Файл: Мнай жне мнай німдерін сатау резервуарларды кмегімен жзеге асырылады.doc

3. 
   Еңбекті қорғау, ортаны қоғау және техника қауіпсіздігі
   

4.1Қоршаған ортаны қорғаудың негізгі талаптар
Мұнайгаз өндіруші өнеркәсіптер қоршаған ортаны ластайтын негізгі салалардың қатарына жатады. Мұнай және газ кен орындарын игеру мен пайдалану барысында, оның қоршаған табиғи орта мен жер қойнауына техногендік әсері өте зор.

Қоршаған ортаны және жер қойнауын қорғау Қазақстан Республикасының қазіргі кездегі заңына сәйкес жүзеге асырылуы және халықаралық нормалар мен ережелерге сай болуы керек.

Мұнай және газ кен орындарын игеру мен пайдалану кезінде қоршаған ортаны қорғаудың негізгі талаптары Қазақстан Республикасы Заңының негізінде құрылып, 1996 жылдың 18 маусымында бекітілген «Қазақстан Республикасының мұнай және газ кен орындарын игерудің бірегей ережесінде» «Мұнай туралы», «Қоршаған табиғи ортаны қорғау туралы», «Лицензиялау туралы», «Жер қоунауы мен жер қойнауын пайдалану туралы» және басқада нормативтік актілерінде баяндалған.

Экожүйеге мұнайдың биохимиялық әсер етуінен көптеген көмірсутектік және көмірсутексіз компонеттер соның ішінде минералды тұздар мен микроэлементтер қатысады. Кейбір компонеттердің улы әсері келесі бір компонеттің қатысумен бейтараптануы мүмкін. Сондықтан, мұнайдың улылығы, оның құрамына кіретін жеке бір қосылыстардың улылығымен анықталмайды. Бірақ айта кетер жайт, кейбір қосылыстар суммация эффектісі деп аталатын қасиетке ие. Суммация эффектісі бұл оның құрамына кіретін жекелеген компонеттермен салыстырғанда едәуір қауіпті және өте улы болып келетін аралық қосылыстардың түзілу процесі. Мұнай газ кен орындарын игеру кезінде ең көп қауіпті жағдай, бұл гидросфераның, атмосфераның және литосфераның ластануы болып табылады. Химиялық құрамы бойынша әртүрлі болып келетін қатты қалдықтар сондай-ақ ағынды сулар жер топырағын және жер бетіндегі суларды ластай отырып, олардың санитарлы-гигиеналық жағдайын нашарлатады және биологиялық құнарлығын азайтады.

Технологиялық жабдықтардан зиянды заттардың бөлініп шығу себептеріне мыналарды жатқызуға болады: фланецті қосылыстарда саңылаудың болуы; коррозия салдарынан апаттың болуы; құбырлардың жарылып кетуі; жөндеу және профилактикалық жұмыстарды жүргізу барысында мұнайдың ағып кету жағдайы.

---

Мұнай газ өндіруші және өңдеуші кәсіпорындарында атмосфераға бөлініп шығатын негізгі ластаушы компонеттер; күкіртсутек, күкіртті ангидрид, көміртегі тотығы, көмірсутектер, азот тотығы және басқада қауіптілігі ІІІ-ІV класстарға жататын улы заттар болып табылады.

Батыс Қазақстан мұнайының зимиялық құрамының ерекшелігін айта кетуіміз қажет. Өйткені оның құрамында меркаптандар, күкірт сутегімен күкіртті газдар өте жоғары болып келеді. Санитарлық көзқарастан алғанда жоғарыда алған компонеттер ішіндегі ең зияндысы және агрессивті ластаушы болып табылатыны күкіртті қосылыстар, ал көмірсутектік компонеттер ішінен – пентан.

Күкіртсутек – бұл жүйкені – жансыздандырушы күшті у, аяғы өліммен аяқталатын ауыр улануды туғызады, сонымен қатар күкіртсутек жоғары коррозиялық әрекеттілікке ие.

