Файл: ойылан масата ол жеткізу аясында диплом жазу барысында келесі міндеттерді шешеміз.docx
Добавлен: 24.11.2023
Просмотров: 117
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
1.3. Бухгалтерлік есеп жүйелерінің ерекшелігін анықтайтын факторларды талдау
Алдыңғы тарауда белгілі бір бухгалтерлік есеп үлгісін сипаттау кезінде оның ерекшеліктерін анықтайтын кейбір факторларды еріксіз атап өтуге тура келді, өйткені олар бухгалтерлік есеп жүйесін талдау мен салыстырудағы негізгі критерийлер болып табылады. Енді осы мәселені тереңірек қарастырайық.
Бухгалтерлік есеп оның жұмыс істейтін ортасымен анықталады. Әр елдің өз тарихы, өзіндік құндылықтары, саяси жүйесі бар. Бухгалтерлік есеп туралы да осылай айтуға болады. Осылайша, АҚШ пен басқа елдердегі бухгалтерлік есеп принциптері айтарлықтай ерекшеленеді. Бұл айырмашылықтар экономикалық қызметті ұйымдастырудың қолданыстағы нысандарының әртүрлілігімен де, сыртқы факторларды (саяси, экономикалық, әлеуметтік, географиялық және т.б.) есепке алу тәжірибесіне әсер етумен де байланысты.
Бір қызығы, екі түрлі елдегі «қоршаған ортаның» белгілі бір ұқсастығы, әдетте, оларда қолданылатын бухгалтерлік есеп жүйелерінде көптеген ортақ белгілердің болуын анықтайды. Кейбір елдерде, мысалы, АҚШ-та, қаржылық есеп шеңберінде алынған ақпарат, ең алдымен, инвесторлар мен несие берушілердің қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған, ал басқару шешімдерін қабылдау тұрғысынан пайдалылық оның сапасының маңызды критерийі болып табылады. Басқа елдерде бухгалтерлік есептің рөлі және оның әдіснамасы аясында жасалған басымдықтар басқаша болуы мүмкін. Мысалы, бұл дұрыс ақпарат беру және мемлекеттік салық саясатының дұрыс орындалуын бақылау. Дәл осы бухгалтерлік есептің мақсаты Оңтүстік Американың көптеген елдерінде негізгі болып саналады [12, 48 б.].
Кейбір елдерде бухгалтерлік есеп жүйесі макроэкономикалық мақсаттардың басымдығына, атап айтқанда ұлттық экономиканың белгіленген өсу қарқынына қол жеткізуге негізделген.
Макроэкономикалық процестердің бухгалтерлік практика үшін маңызды бірқатар ерекшеліктері бар: инфляция, жұмыссыздық және т. б. бұл жағдайда салық ставкалары, инвесторлар мен несие берушілер үшін жалпы экономикалық саясат туралы нақты ақпараттың пайдалылығы туралы сұрақтар екінші орынға шығуы мүмкін.
Бухгалтерлік есептің дамуына әсер ететін негізгі факторларды анықтайық.
Ұлттық бухгалтерлік есеп жүйелері арасындағы түбегейлі айырмашылықтарды анықтайтын негізгі фактор қаржылық ақпаратты пайдаланушылардың ақпараттық қажеттіліктері болып табылады.
АҚШ пен Ұлыбританиядағы өнеркәсіптік революция олардың ұлттық байлығының күрт өсуіне әкелді. Компаниялардың өсуімен олардың капиталға деген қажеттіліктері де артты, ал олардың едәуір бөлігінің көзі жаңадан пайда болған және бай орта тап болды. Бұл процесс екі елдің қаржылық есебінің дамуына айтарлықтай әсер етті. Біріншіден, инвесторлар мен несие берушілердің саны өсті. Олардың құрамы әр түрлі болды, көптеген компаниялар корпоративті меншікке көшті. Екіншіден, компания иелері (инвесторлар) жедел басқарудан барған сайын бөлініп, оны кәсіби жалдамалы менеджерлерге берді.
Мұндай жағдайда қаржылық есеп ақпараты компанияның әл-ауқаты туралы деректердің маңызды көзіне айналады. Акционерлер ресурстарды пайдалану тиімділігін бақылау үшін басқарушы персоналдан қаржылық есептілік алған кезде тәжірибе пайда болды. Дәл осы жағдай қаржылық есептіліктің инвесторлар мен несие берушілердің ақпараттық қажеттіліктеріне бағытталуын алдын-ала анықтады. Қаржылық есептің бұл бағыты АҚШ пен Ұлыбританияда көптеген жылдар бойы бар.
