Файл: азастан Республикасыны ылым жне жоары білім министрлігі Ш. Улиханов атындаы Ккшетау университеті кеа ОУдістемелік комплексі.doc

Мектепте ғылым негіздерін оқып-үйрену процесінде пәнаралық

байланыстарды жүзеге асыру тәсілдері алуан түрлі. Физиканы оқып-үйренудің алғашқы кезеңінде төмендегі тәсілдерді ұсынуға болады:

• 
  жаңа материалды оқып-үйренуге байланысты оқушылардың бұрын басқа пәндер сабақтарында алған білімдерін қолданылады; оқушылардың басқа оқу пәндерін оқып үйренген кезде алған білімдерін қолдануды талап ететін есептер шығару;
  
• 
  білімдерін кешенді қолдануды талап ететін эксперименттік жұмыстарды орындау;
  
• 
  пәнаралық сипаттағы экскурсиялар өткізу (мысалы, физика мен биология бойынша табиғатқа экскурсиялар жасау, физика мен химия бойынша кешендік экскурсия жасау);
  
• 
  қорытындылау сипатындағы қайталау, мұнда әртүрлі пәндерді оқып үйрені кезінде белгілі бір мәселелер жөнініде алған білім біртұтас етіп біріктіріледі.
  

Физика курсының математикамен байланысы

Қазіргі физика математикамен тығыз байланыста дамуда. Математикалық әдістерді тәжірибелік материалды өңдеу үшін де, сонымен бірге теорияларды талдап жасау үшін де физикада кеңінен қолданады, олар табиғат құпияларына тереңірек үңілуге мүмкіндік береді. Өз тарапынан физика–математиканың дамуына елеулі әсер етіп отыр. Математика – бұл тек физиканың тілі ғана емес, «бұл тіл қосу пайымдау, бұл бейне бір бірлікте алынған тіл мен логика».

Физика мен математиканың мектептік курстары арасындағы пәнаралық байланыс осы пәндердің әрқайсысын оқытудың ғылыми дәрежесін арттыру ісінде үлкен мүмкіндіктерге ие, сондықтан бұл пәндерді оқып-үйренуге кіріскен кезден бастап-ақ олардың арасында өзара байланыс болуы қажет. Математиканың физикамен байланысының айқын мысалының бірі – физикалық шамалар арасындағы функциялық тәуелділікті және функциялар графигін пайдалануды көз алдымызға елестетейік.

Мектеп оқушыларының бойында математика сабақтарында қалыптасқан белгісіздерді х арқылы белгілеу әдеті физикалық есептерді шығаруда қиындық туғызады. Сондықтан, математика мұғалімдеріне сандық коэффициенттері бар теңдеулердегі белгісіздерді тиісті әріптермен белгілеуді және бір теңдеудің өзін әр түрлі параметрлерге қатысты қарастыруды өзара келісіп, байланысты тереңдету мақсатында ұсыныс жасап отыру қажет. Ал физика мұғалімі теңдеуге енген шамалардың арасындағы функциялық тәуелділіктің математикалық сипатын толық таңдап беруі қажет. Бұл функциялардың математика сабағында оқытылған функциялардың қай түріне жататынын алып, ажыратып білу қажет.

---

Барлық шамаларды физикалық және математикалық шамалар деп есептеуге, бөлуге болады. Мысалы: қашықтықты, ауданды, көлемді, бұрышты дағды бойынша математикалық шамалар деп есептейді.

Қысқасы, математика физикалық құбылыстарды түбегейлі түсіндірудің, құбылысты барынша айқын ашып берудің кілтіндей. Ал физика таза математикалық абстракциялаудан туған шамаларға мән-мағына, ұғым береді, жаратылысына түсініс береді. Бұл ретте физика мен математика қолданылатын бір ғана ғылыми ұғымдар үйлесімді, өзара толықтыратын түсінік берілетіндей болуы үшін ұмтылу маңызды, мысалы, жол, қашықтық, және т.б. ұғымдар. Сонымен бірге физикаға жиын теориясының негізгі ұғымдары мен символдары жетекші роль атқаратын осы заманғы математика тілін ендіруге көп көңіл бөлу керек.

---

Физика курсының алгебрамен байланысы

Қазіргі уақытта оқушылар алгебра курсында шамалар арасындағы функциялық тәуелділікті және функциялар графигін ерте оқып үйренеді, бұл ұғымдардың теориялық-көптік, түсініктерімен танысады. Мұның бәрі физика курсы үшін өте үлкен маңызға ие, өйткені физиканы жеткілікті түрде жоғары математикалық дәрежеде дер кезінде оқып үйренуге қажетті дайындығы болуына көмектеседі.

