Файл: Несеп жыныс аппараты.docx

16 – сурет. Ұма мен шәуетбау (шәует шылбыры).

1 – шәуетбаудың қабықтары; 2 - еркек жыныс мүшесінің үңгірлі денесі; 3 – еркек жыныс мүшесінің кеуекті денесі; 4 – шәуеттік сыртқы шандыр; 5 – ұманың қалқасы; 6 – атабездің қынаптық қабығы; 7 – етті қабық; 8 – ұманың жігі; 9 – тері; 10 – атабезді көтеретін бұлшықет; 11 –шәуетбау (шәует шылбыры); 12 –еркек жыныс мүшесін іліп тұратын байлам; 13 – шап өзегінің беткей сақинасы.

Ұма немесе атабез жеті қабықтан тұрады, сыртқы жағынан ішке қарай,олар:

1. тері, cutis;

2. етті қабық, tunica dartos;

3. шәуеттік сыртқы шандыр, fascia spermatica externa;

4. атабезді көтеретін бұлшықет шандыры, fascia cremasterica;

5. атабезді көтеретін бұлшықет, m.cremaster;

6. шәуеттік ішкі шандыр, fascia spermatica interna;

7.атабездің қынаптық қабығы, tunica vaginalis, болып табылады.
1.Ұманың терісі жұқа, көптеген қатпарлар түзеді, серпімді(эластикалық) талшықтардың көп болуына байланысты, созылмалы болады. Тері сирек орналасқан түктермен жабылған, көптеген тер және май бездері бар, түсі басқа аймақтарға қарағанда күңгірттеу болып келеді.

2.Ұмада тері астылық шелмай болмайды, оның орнында етті қабық, tunica dartos, орналасады, ол жиырылғанда атабез көтеріліп, қасаға томпағына жақындайды.

Етті қабық оң атабезді сол атабезден бөліп тұратын ұманың қалқасын, septum scroti, береді. Ұманың терісінде, осы қалқаның бекіну сызығы, ұманың жігі, raphe scroti, түзіледі.

Үш айлық іштегі нәрестеде, ұманың осы екі қабығы түзіледі. Кейіннен, құрсақішіндегі дамудың 7 айында, атабездің іш қуысынан ұмаға қарай төмен түсуіне байланысты , ұмаға атабездің басқа қабықтары түседі. Олар іш қабырғасының қабаттарына сәйкес келеді.

3. Шәуеттік сыртқы шандыр, fascia spermatica externa, іштің беткей шандырына сәйкес келеді.

4. Атабезді көтеретін бұлшықет шандыры, fascia cremasterica, іштің сыртқы қиғаш бұлшықетінің меншікті шандырына сәйкес келеді.

5. Атабезді көтеретін бұлшықет, m.cremaster, іштің көлденең және ішкі қиғаш бұлшықеттерінен төменгі жағынан бөлініп шыққан, жұқа бұлшықет талшықтары болып табылады, оның қызметі атынан көрініп тұр.

6. Шәуеттік ішкі шандыр, fascia spermatica interna, іштің көлденең шандырының жалғасы болып табылады.

7. Атабездің қынаптық қабығы, tunica vaginalis testis, ішінде қуысы бар париеталды және висцералды табақшалардан тұратын, ішастардан дамыған сірлі қабық болып табылады.. (17 –сурет. М.Р. Сапин, 2 том, 2001 ж ).

.

12 – сурет. Атабез және шәуетбаудың (шәует шылбыры) қабықтары.

1 – іштің сыртқы қиғаш бұлшықеті; 2 – іштің ішкі қиғаш бұлшықеті; 3 – іштің көлденең бұлшықеті; 4 – көлденең шандыр; 5 - ішастар; 6 – атабез артериясы; 7 – веналық сабақты өрім; 8 – шәует шығаратын түтік; 9 – атабезді көтеретін бұлшықет; 10 – шәуеттік сыртқы шандыр; 11 – ішастардың қынаптық өсіндісі; 12 –етті қабық; 13 –тері; 14 – атабез қосалқысының басы; 15 – атабез қосалқысының денесі; 16 –– атабез; 17 – шәует шығаратын түтік; 18 - атабез қосалқысының құйрығы; 19 – атабездің қынаптық қабығы (париеталды табақшасы); 20 – 19 – атабездің қынаптық қабығы (висцералды табақшасы); 21 – атабез қосалқысыныңөсіндісі; 22 – атабездің сірлі қуысы.

