ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.05.2024
Просмотров: 56
Скачиваний: 0
Гассар Әмирханны укытканда гимназия программасы кысасында гына калмаган билгеле. Политикадан да сабак бирә башлаган. Аны яшерен эшләргә тарткан. Фатихның, Гассар белән бергә гектографта листовкалар басып таратуда катнашканлыгы билгеле.
1906 елның, 6 март хатыннан мондый сүзләрне укыйбыз:
“ Бу көннәрдә Казан башыма тар булып тора: хәлфәм Гассарны арестовать иттеләр,бәлки үземне дә ошбу көндә итәрләр”.
Дөрес, Гассар төрмәдә утырып калмаган. Жандарм идарәсе начальнигының губернаторга җибәргән кәгазендә болай диелә:
“1035 статья буенча сорау алу өчен формалы нигезләр булмаганга, кулга алу аны тетрәткәнгә һәм күзе яшьләнгән хәлдә азат итүне үтенеп,революцион даирә белән арасын өзәргә вәгъдә бирүен һәм, ниһаять, сырхаулыгын искә алып, ул азат ителде, әмма өстеннән җентекле яшерен күзәтү билгеләнде”.
Фатих ярым легаль хәлгә күчә: бүлмәсен алыштыра, дусларында кунгалап йөри, туган йортына кайтканда бакчалар аша арт яктан керә башлый.
Гассар яңадан революцион мохиткә керә, әмма районнарда пропагандистлык эшчәнлеге алып бара башлый, РСДРПның Казан комитеты белән тыгыз бәйләнештә тора, һәм, ниһаять, аны яңадан кулга алып, Симбирскига сөргенгә җибәрәләр.
Фатих бу кеше белән яңадан күрешә алганмы, юкмы - бу хакта мәгълүматлар юк. Тик шунысы бәхәссез: Гассар иманына турылыклы булып калган, Октябрь революциясен көрәшчеләр сафында каршылаган. 1918 елда ак чехлар тарафыннан үтерелгән. Безнең хәтеребезгә Әмирханның зур әдип булып үсүенә зур булышлык күрсәткән кеше буларак кереп калырга тиеш.
1905 ел волюциясен Фатих Әмирхан укучы яшьләр арасында актив оештыручы,шәкертләр хәрәкәтенең лидеры буларак каршы ала. Ул социал-демократларның революцион прокламацияләрен тәрҗемә итеп бастыру һәм шәкертләр арасында тарату эшендә нык катнаша.
Шул чорда “Мөхәммәдия” мәдрәсәсендә укыган,соңыннан күренекле тел белгече, галим Мөхәммәт Файзуллин да үзенең истәлекләрендә моны күрсәтеп уза: мәдрәсә шәкертләрен революцион рухта тәрбияләүдә, яшерен җыелышлар оештыруда, шәкертләрнең РСДРП ның Казан комитеты вәкилләре белән, профессиональ революционерлар белән элемтәләрен оештыруда,гомумән, шәкертләр хәрәкәтен революцион көрәш агымына кушуда Әмирханның роле зур була.
Белемен арттыру һәм дөнья күрү максаты белән Фатих Әмирхан Мәскәү һәм Петербург шәһәрләренә барып чыга, анда рус теле һәм әдәбиятын өйрүнүен дәвам иттерә. Ә инде 1907 елның башыннан Мәскәүдә “Тәрбиятель әтфаль” исемле балалар журналы чыга башлагач, аның җаваплы секретаре булып урнаша. Журналда аның мәгариф, балалар тәрбиясе мәсьәләләренә багышланган мәкаләләре, хикәяләре,публицистик мәкаләләре, тәрҗемәләре басыла. Данияның мәшһүр балалар язучысы Ганс Христиан Андерсенның “Мәхәббәтсез үрдәк баласы”, “Гөл агачы һәм әкәм-төкәм” исемле әкиятләрен ирекле тәрҗемә итеп бастыра.
5 саныннан соң, журнал чыгудан туктагач, 1907 елның язында Фатих Әмирхан Казанга кайта.
1907 елның апрелендә Фатих Әмирхан туган шәһәренә Казанга кайта, журналист Вафа Бәхтияров белән берлектә “Әльислах” исемле газета чыгарырга хәзерлек эшләре алып бара. Олы планнар, матур уйлар белән мавыгып йөргәндә,шушы көннәрдә ул ул зур бәхетсезлеккә дучар була. 21 яшьлек егетне паралич суга,аяк-куллар хәрәкәтсез кала, бер күзе күрмәс була.
