Жұмыс тәртібі. Бес пробирканы белгілеп алып 10 мл айран және әр пробиркаға 0,1; 0,2; 0,3; 0,4 және 0,5 мл ден 1% - тік крахмал ерітіндісін саламыз. Алынған ерітіндіні шайқай отырып, су моншасына 37 ± 1°С температурада 1 сағтқа қалдырамыз. Пробиркаларды су моншасына алып суытамыз және 3 мл калий - йодидінің крахмалы , 5 мл 50 % - тік сірке қышқылы.1- 2 минуттан кейін алынған пробиркаларды фильтр қағазымен фильтрлейді түс пайда болғанша. Амилаза ферментінің белсенділігі және сандық белсенділігі фильтрленген крахмал ашық - сарыдан ашық - қызғылт түстен ашық көктен - фиолетывый түстес болады.

ІІІ. ТӘЖІРИБЕЛІК БӨЛІМ

3.1 Ацидофильді айранды жасауға қажетті шикізат ретінде алынған сиыр сүтінің физико - химиялық, органолептикалық, микробиологиялық көрсеткіштері
Ацидофильді айранды дайындауда МЕСТ 28283 - 88 - на сәйкес Саржал ауылының сүті алынды. Осы МЕСТ - қа сәйкес сүт, жоғары саплы сүт тағам ретінде және жоғары сапалы өнімдер өндіруге қолданылады. Жоғары сапалылық:

1. 
   Органолептикалық көрсеткіштер бойынша
   
2. 
   Тазалық дәрежесі бойынша
   
3. 
   Бактерия санына сәйкес анықталынды.
   

1 - ші кесте бойынша зертханада Саржал ауылының сүті тексерілді және сапа талаптарына сәйкес келді.

Органалептикалық көрсеткіштер

8 -кесте

Көрсеткіш атауы	Арнайы техникалық шарт бойынша.	Зерттеу нәтижелері
Сыртқы түрі және консистенция	Ешбір қоспасыз, ұйындысыз, тұнбасыз, біртекті ерітінді	Ешбір қоспасыз, ұйындысыз, тұнбасыз, біртекті ерітінді
Дәмі мен иісі	Таза, жаңа сауылған сүтке тән. Ешқандай азық иісі немесе дәмі болуы мүмкін емес.	Таза, жаңа сауылған сүтке тән . Ешқандай азық иісі немесе дәмі болуы мүмкін емес.
Түсі	Ақ, немесе солғын сары	Ақ, немесе солғын сары

Саржал ауылынан алынған сүт таза, бөтен иіссіз, ащы дәмі жоқ. Сыртқы көрінісі мен консистенциясы бойынша біркелкі, тұнбасыз, үлпілдексіз, ақшыл түсті сүт алынды.

---

Сүттің физика - химиялық көрсеткіштері
Сараптама жүргізу барысында лактан 1 - 4 м.мини құралы арқылы, сүттің майлылығын, тығыздығын оның құрамындағы құрғақ сүт қалдығын және судың мөлшерін салыстыра отырып, анықталды. Сонымен қатар, микроорганизмдер әсерінен ыдырай бастаған лактозадан пайда болатын сүт қышқылының жиналуына байланысты, сүттің қышқылдығы артады да, коллоидты құрылымы бұзылып, қыздырған кезде ұйынды түзеді.
Физика - химиялық талдау көрсеткіштері.

9 - кесте

Көрсеткіштер	Арнайы техникалық шарт бойынша	Зерттеу нәтижелері
Майлылығы %		4,0
Тығыздығы г\см3	1,020- 1,038 ºА	1,027
Жалпы қышқылдығы	14-26 ºТ	18
Сүт иондардың концентрациясы	6,5-2,9 рН	-
Белок	2,1-10 %	3,4
су	0	0
Құрғақ зат мөлшері		8,26
Сода	-	жоқ
Крахмал	-	Жоқ
Антибиотктер	Бар	Бар

Біздің зерттеуімізде 8 - ші кестеде көрсетілгендей физика - химиялық көрсеткіштері алынды. Сүттегі қышқылдықты зерттеуде МЕСТ3624 - 92- на сай, 1 сортты сүт алынды. Сонымен қатар сүтте крахмал мен сода болған жоқ. Егерде сүтте сода болатын болса, дайындалған ерітінді көк түске боялар еді, яғни сүтте су қосылмаған. Streptococcus thermophilus бактериясы арқылы сүттегі антибиотиктер анықталды. Анықтау барысында дайындалған ерітіндіміз 5,5 сағаттан кейін көк түске ағарды, яғни сүтте антибиотиктер бар.

