Файл: Кіріспе табии ортаны зерттеу кезінде егжейтегжейлі зерттелген лкен жне р трлі материалмен кездеседі.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 22.11.2023
Просмотров: 236
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Негізгі (енгізуге дейінгі) тыңайту. Бұл әдіс, әсіресе өсімдіктің қоректік заттарды ең көп тұтынуының қарқынды өсу кезеңінде, өсімдіктердің өсіп келе жатқан кезеңінде қоректенуін қамтамасыз етеді. Негізгі тыңайтқышта жалпы мөлшердің көп бөлігін қоректік заттар құрайды. Оны күзде немесе көктемде әкелуге болады. Ол топырақ-климаттық жағдайларға, тыңайтқыштардың ерекшеліктеріне, шаруашылықта болуына және басқа да ұйымдық себептерге байланысты. Топыраққа тыңайтқыштарды ендіру құралдарына байланысты.
Терең отырғызу соқаның алдыңғы жағымен, содан кейін соқаның алдыңғы жағынсыз және ауыр диск тәрізді тырмамен қол жеткізуге болады. Бірдей тереңдікте топырақты тыңайтқышпен өңдеуде оралмалы культиватор әмбебап ланцетке қарағанда енгізуді жақсырақ қамтамасыз етеді. 10 см тереңдікпен, тыңайтқыштардың шамамен 80% топырақтың жоғарғы (0-5 см) кептіру қабатында қалады, бұл әсіресе фосфор мен калий тыңайтқыштары үшін қажет емес.
Негізгі тыңайтқышты қолданудың оңтайлы мерзімдерін таңдау, негізінен, топырақтың механикалық құрамы, тыңайтқыштардың ылғалдандыру шарттары мен қасиеттері арқылы анықталады. Азоттың қажетсіз жоғалтуын болдырмау үшін көктемде сары тұзды, сұр орман топырақтарында сіңірілетін және қара шірікті, қара топырақтарда артық және жеткілікті ылғалдылық жағдайында нитраттар мен аммиак-нитратты азоттық тыңайтқыштар енгізу керек. Бұл жағдайда оларды сепкенде көбінесе, культиватор қолданады. Нитрат азотының жауын-шашынмен топырақ бойына тез өтетінін ескере отырып, культиватормен терең енгізудің жоқтығы туралы үлкен алаңдаушылық болмайды. Аммиакты азот көктемгі кезеңде екі апта ішінде толықтай дерлік нитраттарға еркін айналып, атмосфералық жауын-шашын немесе суару суымен жолымен төменге оңай енеді.
Шаймалы емес режимде топыраққа жеткіліксіз ылғалдандыру аймақтарында (кәдімгі, типтік, оңтүстік қара топырақтары, қара-қоңыр топырақ) күзден бастап қысқа дейін азоттық тыңайтқыштарды енгізу ұсынылады. Көктемгі аз мөлшерлі енгізуде, олар топырақтың жылдам құрғататын қабатына түседі және әсіресе, жауын-шашын ұзақ уақытқа созылмаса олардың әсері азаяды.
Барлық жағдайларда фосфорлы тыңайтқыштарды тереңірек енгізу жағдайы, яғни, жырту үшін немесе көктемде оның айдалуы үшін жақсы. Калий тыңайтқыштарын көктемде ылғалды аймақтың (немесе суару) құмды және құмды саз топырақтарында қолданады. Басқа топырақтарда хлоры бар тыңайтқыштарды күзде себеді. Күзгі-көктемгі кезеңде хлор топырақтың жоғарғы қабаттарынан жауын-шашынмен жуылады және хлорофобтық дақылдарға теріс әсері анағұрлым аз болады.
Тыңайтқыштардың біркелкі қолданылуы 15-20% -дан аспауы керек. Негізгі тыңайтқышты кездейсоқ және жергілікті түрде қолдануға болады. Қазіргі уақытта жергілікті тыңайтқыштарды қолданудың келесі әдістері сынақтан өткізіледі – ленталы әдістердің әртүрлі тәсілдермен. Бұл әдістер-фосфор мен калий тыңайтқыштарын қосымша енгізу тәсілдері болып табылады.
1.14. Іле Алатау бөктерінде қызылша мен картоп өсіру кезінде минералды тыңайтқыштардың мөлшерін анықтау тәсілдері
Жоспарланған егістіктерде минералды тыңайтқыштардың мөлшерін анықтау (қарапайым баланс әдісі). Бұл әдісте топырақтан, тыңайтқыштардан және тамыр қалдықтарынан (әдетте бұршақ дақылдардан) қоректендіру коэффициенттерін ескере отырып, егістіктің негізгі өнімінің бірлігіне (1 т немесе 10 т-ға) арналған қоректендіретін заттар туралы деректерді пайдаланады. Жоспарланған егінді алу үшін топырақтың қоректік заттар жетіспейтін бөлігіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды енгізу арқылы толықтырылады.
