Қабаттар бір-бірінен түсі, құрылымы, құрамы және басқа морфологиялық қасиеттерімен ерекшеленеді. Олардың әртүрлі химиялық және көп жағдайда механикалық құрамы бар, оларда биологиялық үдерістер түрлі жолдармен жүреді. Топырақ қандай да бір құрылымға топырақ түзілудің табиғи үдерістері және өндірісті пайдаланудың әсерінен ие болады.

Әдетте, келесі генетикалық қабат болады: А_о - өсімдіктердің органикалық қалдықтарын (орман қоқысы, далалық пальц) тұратын органогендік қабат; A - гумусты-аккумулятивті; A₂ - элювиалды; B - иллювиальді немесе өтпелі; G - глейлі; C – аналық жыныс; D – төселген жыныс.

Топырақтың және оның жеке қабаттарының қуаттылығы. Топырақтың қуаттылығы оның бетінен нашар қозғалатын топырақ қалыптастырушы үдерістері өтетін аналық жынысқа дейінгі қалыңдықты

айтады.

Топырақ түсі - ең қолжетімді және ең алдымен көзге түсетін морфологиялық белгі. Топырақтың түсінде, көлеңкелері мен өтпелерінде топырақ қалыптастыру үдерісінің ерекшеліктері айқын көрінеді. Түрлі топырақтардағы, сондай-ақ бір ғана топырақтағы түрлі-түсті реңдердің өзгеруін, оның түсін бақылау, бірақ әртүрлі қабаттарда топырақта пайда болатын процестердің мәнін түсіну және топырақтың шығу тегін анықтау үшін көп нәрсе бере алады.

Құрылымы. Құрылым деп топырақтың бөлшектерге (агрегаттар) ыдырай алу қабілетін атайды. Олар өзара байланысқан механикалық элементтерден тұрады. Түрлі топырақтарда, сондай-ақ бір ғана топырақта құрылымдық бөлімшелердің пішіні, мөлшері және сапалық құрамы топырақтың әртүрлі қабаттарында бірдей емес болып келеді.

Кез-келген топырақ қабатарының құрылымдық бөлшектері бірдей мөлшерде және пішінде болмайды. Көбінесе олардағы құрылым араласқан болып келеді: кесектелген, кесектелген - түйіршікті, кесектелген- шаңды және т.б.

Бірігу - топырақ тығыздығы мен кеуектілігінің сыртқы көрінісі. Топырақтың тығыздығы бойынша:

1) өте тығыз болса - күрекпен қазу мүмкін емес;

2) тығыз болса - айтарлықтай күш салу қажет. Саз және саз топырақтарының иллювиальді горизонттарының сипаттамасы;

3) жұмсақ болса - оңай қазып алуға болады. Мұндай қоспа кесектелген- түйіршікті құрылымы нақты көрінетін құмды және құмды сазды топырақтар, құмды және құмдас (суспечаны) топырақтарының жоғарғы қабаттарында байқалады;

4) үгітілмелі болса - бұл қосымша құмды және құмды сазды топыраққа тән.

---

Дамып келе жатқан жаңа сызбаларда жоғарыда қарастырылған таксономикалық бірліктердің кейбір нақтылау және олардың анықтамаларын өзгерту нәтижесінде белгіленген және қаралған сызбасы қарастырылады. Осылайша, негізгі таксономикалық бірлік ретінде топырақ түрін анықтау кезінде топырақтың қалыптасу үдерісіне байланысты негізгі генетикалық қабаттардың бірыңғай жүйесінің топырақ топтары мен қасиеттердің жиынтығы

Болуына ерекше назар аударылады.
Топырақтың түрін анықтау үшін, яғни оны белгілі бір түрге жатқызу немесе жаңа түрді белгілеу үшін қажет:

- осы деректерді топырақтың белгілі түрлерінің құрылымдық сызбаларымен салыстыра отырып, топырақ кескінінің (профилінің) түрін және оның құраушы генетикалық қабаттардың кешенін анықтау;

- ландшафтардың танымал түрлерімен салыстыра отырып, оның тарихын ескере отырып, географиялық ландшафттың түрін анықтау;

- топырақ түзілу факторларымен байланысты берілген топырақтың географиялық аумағын анықтау;

- топырақты қалыптастыратын негізгі кескінді құрастыру жинағын және қарапайым топырақтық үдерістер кешенін анықтау;

- белгілі бір типтермен салыстыра отырып, топырақтағы заттардың қоныс аударуын және жиналуын анықтау.