Ұма (атабез) қабықтарының түзілу үдерісі. Эмбриондық даму үдерісінің 2 – ші айында,іш қуысының артқы аймағында, белдің жоғарғы екі омыртқаларының деңгейінде несеп-жыныс қатпары, plica urogenitalis, орналасады. Осы қатпардағыбіріншілік бүйректің бетінде жыныстық буылтық пайда болады. Бұл буылтықтан - еркек немесе әйел жыныс бездері дамитыны - эмбриондық даму үдерісінің 2 – ші айының соңына дейін белгісіз болады (индиферентті даму кезеңі). Бұл жыныс безінің бастамасы біртіндеп,біріншілік бүйректен бөліне бастайды. (18 –сурет. М.Р. Сапин, 2 том, 2001 ж ).




18 – сурет. Атабездің ұмаға түсу кезеңдері және оның қабықтарының түзілуі.

А – атабездің бастапқы кезеңдегі орналасуы; Ә – атабез іш қуысында; Б – атабез шап өзегінің ішкі тесігі аймағында орналасқан; Г – атабез ұмада орналасқан. 1 - ішастар; 2 – атабез; 3 – атабез қосалқысы; 4 – шәует шығаратын түтік; 5 – ішастардың қынаптық өсіндісі; 6 – шәуеттік ішкі шандыр; 7 – атабезді көтеретін бұлшықет; 8 – атабезді көтеретін бұлшықет шандыры; 9 – шәуеттік сыртқы шандыр; 10 – етті қабық; 11 – тері; 12 –– атабездің қынаптық қабығының висцералды табақшасы; 13 – қынаптық қабықтың қуысы; 14 - атабездің қынаптық қабығының париеталды табақшасы.

Үшінші айда, егер атабез дами бастаған жағдайда, ол төмен жылжып, шап өзегінің ішкі тесігі аймағында орналасады. Атабез бастамасының төменгі шетін,іштің алдыңғы қабырғасындағы шап өзегінің ішкі тесігі аймағымен бағыттаушы байлам, lig. gubernaculum testis, қосып тұрады. Осы байламның көмегімен атабездің ұмаға түсетін күрделі үдерісі іске асады. Атабез ұмаға түсерден бұрын ішастардың қынаптық өсіндісі, processus vaginalis peritonei, дамиды. Бұл өсінді ұмаға түседі, онымен бірге іштің алдыңғы қабырғасының қабаттары да 7 – ші айдың соңына дейін ұмаға ілесе түседі. Олар: fascia spermatica externa, fascia cremasterica, m.cremaster, fascia spermatica interna, tunica vaginalis testis - ті түзеді.Даму барысының 8 – ші айында атабез шап өзегі арқылы өтеді де, 9 – шы айда ұмаға түседі. Ішастардың қынаптық өсіндісі жоғарғы жағында тұтасып, ішастардың тұтасқан қынаптық өсіндісіне, vestigium processus vaginalis peritonei, айналады, нәтижесінде, ішастар қуысы мен атабездің қынаптық қабығы қуысының арасындағы байланыс үзіледі. Ішастардың қынаптық өсіндісі тұтаспаған жағдайда, туа біткен жарық дамиды.

Ұма құрсақ ішілік дамудың үшінші айында терілік қап түрінде пайда болады.

Ұманың тамырлары мен нервтері.

Қанмен қамтамасыздануы. Ұманы (сан артериясынан кететін)жыныстық сыртқы артерияның ұмалық алдыңғы тармақтары және жыныстық ішкі артерияның(мықындық ішкі артериядан кететін) ұмалық артқы тармақтары;атабезді көтеретін бұлшықет артериясы қанмен қамтамасыз етеді. Веналары. Веналық қан артериялармен аттас веналар арқылы сан және мықындық ішкі, сыртқы веналарға құйылады. Лимфа тамырлары: шаптың беткей лимфа түйіндеріне құйылады. Н е р в т е н у і. Ұманы сан – жыныс нервісінен (бел өрімі) келетін сезімтал ұмалық алдыңғы нервтер және жыныс нервісінен (сегізкөз өрімі) келетін ұмалық артқы нервтер нервтендіреді. Жамбас (төменгі құрсақасты) өрімінен келетін құрамында тегіс салалы бұлшықеттерді нервтендіретін( симпатикалық және парасимпатикалық) талшықтар - тікелей немесе тамырлардың бойымен келіп нервтендіреді.