VII сыныпта оқушыларға бүтін теріс көрсеткішті дәреже ұғымы беріледі, нүктелер бойынша квадрат үшмүшеліктің графигін салудың мысалдары қарастырылады, жуық есептеулерді оқып үйренеді, нәтижелердің дәлдігін бағалай отырып, аудандарды өлшейді және т.б. Осының бәрі VII-VIII сыныптар физика курсында өрнектерді қолдану мәселелерін неғұрлым жоғары ғылыми дәрежеде қарастыруға, графиктер мен жуықтап есептеулерді неғұрлым толық пайдалануға мүмкіндік береді. Алайда бұл мәселелерді ойдағыдай шешу көп жағынан физика мен математика арасындағы пәнаралық байланыстың қаншалықты жүзеге асырылатынына байланысты және нақты жағдайлар ескеріледі.

Физика мен математика байланысының маңызды формасы физикалық мазмұнды математикалық есептерді шығару болып табылады. Математика сабақтарында да, физика сабақтарында да шығарылатын есептер пайдалы (мысалы, денелер көлемдерінің, фигуралар аудандарының анықтамасы, қозғалыс графиктерін салу т.б.). Бірыңғай әдістемелік тұрғыдан және талаптардан шығу үшін, бұл есептердің мазмұны мен оларды шығару әдістерін математика мұғалімінің физика мұғалімімен келісіп алып отыруы қажет. Бұл ретте оқушылардың бойында физикалық шамалар бірліктерінің атаулары қарастырылған амалдарды орындау шеберлігін қалыптастыруға ерекше көңіл аударған жөн. Физика сабақтарында да, математика сабақтарында да, математикалық және физикалық шамаларға біркелкі анықтама беруге, ережелердің, теориялардың бірдей тұжырымдалуына, графиктік материал мен жазуларды қысқаша жазып-сызуға бірыңғай талаптар коюға тырысу керек.

Физика курсының геометриямен байланысы

Мектепте математикалық білім берудің мазмұнындағы неғұрлым елеулі өзгерістер геометрия курсында, оның ішінде планиметрияда болды. Мұның өзі ең алдымен геометрияны оқып үйренудегі теориялық-жиындық тұрғыдан, геометриялық фигураны нүктелер жиыны ретінде түсіндіруден көрінеді. Геометрия сабағында да, физиканың соған сәйкес сабағында да геометриялық нүкте ұғымынан басқа материялық нүкте ұғымын да енгізген жөн болады. Сондай-ақ траектория ұғымы да маңызды болып табылады, оның әр нүктесінде қозғалыстағы нүкте біртіндеп болып өткен сызық ретінде анықтауға болады. Геометрияда және басқа математикалық курстарда қашықтық ұғым қолданылады, ол ұғым бұл курстарда анықталмайды.

---

Геометрия курсы геометриялық және теориялық-жиындық символикалар арқылы физика курсына мейлінше елеулі әсер етеді. Символикаларды енгізу ең алдымен геометрияға теориялық-жиындық тұрғыдан енгізуден келіп шыққан. Әрбір геометриялық фигура нүктелер жиыны болғандықтан, әр түрлі фигуралар үшін ыңғайлы атау-белгілеулерсіз бұл жиынды қолдану тәжірибелік жағынан мүмкін емес. Символикаларға қойылатын екінші талап оларға фигуралар мен оларға сәйкес шамаларды анық ажырату тілегі болып табылады.

Символиканы енгізу математиканың барлық курстарында дәйектілікпен жүргізіледі. Оны аталған ұғымдарды белгілеу үшін физика курсында да пайдалану қажет.

Физика курсының биологиямен байланысы

Физика мен биологияның өзара байланысы – бұрыннан келе жатқан түбегейлі байланыс. Биологияны дамытуға көптеген аса көрнекті физиктер өз үлесін қосса, аса іргелі физикалық заңдарды биологтар мен жаратылыс зерттеушілері ашты.

