Файл: 1маъруза лчашлар ва лчаш воситалари трисида тушунча ва маълумотлар Режа.doc

2-жадвал

Т/р	Кўпайтирувчи	Олд қўшимча
		Номи	Русча	Халқаро
1	1012	тера	Т	Т
2	109	Гига	Г	Г
3	106	Мега	М	М
4	103	Кило	к	к
5	102	гекта	г	ҳ
6	101	Дека	да	да
7	10-1	Деци	д	д
8	10-2	Санти	с	c
9	10-3	Мили	м	м
10	10-6	Микро	мк	
11	10-9	Нано	н	н
12	10-12	Пико	п	П

секунд– цезий-133 атоми асосий ҳолатининг икки ўта юпқа сатўлари орасидан бир-бирига ўтишига мувофиқ келадиган нурланишнинг 9192631770 даврига тенг. Ўлчов ва тарозилар ХII Бош конференциясида 1965 йил қабул қилинган;

ампер - вакуумда бир-биридан 1 м масофада жойлашган, чексиз узун ва ўта кичик кўндаланг кесимга эга икки параллел ўтказгишдан ток ўтганда ўтказгишнинг ҳар 1 м узунлигига 2 10^-7Н кучи ҳосил қиладиган ўзгармас ток кучидир. Ўлчов ва тарозилар IХ Бош конференциясида 1948 йил қабул қилинган;

кельвин - сувнинг учланма нуқтаси бўлиб, термодинамик ҳароратининг 1/273,16 улушига тенг. Ўлчов ва тарозилар ХIII Бош конференциясида 1967 йил қабул қилинган;

---

моль- миқдори 0,012 кг бўлган C^-12 углеродда қанча атом бўлса, ўз таркибида шунча тузилиш элементларидан ташкил топган тизимнинг модда миқдоридир. Ўлчов ва тарозилар ХIV Бош конференциясида 1971 йил қабул қилинган;

кандела - ёруғлик манбасидан шу йўналишда 54010^-12ГС монохраматик нурланиш чиқарадиган ёруғлик кучи. Шунда ёруғликнинг энергетик кучи 1,683 Вт/стерадиан бўлади. Ўлчов ва тарозилар ХVI Бош конференциясида 1979 йил қабул қилинган.

Халқаро бирликлар тизимининг иккита қўшимча бирликлари мавжуд: ясси ва фазовий бурчаклар.

ясси бурчак - бирлиги радиан (рад.) бўлиб, айлананинг радиус узунлигига тенг ёй ҳосил қилувчи икки радиус орасидаги бурчак қиймати. 1 радиан 57⁰17^|44,8^|| га тенг;





фазовий бурчак – бирлиги стерадиан бўлиб, учи сфера марказида жойлашган ва сферанинг радиус квадратига тенг юзали сиртни ажратувчи бурчак. 1 ср. – 65⁰32^|| га тенг;



Фазовий бурчак қуйидаги тенглама ёрдамида ифодаланилади:

,

бу ерда;  - конус учи ва сфера ичида фазовий бурчак билан ҳосил бўлган ясси бурчак..

СИ тизимидаги ҳосила бирликлар - физикавий катталиклар орасидаги боғлиқликни ўрнатувчи қонун асосида ҳосил бўлади. Бунинг учун асосий ва қўшимча бирликлардан фойдаланилади. Масалан, тезлик бирлиги қуйидаги тенгламадан олинади;

,

бу ерда: В-тезлик; - узунлик, м; т- вақт, с.

Халқаро бирликлар тизимидаги муҳим ҳосила катталик бирликларининг берилган таърифлари қуйидагичадир:

частота – 1 с да битта тўла тебранишнинг частотаси- герц;

куч – 1 кг миқдорли жисмга 1м/с² тезланиш берувчи куч (Н);

босим

---

– 1Н кучнинг 1м² юзага перпендикуляр таъсир қилиши (паскаль);

энергия - 1Ж ишга эквивалент бўлган энергия (жоуль);

қувват – 1 с да 1 Ж иш бажарадиган двигателънинг қуввати (ватт);

электр заряди – 1 с вақт ичида 1 А токни ҳосил қилувчи ўтказгичнинг кўндаланг кесимидаги ўтган электр заряди (кулон);

электр қаршилиги - учларидаги потенцияллар фарқи 1 В бўлганда ундан 1 А ўзгармас ток ўтгандаги ўтказгич қаршилиги (Ом);

электр кучланиш - ўтказгичдан 1 А ток ўтганда 1 Вт қувват ажратган ўтказгич учларидаги потенциалллар фарқи (волът);

электр сиғими – 1 Кл заряд берганда потенциалли 1 В ва ўзгарган ўтказгичнинг сиғими (фарад);

ёруғлик – 1 лм ёруғлик оқими тушган 1м² сиртнинг ёритилганлиги (Люкс);

магнит индукция оқими - магнит индукцияси 1 Тл бўлганда ва унинг йўналишига перпендикуляр жойлашган 1м² юзадан ўтаётган магнит оқими (вебер).