Күкірттің қос тотығы адам ағзасына, өсімдіктер мен жануарлар әлеміне зиянды әсер етеді, ол азот тотығының және көмірсутектердің бөлшектерімен өзара әсерлеседі. Жоғары күккіртті отынды жаққанда немесе құрамында күкіртсутек бар газдарды факельге жағу кезінде SO₂-нің көп мөлшері атмосфераға шығарылады.

Органикалық отынды жағу кезінде атмосфераға күкірттің қос тотығынан басқа азоттың қос тотығы да шығарылады. Күкірт пен азоттың қос тотықтары «қышқылдық жаңбыр» деп аталатын жауын түсуінен себепші болады, олар топыраққа түсе отырып оның қышқылдығының жоғарылауына әкеліп соқтырады. Ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігіне әсерін тигізеді. Қышқылдық жаңбырлар металды жабдықтармен құбырлардың тоттануын туғызуы мүмкін. Мұнайлы кешендердің сыртқа шығарар зиянды қалдықтарының құрамына кіретін қышқылды газдар өсімдіктерге әсер етіп, нәтижесінде олар қатты зақымданады. Газдардың топырақпен өсімдіктерден кері әсері шектеулі, Бірақ өсімдіктер үшін ең қауіпті күкірттің қос тотығы мен азот тотығы болып табылады. Өйткені олар хлорофильді бұзады. Осының әсерінен 20% құрайтын жасыл массаның өсуі шектеледі.

Газдарды факельде жағу кезінде атмосфералық ауаның ластануы мен қатар, 200-300 м радиустағы өсімдіктер толық жойылады, ал факелге дейінгі 2-3 км қашықтықтағы ағаштар қурап, жапырағын тастайды.

Ластаушылардың негізгі көздеріне жататындар: сағалық арматура сальнигінің, сораптардың, фланецтік қосылыстардың, ысырма тиектердің тығыз болмауы; газды факелдерде жағы барысында және мұнайдың булануы кезінде болатын зиянды заттар; химиялық реагенттер; қабат сулары т.б.

---

Мұндағы өндіру барысында үстіңгі сулы қабаттар мұнаймен және ілеспе өндірілетін сулармен ластанады. Мұнай улы қасиеттерге ие, оның аз мөлшерде суда болуы оны ішуге және шарушылық-тұрмыстық қажеттілікке қолдануға жарамсыз етеді.

Өндірістік және тұрмыстық ағынды сулардан, сондай-ақ ыдыстардан, құбырлармен басқа да құрылымдардан аққан зиянды заттардың фильтрациялық ағыннан жер асты суларының ластануы мүмкін.

Мұнаймен бірге өндірілетін ілеспе қабат суы – минерализациясы жоғары су болып табылады. Оның жер бетіне шығуы жер үсті және жер асты көздерінің тұздануына және олардың ауызсудың сапасын жоғалтуына әкеліп соқтырады.

Мұнай газ кен орындарын игеру барысында топырақ мұнаймен, әртүрлі химиялық заттармен, минерализациясы жоғары ағынды сулармен ластанады. Мұнай және оның басқа да компонеттері топыраққа түсе отырып оның қасиетін едәуір дәрежеде, ал кейде тіпті қалпына келместей етіп битумдық сорлардың түзілуіне, гидронизациялануына, цементтелуіне және т.б. өзгертеді. Бұл өзгерістер өсімдік пен жердің биоқұнарлылық жағдайының нашарлауына әкеп соқтырады. Топырақ бетінің бұзылуы нәтижесінде топырақ эрозиясы, дефляция, криогенез процесі жүреді.

Мұнай топырақ пен өсімдікке өте зиянды әсерін тигізеді. Мұнаймен ластанған топырақта көмірсутектер мен азоттың арасындағы арақатынас тез өседі, бұл топырақтың азоттық режимін нашарлатып және өсімдіктердің тамырымен қоректенуін бұзады. Сонымен қатар, мұнай жер бетіне төгіліп топыраққа сіңгенде, топырақты қатты ластайды, нәтижесінде жердің құнарлы қабаты ұзақ уақыт бойы қалпына келмейді.