Профессор П.В.Кугеневтің (1975) зерттеулеріне қарағанда, аса сүтті сиырлардың сүтінде құрғақ зат мөлшері, көптеген жағдайда, малдың өзінің тірі салмағынан артық болатыны байқалған. Сүттің түзілуі мал организмінде болатын физиологиялық процестермен (сауылу мерзімі,буаздық,суалу) тығыз байланысты. Олар сүттің түзілуіне ғана емес, оның химиялық құрамына сапалылығана да әсерін тигізеді. Сүттің құрамы мен қасиеті малдың тұқымына, жасына сауылып жүрген уақытына, азықтануына және күтім күйіне байланысты.

---

Сүттегі микробиологиялық зерттеу көрсеткіштері

1 г өнімдегі жарамдылық мерзімі жылының аяғындағы, КТБ сүтқышқылды микроорганизмдер саны (Str. thermophylus және ), аз

1 г өнімдегі жарамдылық мерзімі жылының аяғындағы, КТБ, бифидобактериялардың саны (Lactobacillus acidophilus), аз емес

Сүттің пастеризацияланғандығын анықтау тәсілдері
10- кесте

Фермент атауы	Зерттеу нәтижесі
Редуктаза	Тотықсыздану процесін жылдамдататын фермент. Сүтте тамызған көк метиленді тез арада ағартып жібере алатын қасиетінің өндірісте үлкен маңызы бар
Фосфатаза (жоқ)	Фенолфтолеинфасфаттан фосфорды бөледі. Фосфаттан босаған фенолфтолеин сілтілік ортада алқызыл түс береді. Яғни, сүтте фермент жоқ ,себебі алқызыл түске боялған жоқ.
Пероксидаза	Пероксидаза - тотықтыру процесін жылдамдататын фермент. Сүтті пастеризациялағанда ыдырайды. Сүт +2 KJ+H2O2+ КРАХМАЛ =2КОН+J2+крахмал (көк түсті)

Сүтте кездесетін микроорганизмдерді жою мақсатында оны жоғары температурамен өңдеу кең тараған тәсіл. Сүтте кездесетін ферменттер жоғары температура әсерінен күшін жояды. Сондықтан ферменттердң осы қасиетін пастеризацияның тиімділігін анықтағанда кеңінен пайдаланады. Жоғарыда көрсетілген кесте бойынша сүттегі редутаза ферментін анықтауда, сүттің бактериямен толық ластанбағандығы және сүтті пастеризациялағаннан соң, сүтте пероксидаза және фосфатаза ферменттерінің болмағаны анықталды. Яғни пастеризация 90 - 92°С температурада дұрыс жүргізілгендігі.

3. 
   2 Ацидофильді айранды дайындауға қолданылатын ашытқы түрлері
   

Ашытқы дайындау

Біздің зерттеуімізде ашытқы дайындау үшін Саржал ауылының сүті қолданылды. Сүт 1 - сортқа жататын, тығыздығы 1027 кг\м³ болуы керек, бөтен, сүтке тән емес дәмі мен иісі және ингиберлеуші заттар болмады. Ашытқы дайындау үшін қолданылатын сүтті негізгі жылумен өңдеу тәсілі, пастерлеу жүргізілді. Пастерлеу уақыты Температура 95 - 97 °С, ұстау уақыты 40 - 60 минутқа созылды. Барнауылдан алынған сүт қышқылы бактерияларының ішінен ұйытқыға арналған Streptococcus thermophilis және Lactobacillus acidophilus

---

ООО «Барнауыл биофабрикасынан» БК - АВ концентратты ТУ 9229 - 369 - 00419785- 04 ацидофильді таяқшаның таза культурасы алынды. Алынған құрғақ ашытқыны, зертханада ашытқы дайындау үшін пайдаланылды. Зертханалық ашытқы дайындау үшін тек стерильденген сүт қолданылды. Флакондағы құрғақ ашытқыны 6 - 7 мл стерилденген сүт қосып ерітеді де алдын ала дайындалған сүтке қосады (1г құрғақ ұнтақ 2 л сүтте еруі керек). Ұйыту уақыты 3 - 4 сағат және температурасы 37 - 38°С.
Зертханада пайдаланылған ашытқы түрлері

