Файл: Семей аласыны Шкрім атындаы мемлекеттік университеті Реферат.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 30.11.2023
Просмотров: 19
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Семей қаласының Шәкәрім атындағы мемлекеттік университеті
Реферат
Тақырыбы: Тау жыныстарының түрлері және олардың адамзат үшін маңызы
Орындаған: Карагузинова Айжан Толеубековна
Тексерген:Уәшова Мейрамгүл Уәшқызы
2022 жыл
Жоспар:
1. Тау жынысы туралы түсінік
2. Тау жынысының түрлері және сипаттамасы
3. Қорытынды
4. Қолданылған әдебиеттер
1. Жер қыртысын құраушы минералдық бір тектес заттарды тау жынысы деп атайды. Жердің сыртқы қыртыс қабаттары көбінесе қатты тастардан тұрады. Сол себепті тау жыныстарын анайы түсінікпен атағанда тастар деуге болады. Тастардың жер бетіне шыққан айқын күрделі түрлері тауларда кездеседі. Тау жыныстары деген сөздің өзі сол тастардың тауда кездесу түсінігінен шыққан. Олай болса тау жыныстарының орнына тастaр деген түсініктің өзін алуға да болар еді. Расында петрография деген сөздің өзі де сонан шыққан болатын (грекше петро — тас деген сез). Бірақ ерте кезде осылай алынғанымен қазіргі түсінікке ол дәл келе қоймайды. Өйткені жер кабаттарын құраушы минералдық бір тектес зат қатарына, яғни тау жынысы қатарына су, мұнай, көмір, топырақ, сияқты заттар да жатады. Бірақ бұларды тас деуге болмайды. Сондықтан тау жынысы деген түсініктің тастан көрі мағынасы кеңірек. Сонымен, петрография тау жыныстарын зерттеуші ғылым.
Тау жыныстарының шығу тегіне жалпы шолу жасап көрейік. Жердің үстіңгі қабатындағы тас қабықты құраған тау жыныстары алғашқыда балқыған тұтқыр заттан қатайып пайда болған. Демек, ол тау жыныстарын құраған минералдар мен кристалдар да алғашқыда сол балқыған заттан пайда болған. Онан кейінгі замандарда, жердің қатты тас қабығы құрыла бастасымен ондай тау жыныстары, күннің шағу, желдің қағу, судың шаю әсерінен бұзылып, бөлшектерге жіктеліп, ажырап үгітіле бастаған.
Тау жыныстарының үгітіліп ұсақталған түйіршіктері суға еріп, химиялық әр түрлі қосындыларға айналып, тұнып, тығыздалып, бірігіп, басқа түрлі минералдарға және тау жыныстарына айналған. Мұнан кейін олар екінші рет қайта өзгеріп, тағы басқа тау жыныстарының түріне айналған. Жердің жүздеген миллиондаған ұзақ тарихы бойында осы әрекет көп қайталанып отырған. Сонымен қатар бертін келе-келе тау жыныстары мен минералдардың бұзылып өзгеруіне және жиналып құралуына тіршілік дүниесі де көп әсерін тигізген. Жердің тереңдегі ішкі ыстық қабаттарынан балқыған заттар қосындысы да (магма) анда-санда жер бетіне көтеріліп шығуын тоқтатқан жоқ . Олардың қатаюынан жаңа тау жыныстары пайда болады. Бұрын және жаңадан пайда болған тау жыныстары қайта өзгеріп, басқа минералдар мен тау жыныстарының түріне айналып отырады. Осы ретпен жер қыртысында пайда болған тау жыныстары мен минералдардың түрлері өте көп. Олардың бірсыпырасы адам баласының керегіне жұмсалады. Ондай минералдарды пайдалы қазындылар дейді
немесе кен минералдары, кен тасы немесе руда дейді. Пайдалы қазындылардың жер қойнауынан шығатын орнын кен дейді. Жердің кен қазынасы таусылмас мол. Барлық асыл заттар, өнеркәсіп орындарының барлық керегі сол қазынадан табылады. «Асыл тастан шығады» дейтін халық мәтелі рас. Сол тастан шығатын асылды алмақ болып қарманудың арқасында адам баласы зор табыстарға жетті. Неше түрлі минералдар мен тау жыныстарының сырын ашып, түрлерін тапты. Қазіргі белгілі минералдардың түрі 3000 шамасында. Тау жыныстарының түрлері де 1000-ға қаралас. Бұлардың барлығын тізіп көрсетіп, жаттап алу мүмкін емес. Табиғаттың бүл сияқ ты көп түрлі заттарын тануда ғылымның тауып алған жеңіл әдісі бар. Ол әдіс — осы заттарды өзінің жаратылысына қарай белгілі топтарға бөлу, солардың әрқайсысына тән белгі қасиеттерін білу және әрқайсысының белгілі бір өкілдерін тани білу. Ботаника, зоология ғылымдарында, мысалы, өсімдіктер мен жануарларды топтарға, руларға, тұқымдарға, түрлерге бөледі, мұны систематика әдісі дейді.