Адамдар шоығрланған жердегі атмосфералық ауаға шығарылатын зиянды заттардың шекті мүмкін концентрациясы төменде келтірілген.

Кесте 2- Шекті мүмкін концентрация шамасы.

Ластағыштардың атауы	Шекті мүмкін концентрация (ШМК), мг3/м
	Максималды бір реттік	Орташа тәуліктік
Бензин Көміртегінің тотығы Азоттың қостотығы Күкіртті ангидрид Күкіртсутек	5,0 3,0 0,085 0,5 0,008	1,5 1,0 0,085 0,5 0,008

2. 
   Атмосфераны қорғау шаралары
   

Өнеркәсіптік игеру барысында мұнай кен орындарын тұрғызу жобасы, ондағы мұнай газын жинау және тиімді пайдалану мәселелері өз шешімін тапқан жағдайда ғана бекітілуге жіберіледі.

---

Ауаны ластайтын негізгі көздерге кен орындарында қолданылатын технологиялық жабдықтар жатады:

• 
  мұнайды қыздыру пештері;
  
• 
  резервуарлар;
  
• 
  аппараттар;
  
• 
  газотурбиналы қозғалтқыштар;
  
• 
  қазандық ошақтарында;
  
• 
  Факелдік жүйелер.
  

Құрамында күкіртсутегі бар газдарын атмосфераға жағусыз немесе бейтараптандырусыз шығаруға тыйым салынады. Технологиялық аппараттар мен сыйымдылықтардың жұмысшы және резервті сақтандырушы клапандарынан шыққан газ факелдік жүйе асырылуы қажет.

Газды күкіртсутек пен меркаптандардан тазарту бойынша тиімді іс шаралар үзеге асырылуы қажет.

Қондырғыларда, ғимараттарда, жұмыс аймағының ауасында күкіртсутектің бөлініп шығуы мүмкін жерлерге автоматты тұрақты газосигнализаторларды орнатады, сондай-ақ күкіртсутектің жиналуы мүмкін жерлерінде алып жүретін газосигнализаторлар мен газоанализаторлар арқылы ауа кеңістігіне бақылау жүргізеді.

Мұнай мен газ өндіру аудандарында зиянды қалдықтардың қоршаған ортаға шығуының жалпы мөлшерін, технологиялық процестерді жетілдіру арқылы және газды толық пайдаға асыру мен оны тазалаудың әр түрлі әдістерін кеңінен енгізу негізінде төмендетуге болады.

Олардың едәуір тиімдісіне мыналарды жатқызуға болады:

• 
  магистралдық газ құбырларында атмосфераның газбен, конденсатпен, мұнайдың буланған өнімдерімен ластануын болдырмас үшін конденсант жинаушы және дренаждау желілерін орнату керек;
  
• 
  мұнай құбырларын, лақтырма желілерін, ағынды суды таситын коллекторларды және жинау коллекторларын өз уақытнда жөндеп отыру қажет.
  
• 
  сұйық көмірсутектерді сақтау үшін артық қысымда немесе изотермиялық жағдайларда жұмыс істейтін резервуарларды, яғни буланудан үсті қорғалған резерварларды қолдану;
  
• 
  құрамындағы жеңіл компонеттері буланып атмосфераға шығуына жол бермес үшін шағын ыдыстар мен аппараттарды сүзгі – жұтқыштармен жабдықтау;
  
• 
  кен орынан тауарлы өнімді алу барысында газды утилизациялайтын арнайы қондырғыларды енгізу;
  
• 
  шығарылған газды пайдаға жарату мен қайтару мүмкін болмаған немесе тиімсіз болған жағдайда оларды жағып жіберуге факелге бағыттау;
  
• 
  газдарды жағуға арналған факелдер бар болған кезде, олардың биіктігі мен орналасуы стандарттарда қарастырылған концентрацияға дейін атмосфераның жер үсті қабатында зиянды заттардың ыдырап таралып кетуін қамтамасыз ету қажет.
  