ШӘУЕТБАУ ( ШӘУЕТ ШЫЛБЫРЫ )

Атабездің төмен түсу үдерісінде шәуетбау, funiculus spirmaticus, түзіледі. Шәуетбаудың құрамына: шәует шығаратын түтік, ductus deferens; шәует шығаратын түтік артериясы, a.ductus deferentis; атабез артериясы,a.testicularis; сабақты веналық өрім, plexus pampiniformis, лимфа тамырлары мен нервтер, және тұтасқан қынаптық өсіндісінің, vestigium processus vaginalis peritonei, қалдығы кіреді. Шәуетбау шаптың терең сақинасынан бастап атабездің жоғарғы шетіне дейін созылып жатады. Осыған байланысты оның шаптық және ұмалық бөліктері ажыратылады.Ұмалық бөлігінің қабықтары, ұманікіне сәйкес келеді.

Шәуетбаудың шаптық бөлігінің қабықтарын: шәуеттік сыртқы шандыр, fascia spermatica externa; атабезді көтеретін бұлшықет шандыры, fascia cremasterica; атабезді көтеретін бұлшықет, m.cremaster; шәуеттік ішкі шандыр, fascia spermatica interna, құрайды.

.

ӘЙЕЛ ЖЫНЫС АҒЗАЛАРЫ
Әйел жыныс ағзалары, organa genitalia feminina, ұрпақ өрбіту (репродуктивтік) және эндокриндік қызметтер атқарады. Олар, ішкі және сыртқы жыныс ағзалары болып екі топқа бөлінеді. Ішкі жыныс ағзаларына:анабез, жатыр түтігі, жатыр және қынап; сыртқы жыныс ағзаларына: үлкен және кіші жыныс ернеулері, деліткі және қыздық перде жатады.

ІШКІ ЖЫНЫС АҒЗАЛАРЫ

АНАБЕЗ

Анабез, ovarium (грекше - оорһоrоn), әйелдің жұп жыныс безі, кіші жамбас қуысында орналасады (19 – сурет. М.Р. Сапин, 2 том, 2001 ж ). Ол аралас без болып табылады, онда жыныс жасушалары мен жыныс гормондары (эстроген және прогестерон) өндіріледі.



19 – сурет. Әйелдің ішкі жыныс ағзалары,артқы көрінісі

1 – жатыр денесі; 2 – сірлі қабығы ( периметрий ); 3 – жатыр түбі; 4 – жатыр қуысы; 5 – шырышты қабығы ( эндометрий ); 6 – жатырлық тесік; 7 –түтік шажырқайы; 8 – түтік қатпарлары; 9 – түтіктің бойлық қатпары; 10 – көлденең түтікшелер; 11 – жатыр түтігінің құйғышы; 12 –көпіршікті өсінділер; 13 – анабездің көпіршікті түйіншелері( Граафкөпіршіктері); 14 – сары дене; 15 – жатырдың дөңгелек байламы; 16 –– бұлшықетті қабығы (миометрий ); 17 – жатырдың жалпақ байламы; 18 - жатыр тесігі; 19 – қынаптың бұлшықетті қабығы; 20 – қынаптың шырышты қабығы; 21 – қатпарлардың алдыңғы бағанасы; 22 – қынап қатпарлары ( әжімдері ); 23 – жатыр мойнының қынаптық бөлігі; 24 - жатыр мойнының өзегі; 25 - жатыр мойнының қынапүстілік бөлігі; 26 - жатырдың жалпақ байламы; 27 - анабездік шашақ; 28 - түтік шашақтары; 29 - жатыр түтігінің ампуласы; 30 – жатыр түтігі; 32 - жатыр түтігінің қылтасы; 33 – анабездің меншікті байламы.