Қазіргі зерттеушілер топырақтың құнарлығын ескере отырып алатын өнімді, топырақты құнарландыру жолдары туралы жалпы жоспар жасай алады. Бұрын жоспарланған егістік дақылдары нарықтық жағдайларды ескермеді, бірақ әрқашан барынша аз шығындалып көбірек өнім алуға бағытталды.
Жаңа қысқа ротационды ауыспалы егістіктер пайда болды (дәнді-көкөністі, көкөніс-шөпті және басқа да). Тыңайтқыштарды енгізу кезінде дозаны дәл есептеу талап етіледі, техникасын және оның жүргізу реттілігін қатаң сақтай отыра, оларды қабылдайтын өсімдіктердің түрлі кезеңдерде өсуі ескеріледі. Әртүрлі тыңайтқыштардың қолданылуы үшін қажетті бастапқы мәліметтер топырақтағы қоректік заттарды анықтау мазмұны болып табылады.
Іле Алатау бөктеріндегі қара-қоңыр топырақта картоп өсіру үшін қолайлы жағдай жасауға деген тәсілдер маңызды міндет болып саналады, өйткені олар минералды тыңайтқыштардың нормаларын ұтымды мөлшерде қолдануға мүмкіндік береді. Зерттеліп отырған Іле Алатау бөктеріндегі қара- қоңыр топырағының құрамын: 1,85 – 2,34%-гумус, 0,12-0,16%- жалпы фосфор, 2,31-2,58%- жалпы калий, 0,112-0,140%-жалпы азот құрайды. Аграрлық орталықтың картоп және көкөніс шаруашылығы Институтының тәжірибе аймағында орналасқан учаскесі топырақ құрамында артық және жоғары мөлшерде 33-46 мг/кг жылжымалы фосфор болуымен және жоғары деңгейде 400-500мг/кг алмасатын калийдің мөлшерімен сипатталады.
Өсімдік қоректенуі үшін топырақта осындай қолжетімді элементтер мөлшерінің болуы, өсіріліп отырған дақылдардың жоғары өнімді болуын қамтамасыз етеді. Бұл тұрғыда өңделген топыраққа суару және оған минералдық тыңайтқыштарды енгізу әдістері қолданылды. Картоп және көкөніс шаруашылығы Институтының мәліметтеріне сәйкес қысқа ротационды ауыспалы егістікте көкөніс дақылдарының өнімі (17-кесте), тәжірибенің әр түрлі нұсқаларында тыңайтқыштардың мөлшерінің жоғарлауына байланысты ұлғаюда.
Жоғарыда аталған өнімдерді алу үшін әр түрлі нұсқалар қолданылды. Тәжірибе сызбаларын белгілеу: Бақылау – стерниді тыңайтқыштарсыз жырту. Сабан (С) – сабан өнімі. 40 және 60 т/га–. Қи (Қ). 20– азот, 60– фосфор және 60 кг/га – калий.
Бұл дақылдарды дамыту шарты топырақты қоректік элементтермен жоғары дәрежеде қамтамасыз етуді міндеттейді. Егер дәнді дақылдар өсетін қабатта ауыспалы калий мөлшері топырақ деңгейінің 0-30 см құраса, топырақ артық және жоғары деңгейде осы элементпен қамтамасыз етіледі, ал көкөніс және өңделген дақылдардың топырақтары үшін бұл деңгей элементтің бұданда көп мөлшерде қолданылуымен сипатталады [2].
Іле Алатау бөктеріндегі қара-қоңыр топырақтарда картоп өсірудің оңтайлы жағдайын құру, топырақтың элементтермен қоректенуінің жан-жақты есепке алуын талап етеді. Бірінші кезекте бұл топырақтағы әрбір негізгі элементтің мөлшері, екіншісі –жоспарланған өніммен олардың шығуы. Үшіншісі – бұл топырақ пен тыңайтқыштардан оларды шығару коэффициент есебі.
17-кесте
Тәжірибенің әр түрлі нұсқаларында қысқа ротациялық ауыспалы егістегі көкөніс дақылдарының өнімділігі, ц/га
| № | Тәжірибе нұсқалары | Қияр | Қырыққабат | Қызанақ | Пияз | Егістік айналымының өнімділігі | |
| ц/га | % | ||||||
| 1 2 3 4 | Бақылау Сабан С С+Н40+NPK С+Н40+NPK P HCP | 182 195 220 229 5,1 18 | 242 260 325 300 | 280 295 320 355 6,4 29 | 260 295 356 345 | 964 1035 1221 1229 | 100 107 126 127 |
Осылайша, фосфордың көп мөлшерімен қамтамасыз етілген топырақ қара-қоңыр аумақтың құнарлығын арттыруға ықпал етеді. Олар жоғары өнім алу үшін, ауыспалы егістіктің көптеген дақылдарын өсіп-өнудің кез-келген кезеңінде суда еритін фосформен қамтамасыз етуге қабілетті. Бұл кезде минералды фосфорлы тыңайтқыштарды қолдану жарамсыз, өйткені оны өсімдіктерге пайдалану коэффициенті төмендейді. Дәл осы уақытта өнімділіктің ары қарай дамуын қамтамасыз ететін және дақылдардың сапасын арттыратын басқа тыңайтқыш түрлерін қолдану үшін оптималды жағдай туады.