2. Жер планетамыз пайда болғаннан бері миллиондаған тау жыныстары мен минералдар пайда болды. Шығу тегіне және оқыту түріне байланысты бірнеше түрлері бар. Әлемдегі барлық тау жыныстарын үш үлкен топқа жіктеуге болады:
1 Шөгінді жыныстар
1.1 Детритті шөгінді жыныстар
1.2 Детритті емес шөгінді жыныстар
2 Магмалық жыныстар
2.1 Плутонды жыныстар
2.2 Жанартау жыныстары
3 Метаморфты жыныстар
Шөгінді жыныстар
Біз шөгінді жыныстарды сипаттаудан бастаймыз. Оның қалыптасуы материалдардың тасымалдануы мен шөгуіне байланысты желдің, судың және мұздың әрекеті. Оларды химиялық сулы сұйықтықтан жинауға болады. Уақыт өте келе бұл материалдар бірігіп, тас түзеді. Сондықтан шөгінді жыныстар көптеген материалдардан тұрады.
Өз кезегінде шөгінді жыныстар детриталды және детритті емес болып бөлінеді.
1.1 Детритті шөгінді жыныстар
Бұлар бұрын тасымалданғаннан кейін басқа тау жыныстарының сынықтарының шөгуінен пайда болатындар. Жыныстардың сынықтарының көлеміне байланысты олар бір жолмен анықталады. Егер фрагменттер болса 2 мм-ден үлкен және дөңгелектелгендер конгломераттар деп аталады. Екінші жағынан, егер олар бұрыштық болса, оларды бос орындар деп атайды.
Егер жыныстың құрамына кіретін сынықтар қопсытылған болса, оларды қиыршық тас деп атайды. Сіз қиыршық тас туралы естіген шығарсыз. Қашан 2 мм-ден кіші және 0,6 мм-ден үлкен, яғни көзбен немесе оптикалық микроскоппен оларды құмтастар деп атайды. Егер жыныстың құрамына кіретін сынықтар бізге электронды микроскоп қажет болатындай кішкентай болса, оларды саздар мен саздар деп атайды.
Қазіргі уақытта қиыршық тас құрылыста және бетон өндірісінде толтырғыштар үшін қолданылады. Конгломераттар мен құмтастар құрылыста олардың беріктігі үшін қолданылады. Балшықтар біздің күнделікті өмірімізде және емдік-косметикалық мақсатта қолданылады. Олар сонымен қатар кірпіш пен керамика жасау үшін қолданылады. Олардың гидрооқшаулағыш қасиеттері оларды ластаушы өнімдерді сіңіруге және өндірісте сүзуге тамаша етеді. Олар балшық пен қыш қабырғаларды тұрғызу үшін және дәстүрлі қыш ыдыстар, саздан және фарфордан жасалған бұйымдар жасау үшін шикізат ретінде қолданылады.