Сонымен қатар, бұл елдерде бағалы қағаздар нарықтары мен биржалары құрылды. Нәтижесі - компаниялардың қаржылық есептілігі айтарлықтай аналитикамен ерекшеленеді, ал басқару персоналының жұмыс тиімділігінің сипаттамаларының бірі ретінде экономикалық қызметтің рентабельділігін анықтау қаржылық есептің мақсаты болып табылады.
Басқа елдерде (Швейцария, Германия, Жапония және т.б.) қаржылық саясат бизнестің қаржылық қажеттіліктерінің едәуір бөлігін қанағаттандыратын өте үлкен банктердің аздығымен анықталады. Сонымен бірге олардың акционерлік қоғамдарға бірігуі орын алады. Бұл жағдайда қосымша қаржылық инвестицияларды негіздеу үшін қажетті ақпарат, әдетте, мүдделі тараптардың тікелей байланыстары процесінде қалыптасады. бұл жол қарапайым және тиімді, өйткені компанияда несие берушілердің саны шектеулі (атап айтқанда, бұл бір ірі банк болуы мүмкін). Бұл елдердің үкіметтері компаниялар туралы кейбір ақпаратты жариялауды талап етеді, сондықтан соңғылары қаржылық есептілікті дайындауға мәжбүр, бірақ американдық компанияларға қарағанда егжей-тегжейлі емес.
Бұл жағдайда есеп беру, ең алдымен, несие беруші банктердің мүдделерін қорғауға бағытталған. Бухгалтерлік тәжірибе кейбір ерекшеліктермен сипатталады, атап айтқанда активтерді бағалаудағы консерватизм, кредиторлық берешектің белгілі бір жоғарылауы, қаржылық қиындықтар туындаған жағдайда өз банкіне міндеттемелерді орындауда белгілі бір еркіндікті қамтамасыз етуге, акционерлерге дивидендтік төлемдерді азайтуға және т. б.
Осылайша, кәсіпорындардың негізгі кредиторлары банктер мен мемлекет болып табылатын елдерде есептілік фискалдық мемлекеттік органдар мен ірі кредиттік ұйымдардың қажеттіліктеріне қатаң бағдарланған сипатқа ие болады. Егер капиталды қалыптастыру қор нарығының даму дәрежесімен тікелей байланысты болса және капитал салымдарының қосымша көздері үшін қатаң бәсекелестік болса, онда кәсіпорындардың есептілігі әлеуетті инвесторлар мен кредиторлардың сұраныстарына бағдарланатын болады. Мұндай есептерде барынша талдамалық деректер бар, атап айтқанда: өндірістік қуаттардың құрылымы мен аумақтық орналасуы, акциялар мен акционерлер туралы, компанияның қоғамның әл-ауқатын жақсартуға қосқан үлесі туралы, қызметкерлердің кәсіби даярлық деңгейі туралы және т. б. барлық қосымша ақпарат.
Франция мен Швецияда бухгалтерлік есеп сәл өзгеше бағытқа ие. Бұл елдердің үкіметтері Ұлттық ресурстарды басқаруда шешуші рөл атқарады, ал кәсіпорындар үкіметтік экономикалық саясатты, атап айтқанда макроэкономикалық жоспарлау шеңберінде ұстануға міндетті. Үкіметтер бизнестің қаржылық мүмкіндіктерін бақылап қана қоймай, қажет болған жағдайда инвестор немесе несие беруші ретінде де әрекет етеді. Мұнда бухгалтерлік есеп, ең алдымен, мемлекеттік жоспарлау органдарының қажеттіліктеріне бағытталған. Фирмалар Бухгалтерлік есеп пен есеп берудің бірыңғай стандарттарын ұстануға мәжбүр, бұл әр түрлі дәрежеде мемлекеттік органдардың жұмысын жеңілдетеді және тиімдірек етеді [13, 52 б.].