Әле кичә генә яшьләрне яңалыкка әйдәп,беренчеләрдән булып башлап йөргән тынгысыз егет инде гомерлеккә кеше ярдәменә мохтаҗ булып кала. Нишләп шулай килеп чыга соң? Ибраһим Нуруллин “Фатих Әмирхан” китабында моның сәбәпләрен болайрак итеп күрсәтә: ( б.81) Фатих Әмирханның тормышында яңа чор,батырлык үрнәге итеп саналырлык яңа дәвер башлана. Әмма ул бирешми, рәхимсез авыру аның бөтен яшәү рәвешен үзгәртсә дә, якты хыялларын, матур киләчәккә омтылышын, иҗат көчен, рухи ныклыгын җимерә алмый. Ул шушы хәлдә дә көчле ихтыярлы булып кала. Киләчәккә ышанычын югалтмый. Иң кыен минутларда да күңел көрлеген, яшәү дәртен саклап кала. Менә берничә мисал:
1907 елның 25 ноябрьдән бирле, клиникада ятам. Авыруның берникадәр файдасы булды: өч ай эчендә бик күп нәрсә укып чыктым. “Әльислах” газетасында сәркәтиплек иттем һәм хәзер дә итәм. “Әльислах” сезгә барып ирешкән булса,баш мәкаләләр вә “Дамелла” имзалы мәкаләләрне аяксыз дустың Фатих кулы белән язылган дип уйларсың! Вә шулардан карап, авыруның миңа рухани тәэсире булганмы-юкмы икәнне белерсең. Әвәлге номерда “Казан шәкертләре” имзасы белән язылган “Печән базары татарларына ачык хат” авыруымның куәтле вә көчкә-көчкә генә утырып ала торган вакытымда, минем кулым белән тәркип ителмештер”. Әлеге хат әдипнең җитди сынауны чын ир-егетләргә үтәргә карар кылганлыгын һәм моңа әзер булганлыгын ачык күрсәтергә кирәк.
Әмирхан бу чорда күп укый. Кемнәрне укый, нәрсәләр укый соң ул? Вакыт җитәрлек. Көннәр, атналар буе, айлар буе ул урын өстендә. Фонвизин, Крылов, Жуковский, Гоголь, Лермонтов, Тургенев, Толстой. Хәлбүки, мәкаләләрендә, хикәя, повесть, пьесаларында иң күп телгә алынган исемнәр шулар.
1908 елның мартында даһи язучы Л.Н. Толстойның 80 яшь тулу бәйрәме уңае белән “Толстойның 80 еллык юбилее” дигән мәкалә язып чыга.
Гогольнең тууына 100 ел якынлашып килә. Аның турында да Фатих Әмирхан мәкалә язып чыга. Кыска мәкалә генә түгел, бәлки биографиясен бирә, иҗатына күзәтү ясый.
Тургенев романнары Фатих Әмирханга өстәл китаплары булып хезмәт иткән.
Фатих Әмирханның язганнарында Чехов телгә алынмый. Әмма алар арасында охшашлык гаҗәп зур. Икесе дә прозаик,икесе дә драматург. Икесе дә менә дигән юморист һәм сатирик. Икесе дә психологик хикәя һәм повесть авторлары. Икесендә дә мещанлыкны фаш итү, урталыкта калган интеллегенция темасы зур урын тота.Инде килеп “Акчарлаклар” белән “Тигезселәр”не янәшә куеп карасак, гаҗәеп аваздашлык. Шулардан соң без, Фатих Әмирхан Чехов иҗаты белән кызыксынган булырга тиеш дип әйтә алабыз. Чеховны яратып укыганлыгы турында М. Укмасый да әйтеп уза. Моңа тагын соңгы вакытта табылган фактны өстик. “Сюжеты читтән алынды” дигән аңлатма белән чыккан “Хәзрәт үгетләргә килде” исемле хикәясе А.П.Чеховның “Винт” новелласыннан файдаланып язылган икән (Карагыз: Р. Гайсин “Бер сюжетның сере” (“Казан утлары”,1985).