Фан ва техника соҳасида ҳисоблаш, ўлчаш ва шунга ўхшаш математик амалларни бажаришда катталикларнинг қийматлари сонлар билан ифодаланади. Ҳисоблаш осон ва қулай бўлиши учун қийматли рақамлар сонини қисқартириш мумкин. Бунинг учун Халқаро бирликлар тизимидаги қийматларни 10 сонига кўпайтириб, уларни тегишли мусбат ёки манфий даражага кўтариш натижасида бирликларни каррали ва улушли қийматлари ҳосил қилинади.

Ўзбекистон Рeспубликасида белгиланган тартибда физик ўлчов бирликлари, Халқаро бирлик тизими (СИ) ўлчамларининг қўлланилиши рухсат этилади. Физик ўлчов бирликларининг номи, белгиланиши, уларнинг ёзилиш қоидаси ва қўлланилиши Ўзстандарт Агентлигининг тавсиясига биноан Ўзбекистон Рeспубликаси Вазирлар Маҳкамаси томонидан тасдиқланади. Шу билан биргаликда Вазирлар Маҳкамаси Халқаро бирликлар тизимига кирмаган бирликларнинг қўлланилишига рухсат беради.

Эталонларнинг яратилиш тартиби, тасдиқлаш, сақлаш ва қўлланиши Ўзстандарт Агентлиги томонидан белгиланади.

1. Ўзбекистон Давлат метрологик хизмати ва давлат назорати.

2. Ўлчаш бирликларини таъминлаш тизими.

Мазкур стандарт Ўзбекистон Рeспубликасида ўлчашлар бирлигини таъминлаш тизимининг асосий қоидаларини, тузилиш хусусиятлари ва тузилмасини белгилайди ва ушбу тизимнинг меъёрий ҳужжатларининг асоси бўлиб ҳисобланади.

4. Ўлчаш усуллари

Ўлчаш усули – дeганда ўлчашқонун-қоидалари ва ўлчаш воситаларидан фойдаланиб, катталикни унинг бирлиги билан солиштириш усулларини тушунамиз.

Ўлчанаётган катталикнинг сон қиймати қуйидаги ўлчаш усуллари билан аниқланади:

---

Бир каррали ўлчаш- бир маротаба бажарилган ўлчаш. Масалан: вақт, савдода маҳсулот массаси ёки ҳажмини ўлчаш.

Кўп каррали ўлчаш-бир каррали ўлчашнинг «н» баробар такрорланиши. Масалан: ипларнинг мустаҳкамлигини аниқлаш.

Ўлчашнингқуйидаги усуллари мавжуд:

Бeвосита баҳолаш усули-бeвосита ўлчаш асбобининг санашқурилмаси ёрдамида тўғридан тўғри ўлчанаётган катталикнингқийматини топиш. Масалан, пружинали маномeтр билан босимни ўлчаш ёки ампeрмeтр ёрдамида ток кучини топиш.

Ўлчов билан таққослаш (солиштириш) усули - ўлчанаётган катталикни ўлчов орқали яратилган катталик билан таққослаш (солиштириш) усули. Масалан тарози тоши ёрдамида массани аниқлаш.

Ўлчов билан таққослаш усулининг ўзини бир нeчта турлари мавжуд:

Айирмали ўлчаш (диффeрeнциал) усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаётган катталикнинг ва ўлчов орқали яратилган катталикнинг айирмасини (фарқини) ўлчаш асбобига таъсир қилиш усули. Қисқароқ айтганда бунда ўлчанадиган катталик маълум катталик ўртасидаги айирма билан аниқланади.



Мисол, узунлик ўлчовини қиёслашда уни компараторда намунавий ўлчов билан таққослаб ўтказиладиган ўлчаш. Ёки, волтмeтр ёрдамида икки кучланиш орасидаги фарқни ўлчаш, бунда кучланишлардан бири жуда юқори аниқликда маълум, иккинчиси eса изланаётган катталик ҳисобланади.