11 - кесте

Микро- организмдер	Таксонометриялық көрсеткіштер			Штамм		Мәдени ашытқы (%) қатынасы		Ашытудың температурасы,ºС		Ашыту ұзақ-тығы, сағат есебімен
Термофильді бактериялар	Туыс	Түрлері
	Lactobacillus (лактобацилла)	Lactobacillus acidofilus	In		2 - 5%		28-30°С уақытында (жылы мезгіл) 30-320С (суық мезгіл уақытында)		5 - 6 сағат
	Streptococcus	Streptococcus thermophilus	St		2 - 5%		28-30°С уақытында (жылы мезгіл) 30-320С (суық мезгіл уақытында)		5 - 6 сағат

Зертханада таңдап алынған штамдардан ашытқы дайындалынды. Алынған ашытқы қышқылдығы 140°Т көрсетті. Алынған ашытқыдан Ацидофильді айран дайындалды. Ашытқы ретінде алынған - ацидофильді таяқша пішінді бактериялардың қасиеті адамның ас қорыту органдарындағы сілтілік ортада өсіп өніп, тіршілік ете алатындығы. Ацидофильді таяқша кең спиртті патогенді және шартты - патогенді бактерияларға, сонымен қоса стафилакоктарға қарсы жоғары антогонисттік белсенділік қасиетке ие. Адам ағзасына түскен соң низин, лизин, никезин сияқты антибиотиктерді бөліп, зиянды микробтарды ығыстырып, шіріту процесін тежейді. Ацидофильді таяқшаның балгар таяқшасынан ерекшелігі, ол біршама уақыт ішекте дамып, асқазан мен ұйытқы безінің секреторлық жұмысын жақсартады

---

3.3 Ацидофильді айранды әзірлеу технологиясы

Шикізатты қабылдау



Нормалау


Гомогендеу

t=(65-70ºС;ῐ˭(15-20)



Пастерлеу

t=(90-95) ºС;ῐ˭(15-20)




Қоса суыту

t=(30-±11ºС- дейін



Ашытқыны ашыту 5%


L
Ұйыту

t=(30-±1) ºС;ῐ- 6-7 сағ

Ұйыту

t=(30-±1) ºС;ῐ- 6-7 сағ
actobacillus acidophilus

Streptococcus thermophilis

Қ
Құю, қаптау
ара өрік

Мүк жидек 1:1

Дайын өнім

Дайын өнім


3 - ші сызбанұсқа. Ацидофильді айранды әзірле технологиясы.

4. 
   Ацидофильді айранының органалептикалық, физико - химиялық, микробиологиялық көрсеткіштері
   

Жоғарыда көрсетілгендей, зертханада ашытқы алынып, Ацидофильді айран дайындалды, алынған айранның тағамдық құндылығын, тәтті дәм, жағымды иіс, микроэлементтермен байытылған өнімді алуда біздің зерттеуімізде мүк жидек және қара өрік жидектері пайдаланылды. Алынған өнімдердің Ацидофилді айранға қанша мөлшерде қажеттілігін анықтауда 100 мл өнімге 3%, 5%, 7%, 9%, 11% аралығындағы жидектерді 1:1 қатынаста пюре түрінде салынды.

Қара өрік және Мүк жидектерді Ацидофильді айранға қосқандағы өзгерістер


100 мл өнімге қосылған-дағы өзгерістер




Қышқылдық

130°Т

Белок 2,6%

Майлылық 3,5%



3%


Қышқылдық

120°Т

Белок 2,6%

Майлылық 3,5%




5%



Қышқыл-дық 110°Т

Белок2,6%

Майлылық 3,2%




7%



Қышқылдық

100°Т

Белок 2,6%

Майлылық 3,0%




9%



Қышқылдық

85°Т

Белок 2,6%

Майлылық 3,5%




11%


Сызбада көрсетілгендей 100 мл өнімге 7% - мөлшеріндегі жидектерді қосқандғы органалептикалық көрстеткіштері кестеге сай келді. Алынған көрсеткіш бойынша Ацидофильді айранның органолептикалық көрсеткіштері алынды.
Зертханада алынған Ацидофильді айранның және Биолакт айранының салыстырмалы органолептикалық көрсеткіштері

