ВУЗ: Казахский национальный медицинский университет им. С.Д. Асфендиярова
Категория: Учебное пособие
Дисциплина: Медицина
Добавлен: 05.02.2019
Просмотров: 44639
Скачиваний: 260
671
антагонистері болуынан – байланысты болады.
Бездерден, нәруыздардан тұратын гормондар прогормондар
түрінде
шығарылады.
Артынан
олар
ыдырап
белсенді
гормондарға айналады. Мәселен, Кейбір қантты диабетпен
ауыратын науқастарда инсулин молекуласы С- пептидпен
байланысқан болады. Бұндай инсулинді проинсулин дейді.
Оның
физиологиялық
белсенділігі
болмайды.
Қалыпты
жағдайларда
проинсулиннен
С-пептид
ұйқыбезде
немесе
шеткері тіндерде ажыратылып, алынады да, ол белсенді
инсулинге
айналады.
Кейде
прогормондар
белсенді
гормондарға айналмайды. Сол себептен бұл гормондардың
белсенділігі болмай, олардың тапшылықтығы дамиды. Т
4
йод
молекуласынан ажыратылып, Т
3
-ке айналады, оның биологиялық
әсері жоғары болады. Сондықтан Т
4
прогормон болып
есептеледі. Тироксин трийодтиронинге, проренин ренинге,
ангиотензиноген
ангиотензинге
айналмауынан
олардың
жеткіліксіздігі байқалады.
Безден шыққан гормондар қанда бос және нәруыздармен
байланысқан түрлерінде болады. Қалқаншабездің гормондары
тироксинді
байланыстыратын
глобулинмен,
андрогендер
тестестерон-эстрадиолды
байланыстыратын
глобулинмен,
кортизол
мен
прогестерон-транскортинмен
т.с.с.
байланыстырылады. Нәруыздармен байланысқан гормондардың
биологиялық
белсенділігі
болмайды.
Қандағы
гормон
мөлшерінің 98%-ы нәруызбен байланысқан түрінде болады.
Гормонның тек нәруызбен байланыспаған бос түрі ғана
биологиялық әсер етеді.
Қан нәруыздары мен кортикостероидтардың байланысуының
өзгерістері осы гормондардың физиологиялық белсенділігі
төмендеуіне немесе жоғарылауына әкеледі. Қан сарысуында
нәруыздар
азаюы
кездерінде
(бауыр
қызметі
жеткіліксіздігінде, нефроздық синдром кезінде т.б.) емдік
мақсатта кортизолдың тіпті аз мөлшерін енгізуден, Иценко-
Кушинг
синдромының
белгілері
байқалады.
Тиреоидтық
гормондардың нәруыздармен байланысуының бұзылыстары гипо-
немесе гипертиреозға әкеледі. Инсулиннің нәруыздармен
байланысуының күшеюі инсулин жетіспеушілігін туындатады.
Гормондар организмде нысана-жасушаларда, бауыр мен
бүйректе ыдыратылады. Гормондармен иммундық кешендер
макрофагтарда әсерсіздендіріледі. Пептидтік гормондар
нысана-жасушалардың
протеолиздік
ферменттерінің
әсерлерімен белсенділігін жояды. Сонымен, гормондардың
ыдыратылуының бұзылыстары бауыр және бүйрек қызметі
жеткіліксіздіктерінде байқалады. Кортизолдың ыдыратылуы
баяулағанда ол организмде көбейеді. Содан кері байланыс
заңдылығы бойынша бүйрек үсті бездерінің қызметі тежеледі.
672
Осындай жағдайлар жыныстық гормондар, әлдостерон т.б.
гормондар әсерсіздендірілмегенде байқалады; және олар ұзақ
мерзім организмде жоғары деңгейде сақталып қалады. Сол
себепті
бауыр
қызметі
жеткіліксіздігінде
салдарлық
әлдостеронизм дамып, дененің ісінуі болады.
Сонымен
бірге,
пептидтік
гормондардың
белсенді
орталықтары
тежеліп
қалуы
мүмкін.