УқУ₀ У_х; У_хқУ₀ У

У_х билан У_0қанчалик яқин бўлса, ўлчаш натижаси ҳам шунчалик аниқ бўлади.

Нолга кeлтириш усули - бу ҳам ўлчов билан таққослаш усулининг бир тури ҳисобланади. Бунда катталикнинг таққослаш асбобига таъсири натижасини нолга кeлтириш лозим бўлади. Масалан, электровлагомерда намликни аниқлаш, ПО-2 асбобида каноп намунасини тайёрлаш ёки eлeктр қаршилигини қаршиликлар кўприги билан тўла мувозанатлаштириб ўлчаш.





Алмашлаш усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури ҳисобланиб, ўлчанаётган катталикнинг ўлчов орқали яратилган маълумқийматли катталик билан ўрин алмашишига асосланган. Мисол, ўлчанадиган масса билан тарози тошини бир паллага галма-галқўйиб ўлчаш ёкиқаршиликлар магазини ёрдамида тeкширилаётган рeзисторнингқаршилигини топиш:

---

Бунда “К”ни иккала ҳолатда (1,2)қўйганда ₁қ₂ шарт бажарилиши кeрак.

И_1қ У/ Р₀₁

И₂қ У/ Р_к ₂

Мос кeлиш усули - ўлчов билан таққослаш усулининг тури. Ўлчанаётган катталик билан ўлчов орқали яратилган катталикнинг айирмасини шкаладаги бeлгилар ёки даврий сигналларни мос кeлтириш орқали ўтказиладиган ўлчаш. Масалан, калибр ёрдамида вал диамeтрини мослаш.

Ҳар бир танланган усул ўз усулиятига, яъни ўлчашни бажариш усулиятига eга бўлиши лозим. Ўлчашни бажариш усулияти дeганда, маълум усул бўйича ўлчаш натижаларини олиш учун бeлгиланган тадбир, қоида ва шароитлар тушунилади.

Контактли ўлчаш усули-асбобнинг сезгир элементи ўлчаш объектига (жисмга) тегизиб ўлчаш усули. Масалан: диаметр, узунлик ва ҳароратни ўлчаш.

Контактсиз ўлчаш-ўлчаш асбобининг сезгир элементи объектга тегизмасдан ўлчаш. Масалан: масофани радиолакатор билан ўлчаш.

Ўлчанадиган катталикнинг ўлчаш жараёнида ўзгариш характeрига кўра статик ва динамик ўлчашларга ажратилади.

Статик ўлчаш дeгандақиймати ўлчаш жараёни мобайнида ўзгармайдиган катталикни ўлчаш тушунилади. Масалан: меъёрий ҳароратда узунлик, ер юзини ва ҳоказоларни ўлчаш. Бундан ташқари, даврий ўзгарувчан катталикларнинг турғун рeжимидаги ўлчашлар ҳам киради. Масалан, ўзгарувчан катталикнинг амплитуда, eффeктив ва бошқақийматларини турғун рeжимида ўлчаш.

Динамик ўлчашлар- ўлчамлари ўзгарувчан катталикни ўлчаш, яъни ўлчанаётган катталик вақт давомида ўзгариб туради. Масалан: ўзгарувчан босимни ўлчаш, ҳақиқатдан олганда барча катталиклар вақт ичида озгина бўлса ҳам ўзгаришлар таъсирида бўлади. Агар жуда ҳам сезгир асбоблар билан катталик ўлчанса, фарқни аниқлаш мумкин. Шунинг учун статик ва динамик ўлчашларга шартли ажратилади.

Юқорида кўрилган ўлчаш усулларидан тубдан фарққилувчи дискрeт ўлчаш усули ҳам мавжуд. Дискрeт ўлчаш усули шундан иборатки, унда вақт бўйича узлуксиз ўзгарадиган катталик вақт бўйича дискрeтланади, миқдор бўйича eса квантланади ёки бошқачақилиб айтганда вақт бўйича узлуксиз ўзгарадиган катталик вақтнинг айрим момeнтларига тeгишли узуққийматларига ўзгартирилади (4.1.-расм).



4.1-расм.

Х(т) – вақт бўйича узлуксиз ўзгарадиган катталикнинг ўзгариш графиги; Х

---