Тип тармағының анықтамасы басқа (көршілес) түрлерге көшуді сипаттайтын, генетикалық қабаттар жүйесіндегі сапалық айырмашылықтардың болуымен ерекшеленеді. Түрлестік тұжырымдамасы топырақтық бейіннің гранулометриялық құрамын (2-3 қабат бойынша) егжей-тегжейлі сипаттау болып табылады. Топырақтың даму жағдайларының экологиялық шарттарын бағалау үшін топырақтың гидротермалдық режимінің ерекшеліктеріне сәйкес бөлуге мүмкіндік беретін жаңа таксономикалық бірлік енгізіледі.

Шляхов С.А. былай деп жазады: «Кең аумақты иеленетін әлемнің барлық елдері, халықаралық топырақ классификациясымен қатар, ұлттық түрін пайдаланады. Ең қызығы, олар біртіндеп топырақтың таксономиясында және топырақ ресурстары бойынша әлемдік деректер базасында - диагностикалық қабаттар мен белгілерді, топырақ серияларын және т.б. пайдалана отырып, біртіндеп принциптерге өтеді. Мұндай жіктеулер Канадада, Бразилияда, Австралияда бар».

---

Бақылау сұрақтары мен тапсырмалар:

1. 
   Топырақтың жіктелуін құру қағидаларын баяндаңыз.
   
2. 
   Топырақтың жіктелуінің таксономикалық бірліктерін атаңыз және оларға анықтама беріңіз.
   
3. 
   Топырақ диагностикасы қандай көрсеткіштерді бағалауға негізделген?
   
4. 
   Топырақ диагностикасының негізі қандай принциптерден тұрады?
   

Пайдаланылған әдебиеттер

1 Муравин Э.А., Ромадина Л.В., Литвинский В.А. Агрохимия – М. Изд. Центр «Академия» 2016

2.Агрохимия (под ред. Минеева В.Г.) - М., 2004

3.Минеев В.Г. История развития агрохимии в России и за рубежом (в 2 томах). – М., 2005

4.Малимбаева А.Ж. Применение удобрений в интенсивном земледелии. Алматы, 2011

5.Глазовская М.А. Почвы мира. Основные семейства и типы почв. – М.: МГУ, 1972. - 232 б.

6.Глазовская М.А. Почвы зарубежных стран. – М.: Мысль, 1975 ж. - 350 б.

7.Ковда В.А. Основы изучения о почвах. – М.: Наука, 1973. - Т. 1., - 447 б.

8.Почвоведение: учебник для вузов / под ред. И.С. Кауричева. - М., 1989. - 719 б.

9.Шляхов С.А. Основы почвенной таксономии. - Владивосток: Дальнаука, 2008. – 255 б.
1.4. Топырақтың негізгі түрлерінің агрохимиялық сипаттамалары. Қара топырақ, қызғылт топырақ, сұр топырақ және тақырлар мен тақыр тәріздес топырақтар
Қоректік заттардың сіңімсіз күйден сіңімді күйге өту және кері үдерістердің қарқындылығы айтарлықтай дәрежеде өсімдіктердің қоректену шарттарын және олардың тыңайтқыштарға мұқтаждығын анықтайды.

Топырақта қоректік заттардың мөлшері көп болса, тыңайтқыштарға деген қажеттілік азаяды, ал мөлшері аз болса өседі. Топырақтың құрамы мен қасиеттеріне байланысты әр түрлі топырақтардағы қоректік заттардың сіңімді қоры мен мөлшері бірдей емес, сондықтан әртүрлі топырақтағы тыңайтқыштардың әсер етуі мен олардың тиімділігі әр түрлі болып келеді.

Сондықтан топырақтың құрамын, оның қасиеттерін және онда жүріп жатқан химиялық және физикалық – химиялық үдерістерді білу, осы топырақтағы тыңайтқыштардың ауысу сипатын, әртүрлі топырақтарға тыңайтқыштардың әсер ету ерекшеліктерін түсіну үшін, өсімдіктерді өсіру талаптары мен топырақтық – климаттық шарттарға сәйкес тыңайтқыштарды тиімді пайдалану үшін өте маңызды.

---

Қара топырақ. Қара топырақтың негізгі тип тармақтарының агрохимиялық қасиеттері гумустық горизонттың қалыңдығымен (см), гумустың мөлшерімен %, су сығындысының pH-мен, гидролитикалық қышқылдылықпен (100 г топыраққа мг∙экв), сіңіру сыйымдылығымен (100 г топыраққа мг∙экв), негіздермен қанығу дәрежесін (V, %),, 0-20 см қабаттағы заттардың қорымен (т/га) сипатталады ( 3- кесте).