Содан кейін бухгалтерлік есеп жүйесінің қалыптасуына әсер ететін екінші фактор ретінде мемлекеттің макро - немесе микроэкономикалық мүдделерінің басымдығын атауға болады. Макроэкономикалық мүдделер экспорттық-импорттық операциялардың ауқымын кеңейтуге, әртүрлі елдердің биржаларында акциялар мен бағалы қағаздарды сатуға, елге шетелдік капиталды тартуға, әлемдік экономикалық қоғамдастықтың элитасына кіруге мүдделілікті білдіреді. Әрине, аталған мақсаттарды бірінші орынға қойған ел өзінің бухгалтерлік есеп принциптерін жалпы қабылданған нормалар мен стандарттарға сәйкес біріздендіру қажеттілігіне тап болады. Егер қазіргі уақытта ішкі экономикалық мәселелерді шешуге басымдық берілсе, бухгалтерлік есеп және есеп беру жүйесі әр елде қандай да бір түрде өзіндік ерекшеліктері бар қалыптасқан ұлттық дәстүрлердің әсеріне ұшырайды.
Әрине, бизнес пен оның қаржылық несие берушілері арасындағы қатынастардың мәні халықаралық қаржы нарықтарына шығумен күрт өзгереді. Бұл жағдайда отандық ғана емес, сонымен қатар сыртқы кредиторлардың да ақпараттық сұраныстарын қанағаттандыру қажет, бұл автоматты түрде есеп және есеп беру саласындағы ұлттық стандарттардан ауытқуларға әкеледі
Осылайша, белгілі бір елдегі бухгалтерлік есеп тәжірибесінің мазмұнына әсер ететін факторлардың ішінде мыналарды бөліп көрсетуге болады:
- есеп ақпаратының негізгі пайдаланушылары ретінде кредиторлар мен инвесторлардың түрі (жеке тұлғалар, банктер, мемлекеттік органдар);
- капиталды инвестициялау процесіне тартылған жеке және заңды тұлғалардың саны;
- инвесторлардың бизнесті басқаруға қатысуы;
- бағалы қағаздар нарығы мен биржаларының даму дәрежесі;
- халықаралық бизнеске қатысу дәрежесі;
- мемлекеттің макро - немесе микроэкономикалық мүдделерінің басымдығы.
Бухгалтерлік есеп саясат пен идеология ретінде ұлттық шекараны білмейді. Есеп технологиялары экспортталады және импортталады, осылайша әртүрлі елдерде қолданылатын есеп жүйелерінің ұқсастығын қамтамасыз етеді. Сонымен, АҚШ географиялық жақындығы, тығыз экономикалық байланыстары, канадалық компаниялардың американдық бағалы қағаздар биржаларына белсенді қатысуы және т. б. арқасында Канаданың есеп тәжірибесіне айтарлықтай әсер етеді.
Жапондық компаниялар американдық есеп стандарттарын көбірек қолданады, бұл жапон капиталының Америка континентіне кеңеюіне байланысты. Әлемдегі есеп теориясы мен практикасының дамуына Ұлыбритания, әсіресе Англия мен Шотландия да айтарлықтай әсер етеді. Бұрынғы ағылшын колонияларының барлығы дерлік британдық модель бойынша есеп жүргізеді. Олардың ішінде Австралия, Жаңа Зеландия, Малайзия, Пәкістан, Үндістан, Оңтүстік Африка. Ұлыбританияның бұл жерде ықпалы соншалық, бухгалтерлік идеялар мен әдістер ғана емес, Бухгалтерлік кадрлар да, оларды дайындау және сертификаттау жүйесі де экспортталады.
Франция мен Германия да бухгалтерлік есеп саласында бұрынғы колонияларына әсер етеді, бірақ айтарлықтай аз дәрежеде.
ХХ ғасырдың 70-ші жылдарының басынан бастап EC (Тhe European Community) қауымдастық шеңберінде бухгалтерлік есепті біріздендіруге тырысты. Ұлыбритания, Франция және Германия қаржылық есептің рөлі мен мақсатын бағалауда түбегейлі айырмашылықтарға ие. Алайда, қоғамдастық мүшелері және ортақ экономикалық мүдделер бола отырып, олар ұлттық есеп жүйелерін жақындастыру бойынша күш-жігерді күшейтудің қажеттілігі мен орындылығын біледі.
Осылайша, елдер арасындағы саяси және экономикалық байланыстарды нығайту ұлттық есеп жүйелеріне көбірек әсер етеді.