Фатих Әмирхан В.Бәхтияров белән берлектә, “Әльислах” газетасын оештыруга һәм чыгаруга күп көч куя. Газетаның секретаре булып хисапланса да, гамәлдә ул аның фактик җитәкчесе була. Рәсми яктан газета ислахчы шәкертләр органы саналган, шулай булса да, чынлыкта ул укыту-тәрбия мәсьәләләре белән генә чикләнми. “Әльислах” милли әдәбият һәм эстетик фикерне үстерүгә җитди өлеш кертә. Аның тирәсенә прогрессив каләм ияләре туплана. Газетада Г. Тукай, Г.Ибраһимов, Г.Камал, С.Рәмиев, Г.Сәгъди шикелле шул чорның иң күренекле шагыйрь әдипләре даими язышып торалар.
“Әльислах”та эшләү дәверендә үк Фатих Әмирхан үз чорының күренекле публицисты булып таныла. Ул туган халкының киләчәген бәхетле, матур итеп күрергә тели һәм шуңа ирешү юлында уку-укыту эшләренең куелышына әдәбият һәм сәнгатькә зур өметләр багълый.
“Әльислах” чоры ( 1907-1909) Ф.Әмирханның әдәби иҗатта һәм аеруча публицистика, әдәби тәнкыйть өлкәсендәге күпкырлы эшчәнлеге белән характерлы. Чагыштырмача кыска гына вакыт эчендә ул үзенең “Бәйрәмнәр”(1908), “Милләт тәраккый иттерү”(1908), “Картайдым”(1909), “Татар кызы”(1909), “Танымаганлыктан таныштык”(1909) кебек мәгълүм хикәяләрен, “Яшьләр”(1909) драмасын, “Фәтхулла хәзрәт”(1909) исемле атаклы сатирик повестен яза, “Әльислах” битләрендә ил һәм татар тормышының төрле иҗтимагый-сәяси мәсьәләләренә, әдәбият-сәнгать, уку-укыту һәм башка актуаль проблемаларга багышланган йөзгә якын публицистик, тәнкыйть мәкаләсен, очерк һәм фельетоннарын бастыра.
1909 елның җәендә “Әльислах” газетасы тукталгач, Ф.Әмирхан якын дуслары Г.Тукай һәм Г.Камал белән берлектә “Ялт- йолт” дигән сатирик журнал чыгара башлый, ә 1912 елдан “Кояш” газетасына эшкә күчә. Һәм шул газетада ул 1918 елның язына, ягъни әлеге матбугат органы чыгудан туктаганчыга кадәр эшли.
Ф. Әмирхан үзенең аң-карашлары белән патша самодержавиясенә, социаль һәм милли изүгә, феодаль торгынлыкка каршы булган. Ул турыдан-туры революцион хәрәкәттә актив катнаша алмады. Моның сәбәбе мәгълүм. Ул авыру иде. Әмма әдип үзенең иҗаты һәм җәмәгать эшчәнлеге белән татар халкының, бигрәк тә яшьләрнең социаль үзаңын үстерүгә зур өлеш кертте. Ул прогрессив татар интеллегенциясе арасында авторитет казанып, алар белән даими элемтәдә дусларча мөнәсәбәттә булды.
1910-1917 еллар арасында Фатих Әмирхан иҗади эзләнүләрен һәм әдәби-публицистик эшчәнлеген дәвам иттереп, заман тормышының төрле якларын яктырткан “Хәят”(1911) повестен, “Урталыкта”(1912) романын , “Тигезселәр” (1912) драмасын,”Хәзрәт үгетләргә килде” (1912), “Габделбасыйр гыйшкы”(1914), “Сәмигулла абзый”(1916) кебек, буржуа-мещан дөньясының тискәре күренешләрен тәнкыйтьләгән көлке һәм сатирик хикәяләрен иҗат итә, көндәлек матбугатта күп санлы мәкаләләре белән катнаша. Әдипнең балалар өчен язылган яратып укыла торган “Ул үксез бала шул”, “Корбан”, “Нәҗип”, “Балалар атавы” исемле хикәяләре дә шул чорда язылган. Гомумән, революциягә кадәр Фатих Әмирханның әсәрләре тупланып 20 гә якын китабы басылып чыга.
Аның шушы сөйгән кызы белән очрашу
Мизгелләре,мөнәсәбәтләре “Кадерле минутлар”
дигән хикәясенең нигезенә дә салынган. Рашат
белән Разия арасындагы мәхәббәт тарихы,Рашатның
күп кенә кичерешләре һичшиксез Фатихның үзенеке.