Содан
гормонның
биологиялық әсері болмайды.
Гормондардың әсерсіздену жолдары мына жағдайларда
болуы мүмкін:
● кейбір гормондардың аутоантиденелермен байланысып
қалуынан;
●
гормонның
белсенді
орталығы
немесе
тұтас
молекуласының конформациялық өзгерістерінен.
Гормондардың аутоантиденелермен байланысып қалуынан
олардың
белсенділігі
жоғалады.
Сырттан
енгізілген
гормондарға антиденелер өндірілетіні көптен белгілі.
Мәселен, инсулинмен, соматотропинмен, кортикотропинмен
емделген науқас адамдардың денесінде осы гормондарға қарсы
арнайы антиденелер өндірілетіні анықталған. Осыдан: бұл
гормондармен науқастарды ұзақ емдеу кездерінде артынан
олардың әсері болмай қалатыны белгілі. Осыған байланысты
гормондарға қарсы адам денесінде аутоантиденелер өндірілуі
мүмкін деген жорамал айтылған.
Гормондардың белсенді орталықтарының немесе олардың
тұтас молекуласының конформациялық өзгерістері олардың
түзілуін қадағалайтын гендердің мутациясы нәтижесінде
гормон молекуласында: аминқышқылдарының кеңістіктерде
орналасу тәртібі бұзылыстарынан немесе бір аминқышқылының
екінші
аминқышқылымен
ауысуынан
болады.
Мәселен,
инсулиннің белсенді орталығында бір аминқышқылы екінші
амиңқышқылымен
ауысып
кету
мүмкіншілігі
анықталған.
Осындай мүмкіншілік басқа гормондарда да, соның ішінде
соматотропинде де байқалады. Бұндай жорамал клиникалық
бақылаулардан алынған. Мәселен, кейбір ергежейлілердің
қанында соматотропиннің деңгейі өте жоғары болады. Соған
қарамай, бұндай балалардың бойы өспей қалады. Ал, олардың
қанында соматотропинді иммунологиялық әдіспен анықтауға
болады.
Яғни,
бұл
гормонның
антигендік
қасиеті
өзгермегендігін
көрсетеді.
Бұндай
науқас
балаларға
соматотропинді сырттан енгізсе, онда олардың бойы өсе
бастайды. Олай болса, бұл балаларда соматотропинді
қабылдайтын рецепторлар да қалыпты жағдайда деуге болады.
Осыдан
баланың
өзінің
өсу
гормонының
белсенділігі
төмендеген деп тұжырымдауға болады.
Сонымен
бірге
гормондардың
шеткері
әсер
ету
673
тетіктерінің
бұзылыстары
болуы
мүмкін.
Олар
мына
жағдайларда байқалады:
●
нысана
тіндерде
гормондарды
қабылдайтын
рецепторлардың тұқым қуатын ақаулары нәтижесінде;
● нысана-жасушалардың мембраналарында тектік ақаулар
болуынан;
●
нысана-жасушалардың
гормондарды
қабылдайтын
рецепторлары бөгеліп қалуынан;
●
нысана-жасушалардың
семіп
қалуынан
немесе
бүліністерінен.
Гормондардың
әсерін
қабылдайтын
тіндердегі
рецепторлардың бөгеліп қалуы. Гормон әсерін қабылдайтын
рецепторлардың бөгелуі гормон жеткіліксіздігінің кең
тараған түрі.
Қазір 60-қа жуық гормондардың әсерін қабылдайтын
рецепторлар белгілі. Оның жартысынан астамы жасушалардың
сыртқы мембранасында, басқалары жасуша ішінде (цитоплазма,
ядрода) орналасқан.