3-кесте

Қара топырақтың агрохимиялық сипаттамалары

Тип тармағы	Гумустық горизонттарының қуаттылығы, см	Гумустың мөлшері	Су сығындысының pH-ы	Гидролитикалық қышқылдылық, 100г топырақта мг*экв	Сіңіру сыйымдылығы , 100г топырақта мг*экв	Негіздермен қанығу дәрежесі V, %	0-20 см қабаттағы қоры, т/га
							гумус	N	P2O5	K2O
Қарапайым Оңтүстік	60-140 40-80	5-8 3-6	7-8 7-8	0-1 0-0,5	40-50 25-35	95-100 98-100

Қара топырақ басқа топырақпен салыстырғанда, жоғарғы табиғи құнарлылықпен ерекшеленеді, қуатты гумусты горизонтқа ие, құрамында гумустың (4-12%) және олардың кескін бойынша біртіндеп төмендейтін егістік горизонтында жалпы азот (0,2-0,5%) мөлшері жоғары болады.

Фосфордың жалпы мөлшері 0,1-ден 0,3% аралығында болады. Бұл қара топырақтың реакциясы бейтарап немесе әлсіз сілтілі (pH 6-8), алмасу қышқылдылығы әдетте болмайды, гидролиттік қышқылдылығы 100 г топырақ үшін 0- ден 4 мг∙экв дейін өзгереді. Қара топырақ жоғары сіңіру қабілетіне (30-60мг∙экв) және сілтілермен жоғары (80-100%) қанығу дәрежесіне ие.

---

Қарапайым қара топырақ – гумустық горизонттың жоғарғы қуаттылығына (100-180 cм), гумустың (8-12%), жалпы азоттың (0,4-0,5%) және фосфордың (0,25-0,35%) жоғары мөлшеріне, сонымен қатар жоғары сіңіру сыйымдылығына (100г топырақ үшін 50-60 мг∙экв) ие. Солтүстікке қарай сілтісізденген және оңтүстікке қарай қарапайым, сонымен қатар аса оңтүстік қара топырақтарда бұл көрсеткіштер төмен. Топырақтың реакциясы сілтісізденген қара топырақта әлсіз қышқылды (рН 5,5-6,8) және негіздермен қанығу дәрежесі жоғары болатын, гидролитикалық қышқылдылығы өте төмен немесе мүлдем болмайтын қарапайым және оңтүстік қара топырақтарда – әлсіз сілтілі (рН 7,8) болады. Сілтісізденген қара топырақтың гидролиттік қышқылдылығы 100 г топырақта 3-4 мг∙экв- ке дейін жетеді. Қара топырақтың барлық тип тармақтары калийге бай, калийдің жалпы мөлшері 2,5-3%. 

Қара топырақтың жоғары әлеуетті құнарлығына қарамастан, азот пен жылжымалы фосфордың сіңірімді формаларымен қамтамасыз етілуі, әсіресе ескі және әлсіз тыңайтылған топырақта өте төмен. Сондықтан осы топырақтарда фосфор тыңайтқыштары аса тиімді, ал қолайлы ылғалдандыру жағдайларында - азот тыңайтқыштары да тиімді болады. Ескі және әлсіз тыңайтылған қара топырақтарда, тың жерлермен салыстырғанда, жалпы және ауысымдық калийдің қорлары төмендейді, сондықтан мұндай топырақтарда, әсіресе калий сүйгіш дақылдарға (қант қызылшасы, картоп, күнбағыс және т.б.) калийлі тыңайтқыштар (азот және фосфор тыңайтқыштарымен бірге) енгізу тиімді. Минералды тыңайтқыштар, қара топырақ аймағының аса ылғалданған батыс аудандарында тиімді болады, шығыс аудандарында ылғалдану жағдайларының нашарлануымен қатар, тиіміділігі төмендейді.

Қызғылт топырақ. Олар гумусты көкжиектің қуаттылығымен (см), гумустың мөлшерімен (%), су сығындысының pH-мен, алмасу катиондарының жиынтығымен сипатталатын қара-қызғылт, қызғылт, ашық-қызғылт болып бөлінеді (4-кесте). 
4-кесте

Қызғылт топырақтың агрохимиялық сипаттамалары

Топырақтың тип тармағы		Гумустық көкжиектің қуаттылығы, см	Гумустың мөлшері,%			Жалпы азот		Жалпы фосфор		Су сығындысының рН-ы	Алмасу катиондарының жиынтығы
Қара-қызғылт	35-45			4-5	0,2-0,3		0,1-0,2		7-7,2		30-35
Қызғылт	30-40			3-4	0,15-0,2		1,1-0,2		7,2-7,5		20-13
Ашық-қызғылт	25-30			2-3	0,1-0,15		0,08-0,15		7,4-8		12-15

---

Смотрите также файлы

• Вариант 1 Падеж.docx

• Анализ воспитательной работы в 1б классе в 20212022 учебном год.docx

• Научные исследования можно разделить на фундаментальные, поисковые и прикладные.docx

• Классификация станков с чпу.docx

• А. А. Кириллов (И. О. Фамилия).docx