Фатих Әмирханның иң гүзәл яшьлек еллары кадими Яңа бистәдә - иске тип сәүдәгәрләр, бистә мещаннары арасында узган. Ә егетнең хыялы-татар бистәсендә генә түгел, рус, Европа культурасында кайнау, гимназист һәм гимназисткалар, студент һәм студенткалар белән дөньяви уку йортларында, кичәләрдә, концерт-танцыларда йөрү, зур дөньяда гөж килеп яшәү була.
Шуңа күрә, бу хыялы аның бөтен әсәрләрендә дә үзәк сызык булып бара: “Гарәфә кич төшемдә”, “Кадерле минутлар”, “Хәят”, “Танымаганлыктан таныштык”, “Беренче ашкыну”, “Тигезсезләр”, Хәзрәт үгетләргә килде” – барысы да шул турыда сөйли.
Фатих Әмирханның эстетик идеалы – татар милли культурасын үзләштереп, шуннан һич тә баш тартмыйча, рус һәм Европа культурасы бөеклекләренә ирешкән яшь егет, яшь кыз. Аны “Мөхәммәдия” мәдрәсәсе һәм Яңа бистә мохиты гына канәгатьләндерми. Шуңа күрә ул үзе ирешә алмаганнарны үз әсәрләренең геройларына бирергә тырыша. Алар культуралы, зыялы, белемле, югары әхлаклы, романслар, арияләр башкаралар, Гете, Тургенев, Лермонтов, Бунин әсәрләреннән өзекләр, мисаллар әйтеп сөйләшәләр.
Безнең милләт әнә шундый яшьләргә, шундый образаунный кешеләргә мохтаҗ иде.
Дикъкаткә лаек хәзерге көн татарның яшьләре,
Аңламак, белмәк, тәрәкъкый, мәгърифәт, хикмәт белән
Әйләнеп һәм нурланып тормакта һәрдәм башлары.
...
Йөрмәсен бәгъре өзек милләт киеп кашсыз йөзек,-
Без аның бик зур фәхерле, чын бриллиант кашлары! - дип куанып, шатланып, өметләнеп, ышанып язды Г. Тукай “Татар яшьләре” шигырендә(1912).
Әдипнең проза һәм драматургия әсәрләрендә күп кенә геройлар, кагыйдә буларак, әлбәттә, уңай идеалны чагылдыручы геройлар. Аларда бик күп очракта кеше бәхете, кеше язмышы турындагы мөһим проблема күтәрелә һәм ул әсәрләр тирән психологик сюжетка корылган була.
Әмирхан иҗатындагы төп тема, бик гомуми әйткәндә – искелек белән яңалык көрәше! Дөрес, татар әдәбиятында да бу тема Әмирхангача да бар иде. Бу көрәш бигрәк тә кадимчелек белән җәдитчелек арасындагы көрәш буларак сурәтләнә иде. Әмирхан исә бу көрәшкә яңа эчтәлек бирә; Җ. Вәлиди әйткәнчә “иң беренче урынны гаилә хәяты, аталар һәм балалар көрәше ала”. Бу фактта исә: Әмирхан әсәрләрендә феодализм богауларына, “яшь буынга җәелеп үсәргә ирек бирми торган урта гасыр калдыкларына каршы” көрәшкә әйләнә.
Ф. Әмирхан иҗаты – XX йөз башы татар тормышы тудырган күренеш. Ф.Әмирхан иҗаты шул чор Казан тормышына бөтен тамырлары белән береккән. Татар иҗтимагый фикере, мәдәнияте, әдәбияты, сәнгате тарихын өйрәнү өчен Фатих Әмирхан иҗаты әлеге серләре ачылмаган могҗизалы хәзинә булып тора.
Әмирханның бөтен иҗаты – психологик иҗат. Анда әллә ни зур вакыйгалар юк, анда шәхеснең тирән, болай карап торганда өстән күренеми торган фаҗигале язмышы, эчке дөньясы бар.
XX гасыр башы татар кызларының иң гүзәле – Ф.Әмирханның идеалы Хәят. Монда тирән фаҗига. Нинди чибәр, яшь, акыллы егетләр Газиз белән Йосыф ( “Яшьләр”) – боларның тормышында әлегә булмаган, ләкин булачак фаҗига. Саный китсәң, алар бик күп.