сондықтан азоттық тыңайтқыштарды енгізу уақыты және аммиакты азоттың нитрификациялау үдерісінің қарқындылығына назар аудару керек. Топырақта нитраттардың едәуір мөлшерінің жинақталуы денитрификациялау нәтижесіндегі азоттың азаюына әкеліп соғады, ол қосылған шаманың 10-35% жетеді. Нитрат тыңайтқыштарындағы азот шығыны аммиак тыңайтқыштарына қарағанда әлдеқайда көп. Сондықтан, азот тыңайтқыштары қолданылған кезде, нитрификация қарқындылығын мүмкіндігінше азайту керек. Бұл жағдайда азоттық тыңайтқыштарды егістікке дейін енгізу мерзімі қаншалықты аз болса, азоттың жоғалуы соғұрлым аз болады.

Беттік қабатқа қатты аммоний және амидті тыңайтқыштарды немесе оларды майдалап енгізгенде, рН мәніне, тыңайтқыш мөлшеріне, топырақтың ылғалдылығының ұлғаюына байланысты аммиак жойылуы мүмкін. Егер беттік қабатқа аммоний нитратын және аммоний сульфатын қолданғанда аммиак шығыны әдетте 1-3% -дан аспаса, онда мочевинаның жоғары мөлшерін қолданған кезде шығындар енгізілген азот мөлшерінің 20-30% құрайды.

Сұйық аммоний тыңайтқыштарын қолданған кезде аммиак шығыны тереңдіктің ұлғаюымен, енгізумен және топырақтың ылғалдығымен кеми түседі. Құмды-сазды топырақта шығындар аммиак суы 10-12 см, ал сусыз аммиак 16 см тереңдікте іс-жүзінде байқалмайды, құмды-сазды топырақтың ең төменгі тереңдігінде аммиак суының минималды тереңдігі 7-8 см, ал сусыз аммиак 12-14 см енгізуді құрайды.

Фосфор тыңайтқыштары қолдану аймағында шоғырланған және тіпті жеңіл (құмды және құмды-сазды) топырақта өте нашар тасымалданады. Сондықтан түбір қабатынан фосфорды шаю ықтималдылығы аз.

Калийдің жұтылуы көбінесе алмасу жолымен жүреді және ол әсіресе біртекті байланысқан топырақтарда жақсы сақталады. Құмды және құмды-сазды топырақтарда оның шаймалануы мүмкін.

Топырақта фосфор мен калий тыңайтқыштарын тұрақтандыру үдерісі негізінен енгізілгеннен кейін бірден пайда болады (24 сағат ішінде) және бірінші айда аяқталады. Сонымен бірге фосфор калийге қарағанда әлдеқайда көп мөлшерде (50-70%) аз жылжымалы қосылыстарға өтеді. Фосфор құрамында көп мөлшерлі жартылай тотыққан темір және алюминий бар күлгін түсті шымтезек топырақтарға күшті бекітіледі. Монтмориллонит тобының минералдары бар топырақты калий күшті дәрежеде түзетеді. Калийдің гумусты және ізбесті күлгін түсті шымтезек топырақтарда бекітілуі күшейеді. Топырақтағы ылғалдылық тербелісі кезінде (баламалы кептіру және ылғалдандыру) калий тыңайтқыштарының бекітілуі айтарлықтай күшейеді, ал фосфорда өзгеріс орын алмайды.

---

Айта кету керек, біртекті байланысқан топырақтарға калий және фосфор тыңайтқыштарын енгізу күзде және көктемде, ендіру кезеңіне дейін бірдей екенін атап өткен жөн. Ең алдымен, бұл, фосфорлы тыңайтқыштардың суда еритін ұнтақ және цитраттыеріткіш формаларына қатысты. Түйіршікті суперфосфатты отырғызуға жақын немесе отырғызу уақытында енгізу керек, сонда топыраққа фосфордың бекіту дәрежесі төмендейді. Түйіршікті суперфосфат фосфорды бекіту дәрежесін төмендететін ұнтақпен салыстырғанда топырақпен аз байланысты қамтамасыз етеді. Бірақ түйіршіктелген суперфосфат отырғызуға дейін ұзақ уақыт енгізілсе, онда түйіршік еріп, фосфордың топыраққа бекітілуі ұлғаяды.

Калий мен фосфорлы тыңайтқыштардың енгізуге дейінгі кішігірім ендірілуі топырақтың құрғақ қабатында қалий және фосфордың өте аз жылжымалылығына байланысты өсімдікке сіңірілмейді, нәтижесінде түбір жүйесі таяздалу пайда болғаннан кейін, ылғал іздеп тереңдей түседі. Осы тыңайтқыштарды культиватор-өсімдік қоректенуімен қосымша азық қорына енгізгеннен кейін, олар топырақтың жеткіліксіз ылғал қабатына түсіп, енгізуге қарағанда егуді себу арқылы жүргізгенде аздаған тиімділік береді. Сондықтан фосфор және қалийлі тыңайтқыштарын, олардың шағын бөлігін қоспағанда, өсімдіктің түбір жүйесі дамуының негізгі зонасында, егу кезінде соқаның алдынғы жағымен топырақтың ылғалды қабатына қатарлап отырғызылады.

Топырақтың механикалық құрамына, оның су режиміне және қолданған тыңайтқыштардың мөлшеріне қарай (азот тыңайтқыштарының қолданылатын мөлшерінің 1-10%) жыл сайын 1 гектардан 1-30кг азот, 0,4-60 кг -K₂O, 8-360 -Ca, 3-90 -Mg, 4-60 -S, 100 кг дейін Cl және аз мөлшерде фосфор шаймалануы мүмкін.

Су эрозиясы жыл сайын топырақтың үлкен көлемін (10 тонна / га және одан да көп) алып тастай алады. Жылына 40 кг / га азот, 50-ге дейін фосфор, 3-1600-калий, 7-50-ден кальций, 230-ға дейін магний, 1,5-29-күкірт және 1450 кг-ға дейін органикалық заттар шайылады.

Қолда бар мәліметтерге сәйкес, тыңайтқыштардың дұрыс қолданылмауына байланысты, судың жалпы мөлшерінен 60% дейін нитрат, жер асты сулары мен резервуарларға түсе алады. Дегенмен, ғылыми негізделген тыңайтқыш жүйесі озық агротехникамен және еңбекті ұйымдастырудың прогрессивті нысандарымен үйлесімде тиісті сапалы шаруашылық дақылдардың жоғары өнімділігін алуға және қоршаған ортаның ластануына елеулі қаупі жоқ топырақтың құнарлылығын арттыруға мүмкіндік береді.

---

Смотрите также файлы

• Вариант 1 Падеж.docx

• Анализ воспитательной работы в 1б классе в 20212022 учебном год.docx

• Научные исследования можно разделить на фундаментальные, поисковые и прикладные.docx

• Классификация станков с чпу.docx

• А. А. Кириллов (И. О. Фамилия).docx