ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 25.09.2020
Просмотров: 298
Скачиваний: 1
Лексiкаграфiя бел. мовы
1. Тыпы слоўнікаў
2. Тэрміналагічныя слоўнікі і даведнікі, іх роля і месца ў лексікаграфічнай сістэме беларускай мовы
Тэрміналагічныя слоўнікі адносяцца да слоўнікаў змешанаг, лінгвістычнага і энцыклапедычнага тыпу. У тэрміналагічных слоўніках сістэматызуюцца і тлумачацца спецыяльныя тэрміны розных галін навукі і тэхнікі. У сучаснай беларускай мове многія тэрміналагічныя слоўнікі з’яўляюцца перакладнымі:
– “Слоўнік літаратуразнаўчых тэрмінаў” М. А. Лазарука, А. Я. Ленсу (Мінск, 1983);
– “Русско-белорусский словарь лингвистических терминов” пад рэдакцыяй М. В. Бірылы і П. У. Сцяцко (Мінск, 1988);
– “Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” П. У. Сцяцко, М. Ф. Гуліцкага, Л. А. Антанюк (1990);
– “Слоўнік лінгвістычных тэрмінаў” А. Л. Юрэвіча (Мінск, 1990);
– “Русско-белорусский математический словарь” пад рэдакцыяй Я. В. Радыны (Мінск, 1993); – “Тэрміналагічны слоўнік па вышэйшай матэматыцы для ВНУ” Т. Сухой, Р. Еўдакіменкі, В. Траццякевіча і Н. Гудзень (Мінск, 1993);
– “Руска-беларускі фізіка-геаграфічны слоўнік” З. Андрыеўскай і І. Галай (Мінск, 1994);
– “Руска-беларускі фізічны слоўнік”, У. Самайлюковіча, У. Пазняка, А. Сабалеўскага (Мінск, 1994);
– “Руска-беларускі слоўнік сельскагаспадарчай тэрміналогіі”, М. В. Бірылы, Г. У. Арашонкавай, В. А. Бабковай і інш. (Мінск, 1994);
– “Руска-беларускі слоўнік па машынабудаванні” В. Р. Лупачова і В. І. Рагаўцова (Мінск, 1998);
– шматтомны “Слоўнік славянскай лінгвістычнай тэрміналогіі” (Прага, 1977—1999), “Тэорыя літаратуры ў тэрмінах” В. П. Рагойшы (2001) і іншыя.
3. Сістэма падачы тэрмінаў у тлумачальных і перакладных слоўніках, у слоўніках іншамоўных слоў
Лінгвістычныя слоўнікі апісваюць словы мовы, тлумачаць іх значэнне, паходжанне, даюць іх характарыстыку і інш. Яны бываюць аднамоўныя, двухмоўныя і шматмоўныя.
Двухмоўнымі і шматмоўнымі з'яўляюцца перакладныя слоўнікі, у якіх словы адной мовы тлумачацца словамі іншай або некалькіх іншых моў. Да сучасных перакладных слоўнікаў ў беларускай лексікаграіі адносяцца «Беларуска-рускі слоўнік» у 2 тамах (2-е выд., 1988-1989), «Руска-беларускі слоўнік» у 3 тамах (3-е выд., 2002), першыя выданні якіх выйшлі адпаведна ў 1962 1 1953 гг. Час ад часу перавыдаюцца школьныя «Беларуска-рускі слоўнік» 1 «Руска-беларускі слоўнік» С.М. Грабчыкава. Важнымі даведнікамі пры перакладзе на беларускую мову з іншых моў з'яўляюцца «Падручны польска-беларускі слоўнік» над рэд. А. Абрэмбскай-Яблонскай і М. Бірылы (Варшава, 1962), «Украінска-беларускі слоўнік» В.П. Лемцюговай (1980), «Нямецка-беларускі слоўнік» (1988), «Французска-беларуска-рускі слоўнмк» (1992)і інш.