Жоғарыда айтылғандардан бухгалтерлік есеп практикасына сыртқы факторлар әсер етеді деген қорытынды жасауға болады:
а) Экономикалық жүйелердің айырмашылығы.
Жоғары индустриалды, жоғары технологиялық экономикалардың есеп жүйесі ауылшаруашылық технологиялары бар елдердің есеп жүйелерінен айтарлықтай ерекшеленеді (материалдық емес активтер жоғары дамыған технологияларда бар).
ә ) Меншіктің шоғырлану деңгейі.
Ақпаратты ашу талабына әсер етеді: меншік неғұрлым кең болса, ол туралы ақпарат соғұрлым егжей-тегжейлі болуы керек.
б) Қаржыландыру көздерінің айырмашылығы есеп беру мен ақпаратты ашуға әсер етеді.
Ұлыбританияда, АҚШ-та есеп беру инвесторлардың қажеттіліктеріне бағытталған.
Швейцарияда, Германияда, Жапонияда-банктердің, несие берушілердің мүдделеріне.
Швецияда, Францияда - мемлекеттік жоспарлау органдарына.
в). Салық заңнамасын дамыту.
Кейбір елдерде салық салынатын пайда қаржылық есептілікке сәйкес келеді (Германия, Жапония).
Басқа елдерде салық және қаржылық есеп әр түрлі (Ұлыбритания, АҚШ)
г) Инфляция қарқынындағы айырмашылықтар.
Инфляция баяу, аз болатын елдерде (Германия, Жапония, АҚШ) есепте бастапқы құн (тарихи) қолданылады [14, 48 б.].
Бұл қағида кәсіпорынның активтері, сату көлемі, есептегі өндірістік шығындар осы мәмілелерді жасау кезінде қалыптасқан бағалар бойынша (өзіндік құн бойынша) көрсетіледі және есепте қолданылатын ақша бірлігінің тұрақтылығына негізделеді. Осы қағидатқа сәйкес жасалған қаржылық ақпараттың шынайылығы мен сенімділігі инфляция қарқынына кері пропорционалды.
Германия мен Жапония сияқты елдердің экономикасы соңғы кездері инфляция қысымына ұшыраған жоқ және тарихи құндылық принципін нақты ұстанды. Инфляция көбінесе гиперинфляция кезеңдерімен алмастырылатын Оңтүстік Америка елдері қайта есептеу үшін жалпы баға индексін қолдана отырып, активтерінің бағасын мезгіл-мезгіл өзгертеді.
Осылайша, бухгалтерлік есепте тарихи құн принципін қолдану елдегі экономикалық тұрақтылықтың көрсеткіші болып табылады. Егер бухгалтерлік есепте активтердің құнын бағалау үшін арнайы қайта есептеу әдістері қолданылса, инфляция экономикаға айтарлықтай әсер етеді.
д) Саяси жүйелердің айырмашылығы.
Елдің саяси жүйесі ең маңызды факторлардың бірі болып табылады, өйткені оның философиясы мен мақсаттары экономикалық саясаттың ауқымын орталықтан жоспарлыдан нарыққа бағытталған экономикаға, жекеден мемлекеттік меншікке дейін анықтайды.
е) Құқықтық жүйелердің айырмашылықтары.
Заңнаманың түріне және оның өмірдің әртүрлі аспектілеріне әсеріне байланысты барлық елдерді мыналарға бөлуге болады:
а) дамыған заңдар кодексі;
б) заңнаманың жалпы құқықтық бағыты.
Батыс Еуропаның көптеген елдерінде заң жүйелері есепке тікелей әсер етеді. Заңдарда нұсқаулар, белгілі бір есеп ережелері мен процедуралары бар. Есеп заңды талаптарға тікелей байланысты, өйткені Үкімет бұл талаптарды анықтайды және орындайды (Франция, Германия, Аргентина, Ресей).
Елдердің екінші тобы жалпы құқық заңдарының жиынтығымен шектеледі, олар заңды және жеке тұлғалардың іс-қимыл еркіндігін көрсететін шектеулерді көрсетеді. Бұл елдердегі бухгалтерлік есеп стандарттарын мемлекет реттемейді, бірақ бухгалтерлердің әртүрлі кәсіби ұйымдары (Ұлыбритания, АҚШ) анықтайды.