Анабез тік орналасқан, сопақша дене, оның ұзындығы 2,5 – 5,0 см, ені 1,5 – 3,0 см, қалыңдығы 1,0 – 2,0 см шамасында болады. Анабездің екі беті, екі жиегі және екі шеті ажыратылады. Жамбас қуысына қараған медиалды беті, facies medialis, және жамбас қабырғасына қарағанлатералды беті, facies lateralis,ажыратылады. Медиалды бетінің біраз бөлігін жатыр түтігі жауып жатады. Латералды беті мықындық жалпы артерияның: мықындық сыртқы және ішкі артерияларға бөлінген жерінде, ішкі жапқыш бұлшықетке жанасып жатады. Алдыңғы шажырқайлық жиегінде, margo mesovaricus, анабез қақпасы, hilum ovarii, орналасады. Шажырқайлық жиегіне - жатырдың жалпақ байламының артқы жағынан кететін, екі жапырақшадан ( дупликатура) тұратын анабез шажырқайы, mesovarium,бекиді, ал, қақпасы арқылы артериялар мен нервтер кіріп, веналар мен лимфа тамырлары шығады. Артқы дөңестеу келген, жамбас қуысына қараған жиегі - бос жиегі, margo liber, - деп аталады. Жоғарғы түтіктік шеті, extremitas tubaria, жатыр түтігіне жанасып жатады. Бұл шетіне жатыр түтігінің ең ірі анабездік шашағы, fimbria ovarica, мен ана безді іліп тұратын байлам, lg.suspensorium ovarii, бекіп тұрады. Төменгі жатырлық шетінен, extremitas uterina, анабездің меншікті байламы, lg.ovarii proprium, кетеді. Бұл байлам жатырдың жалпақ байламының ішімен жүріп, жатыр түбіне (жатыр түтігінің жатырға кіретін жерінің астында) бекиді. Анабез беті бір қабатты эпителиймен қапталған, оның астында дәнекертінді ақ қабық, tunica albuginea,орналасады. Анабез сірлі қабықпен қапталмаған.

Анабез қозғалмалы ағзалар қатарына жатады, оның топографиясы жатырдың жағдайына және жүктілігіне байланысты өзгеріп отырады.

Анабездің ішкі құрылымы. Анабез ұлпасы сыртқы - қыртыс заттан, cortex ovariі,ішкі - милы заттан, medulla ovarii, түзілген. Дәнекер тін - тамырлар мен нервтер өтетін анабездің негізін, stroma ovarii, құрайды. Қыртыс зат милық заттың сыртынан қоршап жатады, оның ішінде анабездің біріншілік түйіншелері, folliculi ovarici primarii, мен жетілген анабездің көпіршікті түйіншелері (Граафкөпіршіктері), folliculi ovarici vesiculosi, орналасады.

Жетілген анабез түйіншелерінің диаметрі 1 см - ге дейін жетеді, оның қуысында түйіншелік сұйықтық, liquor folliculi, болады. Түйіншенің дәнекертіндік қабығы - тека, theca folliculi, - деп аталады. Оның өзі сыртқы тека, theca externa, және ішкі текада, theca interna, болып бөлінеді. Іщкі текаға түйіршікті қабат, stratum granulosum, жанасып жатады. Оның бір бөлігі жуандап, томпайып, аналық жыныс жасушасы – овоцит, ovocytus, орналасатын - жыныс жасушасы бар төбешікті, cumulus oophorus, түзеді. Біріншілік түйіншелер пісіп-жетілу барысында, біртіндеп анабездің біреуінің сыртқы бетіне жақындап, 21 – 28 аралығында жетілген фолликулаға айналады. Ол жарылған кезде (овуляция), аналық жыныс жасушасы түйіншелік сұйықтықпен бірге,ішастар қуысына түседі, одан, жатыр түтігі шашақтарының көмегімен, жатыр түтігіне енеді.

Жарылған түйіншенің орны құрысып, қанға толған сары денеге, corpus luteum, айналады. Жүктілік дамымаған жағдайда, ол, өлшемі кішкене, 0,5 – 1,0 см, шамасында болатын циклдік (етек кірлік) сары дене, corpus luteum ciclicum (menstruationis), деп аталады. Сары дене бірнеше аптадан кейін, дәнекер тінмен алмасып ақшыл денеге, corpus albicans, айналады. Ақшыл дене біраз уақыттан кейін жоғалып кетеді. Жүктілік дамыған жағдайда сары дене 1,5 – 2,0 см, - ге дейін ұлғайып, жүктілік сары дене, corpus luteum graviditatis, деп аталады. Ол жүктілік аяқталғанша, прогестерон гормонын бөліп, эндокриндік қызмет атқарады. Ол да, кейін ақшыл денеге айналады.

Жарылған түйіншелердің орнында тыртықтар мен ұңғылдар қалады, жас өскен сайын олар көбейе береді.