12 - кесте

Көрсеткіш Атауы	Сыртқы түрі және консистенция	Дәмі мен иісі	Түсі
Зертханада алынған Ацидофильді айран	Біртекті, шекті түрде жабысқақ.Тұрақтандырғыштарды қолдану барысында желе тәріздес және крем тәріздес болып келеді. Біркелкі, қойыртпақ бұзылмаған.	Қышқыл сүтті, сергіткіш. Қантпен және тәттілендіргіштермен өңдеу барысында -керекті мөлшермен тәтті.	Қосылған толықтырғышқа тән, ақшыл - крем реңді.
Биолакт айраны	Біртекті, шекті түрде жабысқақ. Біркелкі, қойыртпақ бұзылмаған.	Қышқыл сүтті, сергіткіш.	Қосылған толықтырғышқа тән, ақшыл крем реңді. Қосылған толықтырғышқа тән, ақшыл крем реңді.

Біздің зерттеуімізде салыстырмалы түрде балаларға арналған Биолакт айранына сынама жүргізілді. Кестеде көрсетілгендей бұл өнімнің органолептикалық көрсеткіштері МЕМСТ - қа сай келетіндігі анықталынды.

Сүт ашып жетілген кезінде оның құрамында биохимиялық, физикалық - химиялық процестер жүріп жатады. Олар сүттің құрамындағы барлық заттардың өзгеруіне әкеліп соқтырады. Сүтке ашытқы қосылған уақытта белоктардан аздап полипептид, пептид, дипептид, амин қышқылдары бөлініп шығады. Осы белоктардан шыққан заттар жиналып дайын сүт тағамының дәмін, иісін өзгертеді.

Алынға өнімнің органолептикалық көрсеткіштері 28283 - 88 МЕМСТ - сәйкес келді. Табиғи кептірілген жемістерді қосу барысында жағымды иіс және ерекше дәм берді. Сонымен қатар түсі қосылған толықтырғышқа тән ақшыл - сары түстес Ацидофилді айран алынды. Сүттің бірқалыпты да, қозғалмалы да болып ұюы мүмкін. Ол сүтке қосылған микроорганизмдерге байланысты, бірінші жағдайда сүт қышқылды стрептококтар, екінші жағдайда ацидофил таяқшалары пайдаланылғандықтан.
Ацидофильді айранның физика - химиялық көрсеткіштері

Төмендегі кестеде көрсетілгендей Ацидофильді айранның және Биолакт айранының физика - химиялық көрсеткіштері анықталынды. Мемлекеттік стандартқа сәйкес айранның :

- қышқылдығы - МЕМСТ 3624 - 92;

- тығыздығы - МЕМСТ 3625 - 84;

- майлылығы бойынша -МЕМСТ 5867 - 90;

- белок мөлшері - формалинмен титрленді.

Зертханада алынған Ацидофильді айранның және Биолакт айранының салыстырмалы физика - химиялық көрсеткіштері

13 - кесте

Көрсеткіш атауы	Зертханада алынған Ацидофильді айран		Салыстырмалы түрде алынған Биолакт айраны
Майдың массалық үлесі , кем емес,%	3,0%		3,2%
Қышқылдығы, ºТ	110 ºТ		105 ºТ
Құрғақ зат мөлшері, %	11,42 ºА		12,0 ºА
Тығыздық	1028 кг /м3		1027 кг /м3
Белок	2,8 %		3,2 %
Радионуклеидтер ,Бк/ кг,кем емес:
-цезий-137	1*108	табылған жоқ	табылған жоқ
-стронций	1*109	табылған жоқ	табылған жоқ
Токсикалық элементтердің мөлшері,мг/ кг,кем емес:
-қорғасын	0,01	табылған жоқ	табылған жоқ
-мышяк	0,05	табылған жоқ	табылған жоқ
-кадмиий	0,03	табылған жоқ	табылған жоқ
-сынап	0,05	табылған жоқ	табылған жоқ
-мыс	1,0	табылған жоқ	табылған жоқ
-мырыш	0,5	табылған жоқ	табылған жоқ

Микробиологиялық көрсеткіштері

Зерттелген өнімнің микробиологиясы

14- кесте

Көрсеткіш атауы	Биолакт	Зертханада алынған Ацидофильді айран
Гомоферментативті ашу процесі С3Н 12 О6 → 2СН3 −СНОН− СООН
Lactobacillus acidophilus	Таяқша пішіндес (термобактерия 40ºС t өседі, 15ºС t өспейді).	Таяқша пішіндес (термобактерия 40ºС t өседі, 15ºС t өспейді).
Streptococcus thermophilis	Табылған жоқ	Кокка түрінде

1г өнімдегі термофильді сүтқышқылды микроорганизмдер саны (Streptococcus thermophilis), аз мөлшерде кездесті

1г өнімдегі термофильді сүтқышқылды ацидофильді таяқшаларының саны (Lactobacillus acidophilus), аз емес.