У аднамоўных слоўніках словы характарызуюцца сродкамі той мовы, да якой яны налёжаць. Аднамоўныя слоўнікі адрозніваюцца сваім зместам, прызначэннем і спосабамі апісання слоў, а таму падзяляюцца на тлумачальныя, дыялектныя, гістарычныя, этымалагічныя, тэрміналагічныя, фразеалагічныя, арфаграфічныя, арфаэтчныя, слоўнікі амонімаў, сінонімаў, паронімаў, іншамоўных слоў, марфемныя, словаўтваральныя, анамастычныя і інш.
Найважнейшае значэнне для вывучэння слоўнікавага складу мовы маюць тлумачальныя слоўнікі, у якіх найбольш поўна адлюстроўваецца лексіка мовы канкрэтнага гістарычнага перыяду. У іх тлумачыцца значэнне слова, даецца яго напісанне, указваецца месца націску, адлюстроўваюцца граматычныя і стылістычныя асаблівасці, у многіх слоўнікавых артыкулах пасля знака прыводзяцца тэрміналагічныя, а пасля знака -фразеалагічныя словазлучэнні, у некаторых - даведкі пра паходжанне слова.
«Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» у 5 тамах (1977-1984) з'яўляецца найбольш поўным сучасным даведнікам такога тыпу, у якім фіксуецца агульнаужывальная лексіка і фразеалогія беларускай мовы XX ст., замацоўваюцца нормы сучаснай беларускай літаратурнай мовы. У Слоўнік уключаны таксама навуковыя тэрміны, якія ўжываюцца ў школьных падручніках, навукова-папулярных выданнях і ў перыядычным друку, найбольш пашыраныя неалагізмы, гістарызмы, архаізмы, лексічныя дыялектызмы, словы рэлігійнага культу і г. д. У Слоўніку больш за 105 тысяч слоўнікавых артыкулаў. Яго матэрыяльнай асновай з'яўляецца фундаментальная картатэка Сектара лексікалогіі і лексікаграфіі інстытута мовазнаўства імя Якуба Коласа, якая стваралася амаль 25 гадоў і налічвае каля 3 мільёнаў картак-цытат. Выхад гэтага слоўніка - вынік працяглай працы вялікага калектыву навуковых супрацоўнікаў.
Прыклад слоўнікавага артыкула з «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (т. 3):
МÁСЛА, -а, н. 1. Харчовы тлушч, які атрымліваюць збіваннем смятанкі або смятаны. Топленае масла. Гасцей частуе гаспадыня, I на ўсіх чыста вока кіне, То сыр, то масла ім падносіць. Колас. – Дайце, я буду масла біць, - кажу я бабе Іванісе і забіраю ў яе бойку. Васілевіч.
2. Тлустае рэчыва, якое здабываюць з мінеральных рэчываў. Змазачнае масла. Парафінавае масла.
Купарваснае масла – устарэлая назва канцэнтраванай сернай кіслаты.
Качацца як сыр у масле гл. качацца. Кукіш з маслам гл. кукіш. Масла масленае – пра таўталогію, паўтарэнні ў азначэнні чаго-н.; адно і тое, тое самае. Падліць масла ў агонь гл. падліць. Як маслам па сэрцы – вельмі прыемна. Як па масле – лёгка, добра, без ніякіх цяжкасцей (ідзе, атрымліваецца і пад.).
«Тлумачальны слоўнік беларускай мовы» А.Я. Баханькова, І.М. Гайдукевіча, П.П. Шубы (7-е выд., 2002) прызначаны для сярэдняй школы. У ім тлумачацца словы і выразы, якія сустракаюцца ў вучэбнай літаратуры, у дапаможніках і мастацкіх творах для пазакласнага чытання.
У беларускую мову ў розны час запазычана значная колькасць слоў з іншых моў. Такія словы фіксуюцца ў тлумачальных слоўніках і ў слоўніках іншамоўных слоў.