Барлық
гормондар
нысана-жасушаларына
әсер
ету
жолдарына қарай шартты т8рде екі топқа бөлінеді. Олар
өзара байланысты және өзара әсерлерде болады. Бірінші
топтағы гормондар жасушалардағы әртүрлі зат алмасу
үрдістерін жасушаның сыртқы қабығынан қадағалайды. Бұндай
реттеуді сырттан реттеу немесе дистантты реттеу дейді. Бұл
топқа нәруыздық, полипептидтік гормондар, катехоламиндер,
кейбір биогендік аминдер жатады. Бұл гормондар нысана-
жасушалардың сыртында меншікгі рецепторлармен байланысады,
аденилатциказа ферментін әсерлендіреді де, цАМФ түзілуін
көбейтеді. Соңғысы протеинкиназаны әсерлеп, нәруыздық
заттарды фосфорлайды.
Гормондардың екінші тобы биологиялық әсерін жасуша
ішіне кіріп реттейді. Бұларды тікелей реттейтін гормондар
дейді. Оларға андрогендер, эстрогендер, прогестиндер және
кортикостериодтар жатады. Бұл стероидтық гормондардың
әсері негізінде белгілі геннің әсерленуі жатады. Соның
нәтижесінен сәйкес ферменттің пайда болуы көбейеді,
белгілі метаболизмдік заттар түзіледі.
Стероидтық гормондардың жасуша ядросындағы тектік
құрылымдарға жету жолында үш сатыны:
●
жасушаға
енген
гормон
цитоплазмадағы
арнайы
рецепторлық нәруызбен байланысуын;
● «стероид + рецепторлық нәруыз» кешені әсерленуін
(модификациясын);
● стероидтық гормонның жасуша ядросына енуін және
хроматиннің арнайы бөлшегімен қосылуын ажыратуға болады.
Әсерлі гормондар жасушадағы немесе оның ішіндегі
674
өзінің рецепторларын таба алмайды. Өйткені рецепторлар
молекуласының құрылымы бойынша гормонға ұқсас басқа
заттармен байланысып қалуы мүмкін немесе рецепторлардың
молекуласында
конформациялық
өзгерістер
пайда
болуы
ықтимал. Әртүрлі стрестік жағдайларда жасуша қабықтарында
май
қышқылдарының
асқын
тотығуы
мембраналардың
микротұтқырлығын жоғарылатып, рецепторлардың белсенді
қозғалыстарын шектейді.
Жасушаның
кезкелген
рецепторы
нәруыздық
және
гликолипидтік бөлшектерінен тұрады. Соңғысымен жасуша
мембранасына
бекітіледі.
Гликолипидтердің
антигендік
қасиеті болады. Сондықтан рецепторлардың бұл бөлшектеріне
қарсы аутоантиденелер мен сезімталдығы көтерілген Т-
лимфоциттер
өндірілуі
ықтимал.
Бұл
құбылыс
кейбір
микробтардың немесе вирустардың әсерлерінен өршіп кетуі
мүмкін.
Рецепторлардың
бір
бөлшегі
арнайы
гормондарды,
медиаторларды, уыттарды т.б. заттарды танитын қызмет
атқарса, екінші бөлшегі көрсетілген заттармен өзара
әсерлескеннен кейін жасуша ішіне, белгілі биохимиялық
үрдістердің өтуіне қажетті, хабар жеткізеді. Осыған
байланысты аутоантиденелер рецепторлардың көрсетілген екі
бөлшектерінің біріне қарсы бағытталған болуы мүмкін. Сол
себептен
аутоантиденелердің
рецепторларымен
байланысуларының нәтижелері де әртүрлі болады. Мәселен,
егер аутоантиденелер рецепторлардың гормонды танитын
бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон немесе сырттан
енгізілген гормон рецептормен байланыса алмайды. Осыдан,
қанда гормоннық деңгейі қалыпты болғанына қарамай, бездің
қызметі жеткіліксіз болады. Сырттан енгізілген гормон
физиологиялық әсер етпейді.
Егер
антидене
рецепторлардың
хабар
жеткізетін
бөлшегімен байланысса, онда табиғи гормон сияқты сәйкес
әсер етеді. Осыдан бездің қызметі көтерілуімен көрінетін
әйгіленімдер пайда болады. Бұл эндокриндік бездердің өзін-
өзі реттейтін кері байланыс заңдылығы бойынша табиғи
гормонның өндірілуін азайтады. Сонымен бірге, антиденелер
мен рецепторлар байла-нысуынан «антиген-антидене» кешені
құрылып, антидененің түріне қарай, комплемент жүйесінің
белсенділігін
арттырады,
рецепторлардың
құрылымдық
өзгерістерін туындатады.