1.2 Детритті емес шөгінді жыныстар
Бұл типтегі тау жыныстары кейбір химиялық қосылыстардың тұнбасы сулы ерітінділерде. Органикалық шыққан кейбір заттар осы жыныстарды қалыптастыру үшін жинақталуы мүмкін. Осы типтегі кең таралған және белгілі тау жыныстарының бірі - әктас. Ол кальций карбонатының тұнбасы немесе маржан, остракодтар мен гастроподтардың қаңқа фрагменттерінің жинақталуы арқылы түзіледі.Бұл типтегі тау жыныстарынан қазба қалдықтарын көру өте кең таралған. Әктас жыныстарына мысал әктас болып табылады. Бұл өсімдік қалдықтары мол және өсімдіктерде кальций карбонаты тұнбаға түскен кезде өзендерден шығатын өте кеуекті тау жынысы. Тағы бір кең таралған мысал - доломиттер. Олардың алдыңғыларынан айырмашылығы оның құрамында магний мөлшері жоғары химиялық құрамы бар. Кремнеземнен тұратын организмдердің қабықтарының жиналуы пайда болған кезде шақпақ тастар пайда болады. Детритальды емес жыныстың ішінде жыныстың түрі де бар буландырғыш қоңыраулар. Бұлар теңіз орталарында және батпақтарда немесе лагундарда судың булануы арқылы пайда болады. Бұл топтағы ең маңызды тау жынысы - гипс. Олар кальций сульфатын тұндыру арқылы түзіледі. Әктас құрылыста цемент пен әк өндірісінде қолданылады. Олар ғимараттардың қасбеттері мен еден жабыны үшін қолданылатын материалдар. Көмір мен мұнай - детритті емес шөгінді жыныстың бір түрі органогендік шақырулар. Оның атауы оның органикалық материал мен оның қалдықтарының жинақталуынан шыққандығына байланысты. Көмір өсімдік қалдықтарынан, ал мұнай планктоннан алынады. Жану арқылы энергияны өндіруге арналған олардың жоғары калориялық құндылығына байланысты олар үлкен экономикалық қызығушылық тудырады.
Магмалық жыныстар
Бұл тау жыныстарының екінші түрі. Олар салқындату нәтижесінде пайда болады силикат құрамының сұйық массасы Жердің ішінен келеді. Балқытылған масса өте жоғары температурада болады және жер бетіне жеткенде қатаяды. Салқындауына байланысты олар тау жыныстарының екі түрін тудырады.
2.1 Плутонды жыныстар
Бұлар сұйық масса жердің астында салқындаған кезде пайда болады. Яғни төмен қысымға ұшырап, ішіндегі минералдар бір-бірімен тығыз өседі. Бұл тығыз, кеуекті емес жыныстардың пайда болуына әкеледі. Сұйық массаның салқындауы өте баяу, сондықтан кристалдар өте үлкен болуы мүмкін.
Осы типтегі ең танымал жыныстардың бірі болып табылады гранит. Олар кварц, дала шпаттары және слюда минералдары қоспасынан тұрады.
2.2 Жанартау жыныстар
Бұл түр сұйық масса Жердің сыртқы бетіне көтеріліп, сол жерде салқындаған кезде пайда болады. Бұл вулкандардан лава салқындатылған кезде пайда болатын жыныстар, температура мен қысымның төмендеуі. Бұл жыныстардағы кристалдар кішірек және аморфты кристалданбаған шыны тәрізді затқа ие. Ең жиі кездесетін және оңай танылатындардың бірі олар базальт және пемза.
Метаморфты жыныстар
Бұл жыныстар бұрыннан бар жыныстардан пайда болады температура мен қысым жоғарылайды геологиялық процестер бойынша. Осы типтегі тау жыныстарының қалпына келтіруі олардың құрамы мен минералдарын өзгертуге мәжбүр етеді. Бұл метаморфтық процесс қатты күйде жүреді. Жартасты балқытудың қажеті жоқ.Метаморфтық жыныстардың көпшілігіне минералды заттардың жалпы ұсақталуы тән, олар тау жыныстарын тегістейді және ламинаттайды. Бұл эффект фолиация деп аталады. Ең танымал жыныстар - шифер, мәрмәр, кварцит, гнейс және шист.