Слоўнікі іншамоўных слоў адзначаюць паходжанне іншамоўнага слова, указваючы на мову-крыніцу і напісанне ў ёй слова, а таксама раскрываюць сэнс запазычанага слова. Да такога тыпу слоўнікаў адносяцца слоўнікі А.А. Булыкі: “Даўнія запазычанні беларускай мовы” (1972), “Слоўнік іншамоўных слоў” (1993), “Слоўнік іншамоўных слоў” у 2 тамах (1999). У некаторых слоўнікавых артыкулах за знакам змяшчаюцца аднакарэнныя словы, утвораныя ў беларускай мове непасрэдна ад слова, якое тлумачыцца.
Прыклад будовы слоўнікавых артыкулаў іншамоўных слоўнікаў:
АПÁТЫЯ, -і, ж. (гр. apatheia). Поўная абыякавасць да ўсяго, раўнадушнасць, вяласць.
Апатычны.
ЛÉКТАР, -а, м. (лац. lector). Асоба, якая чытае лекцыі. Лéктарскі.
Будова слоўнікавага артыкула тлумачальнага слоўніка
- рэестравае слова;
- граматычную (род, часціна мовы, трыванне, лік, асоба), стылістычную (разм., абласное, кніжнае, устарэлае, ласкальнае; сфера выкарыстання - спец., астраномія, бат., філас.) і сэнсавую характарыстыку слова (тлумачэнне значэння);
- ілюстрацыйны матэрыял (цытаты, узятыя з літаратурных крыніц, са стараж. помнікаў, дыялектныя запісы, прыказкі);
- тэрміналагічныя і фразеалагічныя спалучэнні;
- этымалагічную даведку (для запазычаных слоў), напрыклад:
ГÓНАР, -у, м. 1. Грамадская або маральная годнасць, тое, што выклікае ўсеагульную павагу. Выдатная праца - справа гонару кожнага грамадзяніна. Пераступіць граніцу са сцягам вызвалення ў руках,ці ж гэта не радасць, не гонар? Пальчэўскі. Але нідзе, Нідзе мой дружа верны, Не спляміў я Наш гонар баявы. Кірэенка.
2. Павага, слава. Гонар пераможцам. Як відаць, вы [Максім] багаты чалавек, - адказала гаспадыня, - такая акуратнасць робіць вам гонар. Машара.
3. Перавялічанае ўяўленне пра сваю годнасць; фанабэрыстасць, пыха. “О, чортаў шляхціц! – падумаў Якаў. – Столькі ў цябе гонару, што невядома, з якога боку прыступіцца…”. Чарнышэвіч.
Дошка гонару гл. дошка.
Збіць гонар гл. збіць. Мець гонар гл. мець. Рабіць гонар гл. рабіць. У гонар каго (высок.) – у знак павагі да каго-н., ушанавання памяці аб кім-н.
| Ад лац. honor|
Прыклад слоўнікавага артыкула з «Тлумачальнага слоўніка беларускай мовы» (т. 3):
МÁСЛА, -а, н. 1. Харчовы тлушч, які атрымліваюць збіваннем смятанкі або смятаны. Топленае масла. Гасцей частуе гаспадыня, I на ўсіх чыста вока кіне, То сыр, то масла ім падносіць. Колас. – Дайце, я буду масла біць, - кажу я бабе Іванісе і забіраю ў яе бойку. Васілевіч.
2. Тлустае рэчыва, якое здабываюць з мінеральных рэчываў. Змазачнае масла. Парафінавае масла.
Купарваснае масла – устарэлая назва канцэнтраванай сернай кіслаты.
Качацца як сыр у масле гл. качацца. Кукіш з маслам гл. кукіш. Масла масленае – пра таўталогію, паўтарэнні ў азначэнні чаго-н.; адно і тое, тое самае. Падліць масла ў агонь гл. падліць. Як маслам па сэрцы – вельмі прыемна. Як па масле – лёгка, добра, без ніякіх цяжкасцей (ідзе, атрымліваецца і пад.).
Прыклад будовы слоўнікавых артыкулаў іншамоўных слоўнікаў:
АПÁТЫЯ, -і, ж. (гр. apatheia). Поўная абыякавасць да ўсяго, раўнадушнасць, вяласць.
Апатычны.
ЛÉКТАР, -а, м. (лац. lector). Асоба, якая чытае лекцыі. Лéктарскі.