Біздің зерттеуімізде Lactobacillus acidophilus ұзынша, тақша пішіндес, және Streptococcus thermophilis зерттеу барысында кокка түрінде көрінді.
3.5 Ашу процесіндегі фермент белсенділігінің көрсеткіштері
Ашытқан уақытта сүтте микроорганизмдердің қатысуымен биохимиялық процестер жүреді. Сүттің құрамында спирт, көмірқышқылы, антибиотиктер, витаминдер, ферменттер пайда болады. Біздің зертеуіміздің өзектілігі: ашу процесіндегі ферменттің белсенділігін анықтау болды. Зерттеу барысында амилаза және липаза фенрменттерінің белсенділігі анықталынды.
3.5.1 Липаза ферментінің белсенділігін анықтау
Липаза ферментінің белсенділігін анықтауда калориметриялық әдіс қолданылды. Осы әдісті қолдана отырып липаза ферментінің белсенділігі анықталынды. Кестеде көрсетілгендей 1, 2, 3, 4, 5 - ші пробиркалар кантрольный ретінде алынды. Соңғы 6 - шы пробирканы су моншасыннан 37 - 38°Стемпературада, 50 минуттан кейін горизантальды және вертикальды бағытта ұстап NaOH ерітіндісімен титрлеу нәтижесінде 3,5°Т көрсетті.

15 - кесте

1пробирка	2 пробирка	3 пробирка	4 пробирка	5 пробирка	6 пробирка
	Су моншасында 37-38°С 10мин	Су моншасында 37-38°С 20мин	Су моншасында 37-38°С 30мин	Су моншасында 37-38°С 40мин	Су моншасында 37-38°С 50мин
2,1°Т	1,9°Т	2,2°Т	2,5°Т	3,0°Т	3,5°Т

Алынған көрсеткішке сүйене отырып, төмендегі формулаға салдық, нәтижесінде ферменттің белсенділігін анықтауда липаза 8,7 ммоль\л көрсетті. Май ұлпасындағы триглицеридтердің ыдырауы липаза ферментінің әсерімен жүреді, ол ферментті (катехоламиндер адреналин, глюкаган, норадреналин және адренокортикотропин сияқты гормондар) стимулдейді. Олар аденилатциклаза ферментіне активті әсер етеді, осыдан кейін цАМФ синтезі күшейе бастайды, ол протеинкиназа ферментін күшейтеді. Сөйтіп, протеинкиназа ферменті фосфорландыру жолымен липазаны активтендіреді. Майдың энергетикалық материал ретінде пайдалану триглицеридтер гидролизінен басталады, оған ұлпадағы липаза ферменті әсер етеді.


3.5.2 Амилаза ферментінің белсенділігін анықтау.

Амилаза полисахаридтерді мальтозаға дейін ыдыратады.

16 - кесте

Жеміспен байытылған амилаза ферментінің белсенділігін анықтау
Амилаза ферментінің белсенділігін анықтау ммоль\л	Дайындалған біріншілік (Д1) жұмыстық ерітіндінің саны,мл	Дайындалған екінщілік холостой (Д2)ерітіндінің саны,мл	Формула бойынша амилаза ферментінің белсенділігін анықтау	Зерттеу нәтижесі
	50 мл	50 мл
590 нм - лі фотометрмен анықталағн ерітіндінің тығыздығы	А * ст - 0,005	А * ст - 0,001		0,008ммоль\л
Жеміспен байытылағ айранның 14 күннен кейінгі, ашу процесіндегі ферменттің белсенділігі
590 нм - лі фотометрмен анықталағн ерітіндінің тығыздығы	А * ст - 0,005	А * ст - 0,001		0,002ммоль\л