Метаморфозды тау жыныстары келесі сипаттармен ерекшеленеді:
Ұзын біліктерінің негізгі бағытын көрсететін кристалды минералдардың жиынтықтары;
Теңмөлшерлі және еркін бағытты теңмөлшерлі емес минералдардың кристалды жиынтығы;
Жапсарлы, ангедралды, кейде сорайған минералдардың өте ұсақ дәнді жиынтығы.
Қорытынды
Әрбір тау жынысы белгілі бір жағдайда пайда болатынын көрдік. Сол жағдайлары езгеретін болса, ол жыныс та соған қарай бейімделіп өзгермек. Сонда тау жыныстарының сырт бейнесі де, минералдық құрамы да және ішкі құрылысы да езгереді. Тау жыныстарын өзгертуші әрекеттердің негізгі түрлері мыналар: 1) жоғары температура, 2) жоғары кысым, 3) магмадан бөлінген заттардың әсері, 4) су ерітінділерінің әсері. ұлардың алғашқы үшеуі магманың әсері болып табылады және олар бір-біріне байланысты келеді. Сонымен қатар жоғарғы қысым магмасыз жерде де, тау жынысы қалың қабаттар астына түскенде де немесе тау қ ұрылу әсеріне ұшырағанда да болады. Осы айтылған әсерлердің басымдығына және түріне қарай метаморфизм мынадай түрлерге бөлінеді: 1) термалық (пиро) метаморфизм — яғни қызу әсерінен болатын метаморфизм. Бұл магманың ыстық лебінен болатын өзгеріс; 2) контактылық метаморфизм —
магманыд айнала жапсарында, соған жанасу әсерінен болатын метаморфизм. Мұнда термалық та, қысым да, магмалық заттар әсері де бірдей болады; 3) динамометаморфизм — тау жынысы тереңге түскенде немесе тау құрылу қозғалыстарына ұшырағанда болатын қысымдық метаморфизм; 4) гидратометаморфизм — су ерітінділерінід әсерінен болатын метаморфизм. Метаморфизм басталған орнынан әрі қарай қашықтаған сайын жыныстың өзгерісі әлсірей береді, ақыръінда ол езгермеген бастапқы жыныстарға жалғасады. Метаморфтық жыныстардың басында қандай жыныстан шық қанын осы арқылы білуге болады. Метаморфтық жыныстар басында шегінді жыныстан шықса, оның алдына «пара» деген жұрнақ қосады, мысалы парагнейс. Ал егерде бастапқы жыныс магмалық болса, оған «орто» деген жұрнақ жалғанып, ортогнейс болар еді. Кысым күшінен жаншылып өзгерген кезде жыныстың структурасы да, текстурасы да өзгереді. Сонымен, қысым кезінде пайда болған минералдар, кристалдар сол қысымның бағытына қарай созылып, соған бейімделіп өседі. Осының арқасында метаморфтық жыныстардың структурасын зерттеуге, олардың жаратылысын тануға және сол жсрде болған қозғалысты айыруға болады. Метаморфизм әрекеті әр түрлі дәрежеде кездеседі. Оның ен әлсізіп эпизона дейді. Мұнда альбит, хлорит, серпентин, тальк, серицит, актинолит, эпидот, кварц минералдары кездеседі. Екінші орташа метаморфизмды мезозона деп атайды. Мұнда орта плагиоклаздар, анарлар, амфиболдар, слюдалар (биотит, мусковит), кианит, ставролит сияқты минералдар кездеееді. Үшінші — ең күшті метаморфизмды катазона деп атайды. Мұнда негізді плагиоклаздар, пироксендер, анарлар, кордиерит, силлиманит, шпинель сияқты минералдар болады.
Қолданылған әдебиеттер
Қ. Ибрагимов, Ж.А. Үсенқұлов, Б.С. Байболов, Э.И. Қарабаев «Инженерлік геологиядан негізгі мәліметтер. Іргетастар мен негіздердің есебі» Шымкент, 2009ж. 134б.
Ананьев В.П., Переделский Л.В. «Инженерная геология и гидрогеология» М.: Высшая школа, 1980. 271с.
Пешковский А.М., Пирескокова Т.М. «Инженерная геология». М.: Высшая школа. 1982. 341с.