Күкіртсутегі бар ортада қауіпсіз жұмыс жағдайын қамтамасыз ету үшін, технологиялық жабдықтар, құбырлық арматуралар және құбырлар күкіртсутегіне төзімді, берік, арнайы болат маркаларынан жасалуы керек.

---

Күкіртсутекті ортада жұмыс жасайтын жабдықтардың сенімділігі және апатсыз пайдаланылуы арнайы ингибиторларды енгізу есебінен қамтамасыз етіледі. Ингибиторды – сйымдылықты аппараттан, мөлшерлік сораптан және құбырларға жалғанған жіңішке түтікше арқылы береді.

Газды күкіртсутегінен тазалап алу, оны тасымалдау барысында құбырлардың коррозияға ұшырауына жол бермейді және атмосфераға шығарылатын зиянды заттардың жалпы мөлшерін азайтады.

Сыз сулары ластанудан және оларды сарқылта пайдаланудан қорғалады. Су обьектілерінде өндірістік, тұрмыстық және басқа да қалдықтарды тастауға тыйым салынады. Ағынды суларды белгіленген тәртіппен, қадағалау орындарымен келісілген жекеленген технологиялық шешім бойынша зиянды заттардың құрамы рұқсат етілген нормадан артық болмаған жағдайда ғана төгуге болады.

Қоршаған ортаны қорғау үшін оларды қайта пайдалану, тазарту жұмыстары жүргізіліп және ағынды суды одан әрі қабат қысымын ұстау жүйесінде қолданады.

Ағынды сулардағы мұнай өнімдерінің болу нормасы 40 мг/л құрайды.

Мұнаймен бірге өндірілген қабат суы, ондағы қатты түйіршік заттар мен мұнайдың құрамының нормасына сәйкес тазаланады да, одан әрі ҚҚҰ жүйесінде немесе кему мақсатында арнайы жұту ұңғырлары арқылы қабатқа кері айдалады. Қабат суын жер үстіндегі су көздеріне тастауға жер асты суларының ластануына алып келетін жер асты қабаттарына қайта аудауға, сондай-ақ құрамында күкіртсутегі бар сұйықтарды бейтараптандырмай канализацияның ашық жүйесіне ағызуға тыйым салынады. Құрамында күкірсутегі бар қабат сулары өңделуі және саңылаусыз сыйымдылықтарда сақталуы тиіс.

Өндірістік ағынды суларды жер астындағы арнайы жұту қабаттарына айдауға тек ерекше жағдайда ғана жол береді:

• 
  су айдау әдісін қолданбай кенішті игерген жағдайда;
  
• 
  су айдау жүйесінің құрылысы аяқталғанға дейін, иегурдің бастапқы кезеңінде өндірістік ағынды сулардың аз мөлшерін алған кезде;
  
• 
  жобаға қарағанда өндірістік ағынды сулардың мөлшері артық болып және оларды басқа кен орындарына тасымалдау тиімсіз болғанда;
  
• 
  мұнайды дайындау қондырғынысында жинақталған кейбір өндірістік ағынды суларды тазартудың технологиясы тым күрделі болғанда.
  

Топырақты қорғаудың негізгі шаралары:

• 
  мұнайды жинау, айыру, дайындау және тасымалдау жүйелерін саңылаусыздандыру;
  
• 
  ұңғыларды апат кезінде ажыратқыштар көмегімен автоматты түрде ажырату;
  
• 
  ұңғы сағасына төгілген мұнайды топырақпен көму;
  
• 
  жер бетіне төгіліп, ластамас үшін қабаттық және кәсіпшіліктік ағынды суларды қабат қысымын ұстау жүйесінде толықтай қолдану;
  
• 
  құбырларды 1,2-1,8 аралығындағы тереңдікте көміп, жер асты арқылы төсеу;
  
• 
  жерге сапалы техникалық қайта қалпына келтіру шараларын жүргізу.
  

---