Амилаза ферментінің белсенділігі анытауда липаза ферментінің белсенділігіне қарағанда төмен болды. Ферменттер белсенділігінің жоғары болуы ашу процесіндегі әр түрлі биохимиялық процестердің қарқынды жүріп, метоболизм өнімдерінің толыққанды түзілуін қамтамасыз етеді. Бұл ғылыми жұмыста ферменттің белсенділігін анықтаудағы басты себеп; тағамның сапасын, сақталу мерзімін, патогенді микроағзалар өсуін тежейді және де айранның ағзаға толыққанды сіңуіне әсер етеді.
IY. ҚОРЫТЫНДЫ
Сүт өнімдері арасында сүйікті және кең қолданылатын өнім сүт қышқылды өнімдер болып табылады. Сүт қышқылды өнімдер - сүт шикізатын айран саңырауқұлақтарымен, таза сүт қышқылды бактериялармен ұйыту арқылы дайындалатын сүт өнімі. Сүт қышқылды өнімдер өндірісінде шикізат ретінде пастерленген, стерильденген, піскен сүт, сүт және кілегей қоспалары, көк су, пахта, құрғақ және қою сүтті және т.б қолданады.

Сүт қышқылды өнімдерді қолдануды И.И.Мечников «асқазан - ішек жолдарындағы анаэробтық ашу» құралы ретінде жақтады. «Ішек бұзылуына қарсы күресте организмге сүтқышқылды бактерияларды енгізу қажет» - деді. (1907) И.И.Мечников балгар таяқшасы ішекте ұзақ тіршілік ете алмайтынын, тез жойылатындығын, ацидофильді таяқшалар сүт қышқылды өнімдер дайындауда қажеттігін айтты.

Ацидофильді сүт қышқылды сусындар қарапайым сүтке қарағанда лактоза ферментациясы есебінен адам ағзасында жақсы сіңіріледі, сондықтан бұл өнім балалар мен ересектердің емдік және диеталық тамақтануда қолданылады.

Ацидофильді таяқша кең спиртті патогенді және шартты - патогенді бактерияларға, сонымен қоса стафилакоктарға қарсы жоғары антогонисттік белсенділік қасиетке ие. Адам ағзасына түскен соң низин, лизин, никезин сияқты антибиотиктерді бөліп, зиянды микробтарды ығыстырып, шіріту процесін тежейді. Ацидофильді таяқшаның балгар таяқшасынан ерекшелігі, ол біршама уақыт ішекте дамып, асқазан мен ұйытқы безінің секреторлық жұмысын жақсартады.

Аталған дерктерге сүйене отырп, ұсынылып отырған ғылыми жұмыстың өзектелігі анықталып, зерттеу жұмыстары жүргізілді. Осы мақсатпен бағалы сүт қышқылды бактерияларды пайдаланып, ацидофильді айран дайындалды. Ацидофильді айранның тағамдық құндылығын арттыруда кептірілген жемістермен байытылды. Алынған өнім «Еркедәм» деп аталынды және өнімнің сапа талаптарына сәйкестігі анықталынды. Еркедәм айраны, жағымды иіспен еркше дәм беруінен басқа, ашу процесіндегі липаза және амилаза ферменттерінің белсенділігі жоғары белсенділікке ие. Ферменттер белсенділігінің жоғары болуы ашу процесіндегі әр түрлі биохимиялық процестердің қарқынды жүріп, метоболизм өнімдерінің толыққанды түзілуін қамтамасыз етеді. Алынған өнімдегі ферменттің белсенділігін анықтаудағы басты себеп, тағамның сапасын, сақталу мерзімін, потогенді микроағзалар өсуін тежейді. Сонымен қатар айранның ағзаға толыққанды сіңуіне және асқазан сөлінің көп бөлініп шығуына әсер етеді. Алынған өнімде ацидофиль таяқшаларының қасиеті, ферменттердің белсенділігі анықталғаннан кейін, оның қатысуымен даяарланған айранды асқазаны ауыратын ересек және жас балаларға шипа ретінде беру ұсынылады.

---

Смотрите также файлы

• Тренинг Мен туелсіз болым келеді! (1сынып оушылары) Масаты.docx

• Ивановский филиал Общественные отношения, регулируемые государственными решениями.ppt

• Ана гл, ана мір шуаы.docx

• Литература. Раздел Необходимые знания.docx

• Балалар мен лкендер блімі бойынша жиынты баалауа арналан тапсырмалар.docx