Кейде жасушаның сыртқы бетінде «антидене+рецептор»
кешендері бір жерде топталып жиналуынан олар жасуша
қабығының
ішіне
қарай
тартылып
фагоциттелінеді.
Лизосомалық ферменттердің әсерлерінен «антидене+рецептор»
кешендері ыдыратылады. Бұл рецепторлардың орнына жаңа
675
рецепторлар
өндіріледі.
Бұндай
жағдайлар
жиі
қайталануынан, артынан жасушаның жаңа рецепторлар түзу
қабілеті төмендеп, олардың саны мүлде азайып кетуі мүмкін.
Рецепторлардың жасуша ішіне жұтылып, ыдыратылып және
жаңа рецепторлар өндіріліп тұруы қалыпты жағдайларда да
болып тұрады. Осылай гормондардың қандағы деңгейі тым
көтеріліп
кеткенде
жасушалар
рецепторларын
азайтып,
қорғанады. Тым қомағай адамдарда нысана-жасушалардың
инсулинге сезімталдығы төмендейді. Осы себептен ұйқы
безінде инсулин өндірілуі артады. Нысана-жасушаларда
инсулиннің артық мөлшеріне жауап ретінде рецепторлар
азаяды. Инсулинге тәуелді қантты диабет дамиды. Бұндай
науқастарды артық тамақтануды тию арқылы емдеуге болады.
Эндокриндік
бездердің
қызметтерінің
бұзылыстары
өндірілген аутоантиденелердің қасиеттерімен және олардың
өзара қатынастарымен анықталады. Жиі жасуша қабықтарындағы
рецепторлардың
әртүрлі
бөлшектеріне
аутоантиденелер
өндірілуі мүмкін. Мәселен, біркелкі тараған уытты зобпен
ауырған
95%
емделмеген
науқастардың
жасушаларындағы
тиреотропиннің әсерін қабылдайтын рецепторларға қарсы
аутоантиденелер анықталады. Олар анықтау әдістеріне қарай
әртүрлі аталады. Олардың кейбіреулері рецепторлардың
танымалдық бөлшегіне, басқалары хабар жеткізу бөлшегіне
бағытталған болады. Көрсетілген аутоантиденелердің барлығы
рецептормен тиреотропиннің байланысуын әлсіретеді. Бірақ,
бұл
аутоантиденелердің
кейбір
түрлері
рецептормен
байланысуынан аденилатциклаза-цАМФ әсерленіп, Т
3
және Т
4
гормондарының түзілуі артады, гипертиреоидизм дамиды.
Басқа түрлерінің байланысуынан тек қалқанша бездердің
жасушалары
көптеп
өсіп-өніп
кетеді.
Бұл
жасушалар
тиреоидтық гормондарды артық өндірмейді. Осыдан қалқанша
бездерінің көлемі ұлғайып, зоб дамиды.
Жасуша
рецепторларына
қарсы
аутоантиденелердің
өндірілуі
идиотип-антиидиотиптік
өзара
қатынастардын
бұзылыстарымен түсіндіріледі. Оның мәні мынада:
қандайда болмасын гормонның арнайылығын анықтайтын
және жасуша рецепторымен байланысатын детерминанттық
тобына қарсы арнайы антидене өндірілуі мүмкін. Бұл
антидененің гормонмен байланысатын арнайы құрылым бөлшегін
идиотип деп атайды. Идиотип антиген детерминантының
молекулалық құрылымдық бейнесінің айнадағы көрінісінің
шағылысы болып келеді. Сол себептен идиотип гормонның
арнайы антигенімен байланыса алады. Бірақ идиотиптің өзі
немесе оның молекулалық құрылымдық бөлшегі организмнің
иммундық жүйесімен бөтен зат болып танылады. Сондықтан
организмде идиотиптің құрылымына қарсы арнайы антиденелер