Физиканың биологиялық ғылымдармен байланысы соңғы жылдары ерекше өріс алды. Соның нәтижесінде биофизика, агрофизика, бионика сияқты жаңа ғылымдар пайда болды. Жаратылыстануды оқып-үйренгенде, оқушылар жылу, температура, жарық, ылғалдылық және басқа осы сияқты физикалық ұғымдарды пайдаланады, газдардың, сұйықтардың және қатты денелердің физикалық қасиеттерімен танысады. Биологиялық объектілердің физикалық қасиеттерімен, олардың құрылыс ерекшеліктерімен немесе оларда болып жататын процестермен оқушыларды демонстрациялардың көмегімен таныстыруға болады. Физика мен биология бойынша кешенді тәжірибелер мен зертханалық жұмыстар орындаған жөн.

Физика курсының географиямен байланысы

Оқушылардың IV сыныптағы дүниеттану пәні мен VII сыныпта оқытылатын географиядан алған білімі физикалық алғашқы мәліметтерді көруге болады. IV сыныптғы дүниетану сабақтарында олар заттардың үш күйі туралы біледі. Ауаның қасиетін оқып–үйренгенде, мәселен, газдардың серпімділікке ие екенін және жылуды нашар өткізетінін біледі. Бүгінгі таңдағы география–табиғатты зерттейтін жаратылыстану ғылымдарының бірі. Шынында, физикалық географияның зерттеу объектісі Жер шарының шолып құраушы қабығы.

Оқушылардың VI-VII сыныптарда географиядан алған білімдерін есепке алу физикалық кейбір мәселелерді оқып-үйренуде қайталауды жоюға, ең бастысы, бұл білімдерді физика курсының көптеген тақырыптарын тереңдеп оқып-үйрену үшін мүмкіндік береді.

---

.

Физика курсының химиямен байланысы

Физика мен химия бір-бірін өзара жиі толықтырып отырады, өйткені осы пәндер сабақтарында бір ғана құбылыстар мен процестер әртүрлі жағынан қарастырылады. Осы жерде факті жүзінде де ұғымдықта, теориялықта, пәнаралық байланыстар толық түрде көрінеді. Физика мен химия үшін өте маңызды ортақ ұғымдардың қатарына зат, масса, салмақ, энергия ұғымдары, сондай-ақ энергияның, электр зарядтарының, электр өрісінің сақталу және айналу заңдары т.б. жатады.

Физика мен химияның пәнаралық аса маңызды теориялық байланыстары екеуінде де бірдей теорияларды молекулалық-кинетикалық және электрондық теорияны, атом құрлысы теориясын т.б. үйренумен байланысты. Физика мен химияны оқытудың өзара байланыстылығы заттардың атомдық молекулалық құрлысын оқып үйренген кезде өте қажет. Атомдық молекулалық теорияның элементтерін молекула ұғымынан кейін атомдар, химиялық элементтер мен ұғымдар негізінде дамытылады. Атом мен молекула туралы ұғымдарды дамыту үшін химиялық өрнектері енгізудің, заттар мен химиялық реакциялардың химиялық қасиеттерін оқудың зор маңызы бар.

Физика сабақтарында токтың химиялық көздерін оқып үйренумен бір уақытта дерлік химия сабақтарында мырыштың және басқа металдардың қышқылдармен өзара әсерін оқып үйренеді, металдар кернеулерінің электрохимиялық қатарын қарастырады. Физика мен химияның оқыту байланысының маңызды формалары – физикалық-химиялық немесе химиялық-физикалық есептер шығару, бірлескен, мысалы, дінге қарсы, кешенді экскурсиялар, кештер және қызықты физика және химия кештерін өткізу, физика химия үйірмелерін ұйымдастыру, физиканы да химияны да оқып үйренуге қажетті көрнекі құралдар жасап шығару.

Оқушылардың химия сабақтарында алатын тәжірибелік дағдылары: зертханалық жабдықпен жұмыс істеу, өлшеу есептеулерді орындау, өрнектерді жазу және басқа дағдыларды ескеріп, пайдаланып отырған жөн. Бұл ретте тәжірибелік дағдыларды келісе отырып қалыптастыру керек, өйткені бірінғай талаптар мен ережелердің жоқтығы оқушыларды оқытуға өте ұнамсыз әсер етеді.
Негізгі әдебиеттер: [1,4,5]

Қосымша әдебиеттер: [17,18,19,22]

Тақырып 4. Физикадан оқу сабақтарын ұйымдастырудың формалары. Физикадан оқу материалын ауызша баяндаудың ерекшелігі.

4.1. Сабақ – оқу сабақтарын ұйымдастырудың негізгі формасы.

4.2. Сабаққа қойылатың негізгі талаптар.

---