Минералды тыңайтқыштардың енгізу мөлшерін алдын ала, олардан қоректік заттар ретінде қолданылу, қосылысқа айналу есептеулерімен жүргізеді.
Минералды тыңайтқыштардан қоректік заттарды пайдалану коэффициенті азот және калий үшін 60%-ға , ал фосфор үшін-30% - ға дейін асуы мүмкін. Азот, фосфор және басқа да элементтерді шамадан тыс топыраққа енгізу, өсімдік дақылдарының оларды толық пайдаланбауына және олардың бөліктерінің су қоймаларында шығарылуына алып келді.
Біздің бақылауымыз бойынша, фосфорлы тыңайтқыштардың ұзақ уақыт бойы шығару есебінсіз қолданылуы, оның топырақтың кейбір бөліктерінде жиналуына алып келеді. Шаруашылықтың кейбір аймақтарында фосформен қамтамасыз етілу деңгейі артылды (31-45мг) және оданда жоғары деңгейге (60мг/кг) көтерілді. Тыңайтқыштарды қолдану жүйесінің әдісімен топырақтың суармалы немесе жаңбырлы аймағында егістіктегі өнімді көбейтуге болады.
Мұндай тыңайтқыштарды, толыққанды, еліміздің оңтүстігінің суармалы аймақтарында көп қолданады. Әсіресе, өнімнің қосымша көбеюіне алып келетін көкөніс алуда тиімді қолданылады.
Орын ауысу есебінің және химиялық қосылыстардың топырақта және өсімдікте жиналуының баланстық есептеулері, оларды дәл бағалау мен сандық мөлшерін болжауға мүмкіндік береді. Бұл заттардың таралуы мен тәртібінің моделін жасауға мүмкіндік беретін химиялық қосылыстардың эмпирикалық немесе теориялық ортада есептеу жолымен концентрацияны сандық анықтау үдерісі. Ауыл шаруашылығында әрбір компоненттің концентрациясын тұтас анықтау мүмкін болмаған жағдайда, химиялық заттардың тәртібі мен таралуын модельдеуді жүргізу неғұрлым орынды болады.
Жоспарланған егістіктерде минералды тыңайтқыштардың мөлшерін анықтау (қарапайым баланс әдісі). Бұл әдісте топырақтан, тыңайтқыштардан және тамыр қалдықтарынан (әдетте бұршақ дақылдардан) қоректендіру коэффициенттерін ескере отырып, егістіктің негізгі өнімінің бірлігіне (1 т немесе 10 т-ға) арналған қоректендіретін заттар туралы деректерді пайдаланады. Қант қызылшасының тамырында K
2O мүлдем құрғақ зат ретінде орташа мөлшері 1%, ал сабағында 3%-ды құрайды. Яғни 1 тонна абсолютті құрғақ өнім шамамен 40 кг калий қажет. Алайда, 1 т негізгі өнімдегі K2O мөлшерін есептегенде (жанама санымен сәйкес келетін) қантқызыл шасымен 6,7-7,5 кг шығарылады.
Картопта бұл көрсеткіштер бойынша абсолютті құрғақ затқа тиісінше – 2,4 және 3,7 % сай келсе, калий сәйкесінше 61 кг құрайды. Ал 1 т негізгі өнімдегі K2O мөлшерін есептегенде 7-9кг (жанама санымен сәйкес келетін) шығарылады.
Қант қызылшасының тауарлық өнімінен 30 т, қосымша өнімнен 20 т/га, калийдің жалпы шығарылымы 175кг/га құрайды. Картоп өсіру кезінде 20 т/га, қосалқы өнімде 12 т, калийдің жалпы шығыны 1 гектарга 200 кг құрайды. Жоспарланған егінді алу үшін топырақтың қоректік заттар жетіспейтін бөлігіне органикалық және минералдық тыңайтқыштарды енгізу арқылы толықтырылады. Тыңайтқыштар нормаларын есептеу үшін қолдануға болатын болжамды коэффициенттер 18-кестеде берілген.
Топырақтан оңай гидролизденетін азотты қолдану коэффициенті әдетте 0,2 (немесе 20% ), кейде 0,25-0,3 құрайды.Қарапайым элементарлы баланс әдісін нақты мысалда қарастырайық. Күлгін түсті шымтопырақ, орташа сазды топырақта 20 т/га картоп өнімін алу жоспарлануда [2]. Екі жылғы агрохимиялық картограмма бойынша 100 г топырақ құрамында P2O5‒5-10 мг және K2O‒8-12 мг болады. 30 т/га органикалық тыңайтқыштарды енгізілу бекітілмек.
Ауыспалы егістік буынында картоп өсіреді: арпа+көпжылдық шөптер, 1-ші жылғы пайдаланған шөптер, 2-ші жылғы пайдаланған шөптер, күздік бидай, картоп.
Бұл деректерді ескере отырып, картоп өнімділігі үшін минералды тыңайтқыштың қажетті жоспарланған нормасын анықтау керек.
18-кесте