ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 03.12.2023
Просмотров: 23
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қолданылған материалдар
Дәріс 8.Биологиядағы басқару жүйесі
(қысқаша конспект)
Жүйелерді басқару немесе «басқару жүйесі». Грек тілінен аударғанда «жүйе» деген – бөлшектерден тұратын «тұтас» деген сөз. «Жүйе» түсінігінің кең таралған анықтамасының бірі – бұл бір-бірімен байланысты, тұтас белгілі бір бірлікті түзетін көптеген элементтер.Едәуір ұсақ бөлшектерден, құрылымдардан тұратын, өзара реттелген байланыста болатын, өзін сақтауға және белгілі бір мақсатқа жетуге, яғни нәтижелі болуға қабілетті қандай да бір мән.
Әрбір жүйенің басқару жүйесі болады.Бұл басқарылатын нысан және оның жұмысын жақсарту, тиімділігін арттыру және т.б. мақсатында нысанды басқару құрылғысының жиынтығы. Шын мәнінде, басқару жүйесіне кем дегенде міндетті түрде үш құрамбөлік кіреді:
1) мәліметтерді жинауға арналған құрал;
2) ақпаратты өңдеу (мәліметтерді) және команда құралы;
3) басқарушы сигналды немесе команданы қалыптастырушы құрылым (алынған мәліметтер негізінде қалыпты жұмыс кезінде).
Биологиялық нысандар – күрделі жүйелер. Ең микроскопиялық биологиялық жүйелердің мысалы ретінде субжасушалық нысандар қызметін қарастыруға болады. Мысалы, екі мембраналы органоидтер: митохондриялар мен хлоропластар.
Кез келген жүйе сияқты пластидтер мен митохондриялар «едәуір ұсақ ретті жүйелерден» тұрады. Олардың құрылымы әрқайсысының құрылысы да (кристалар, граналар мен ламелалар), биохимиялық ерекшеліктері де («нәруыз-каналдардың», қондырылған ферменттер мен пигменттердің болуы) айрықша екі мембранадан тұрады. Бұл кезде органоидтердің мембрана қатысында қызмет атқаруы мүмкін емес. Осы жүйенің міндетті құрамбөлігі олардың «ішкі ортасы» – хлоропласт стромасы немесе митохондрия матриксі. Оған қоса бұл сұйықтықтарда ферменттер ғана емес, басқа қажетті заттар – сақинатәрізді ДНҚ-сы, РНҚ-ның барлық түрі және ұсақ рибосомалары бар генетикалық аппараты да қалқып жүреді. Енді тек генетикалық аппаратты едәуір ұсақ ретті дербес жүйе ретінде қарастыруға болады.
Шын мәнінде, әрбір биологиялық нысан көптеген едәуір ұсақ ретті жүйелерден тұратын күрделі құрылымды жүйе болып табылады.
Тіршіліктің ең кіші құрылымдық және қызметтік бірлігі – жасуша. Атап айтқанда, жасуша – тірі ағзаларға тән барлық қасиеттерді: метаболизм, өсу, көбею, тұқымқуалаушылық пен өзгергіштік, өзін-өзі реттеу және гомеостазды көрсетуге қабілетті жүйе. Ядро эукариоттық жасуша тіршілігін басқаратын жүйеге жатады.
Келесі ағзаүстілік биологиялық жүйе –популяция.Ол бір түр ағзалары ұзақ уақыт бойы бір аумақта тіршілік еткен кезде пайда болады. Бір популяция ағзалары өзара еркін будандасады.
Популяция өзін-өзі реттейтін жүйе болып табылады. Өзін-өзі реттеу популяция тұрақтылығын (саны, жыныстық және жастық құрамы, тіршілік ету аймағы) немесе дамуын (жаңа түрдің қалыптасуы немесе жаңа жерге орналасу) қамтамасыз етеді. Егер популяцияда түрлі жыныс немесе жастағы даралар саны пропорционал өзгермесе, популяция жойылады, орын ауыстырады немесе басқа популяциямен бірігеді.
Белгілі бір аумақта, белгілі бір жағдайда тіршілік ететін әртүрлі ағзалардың түрлері мен популяциялары экожүйелер немесе биогеоценоздар түзеді. Бұл түрастылық жүйеге бірлестік – фитоценоздар мен зооценоздар түзіп, өсімдіктер, жануарлар, саңырауқұлақтар мен микроағзалардың алуан түрлері және сол жердің литосферасы, гидросферасы және атмосферасы жатады. Барлық тірі ағзалар қоршаған ортамен өзара байланыста болады. Яғни тіршілік әрекетіне қажет заттар мен энергияны пайдаланып, қоршаған ортаға алмасу өнімдерін бөліп шығаратынын есте сақтау қажет. Сондықтан экожүйе қызметінің негізгі көрсеткіші – жанды және жансыз табиғат арасында заттар мен энергияны қайта бөлу үдерістері болып табылады. Өзін-өзі реттеу «басқару» негізі бола отырып, тұрақтылық пен экожүйені қамтамасыз етеді. Егер экожүйеде жыртқыштар мен шөпқоректілер, шөпқоректілер мен өсімдіктер, тірі құрамбөліктер мен абиотикалық ресурстар арақатынасы өзгеретін болса, экожүйе қайтадан бейімделуі (қандай да бір басқа экожүйеге айналуы) немесе жойылуы тиіс.
Биосфера– едәуір жоғары ретті биологиялық жүйе. Бұл ғаламшардағы барлық тірі ағзалар мен бүкіл биогеоценоз жиынтығы, «тірі қабықша» немесе тірі ағзалар тіршілік ететін Жер қабықшасы. Оған тірі ағзалардың тіршілік әрекетімен байланысты заттар айналымы мен энергияның түрленуі тән.
Инсулин мен эстроген мысалдарында гормондардың нысана - жасушаларға әсер ету механизмі
Күні: 2022-11-01 Уақыт: 16:50 - 18:20
Қолданылған материалдар
12-дәріс
Инсулин мен эстроген мысалдарында гормондардың нысана - жасушаларға әсер ету механизмі
Ұйқы безі әр түрлі биологиялық белсенді заттарды синтездейді. Ол адам ағзасының басқа компоненттерінен бір мезгілде эндокринді және экзокринді секрецияға қабілетті болуымен ерекшеленеді. Бірінші секреция түрі гормондардың тікелей қанға шығарылуымен сипатталады, екінші типпен барлық заттар ащы ішекке шығарылады. Экзокринді компонент барлық ұйқы безі көлемінің 95% құрайды. 3% -ға дейін синтезделген панкреатикалық аралдарға түседі (олар Лангерган аралдары деп те аталады. Бұл ақуыз табиғатының гормоны. Ол өмірдің барлық деңгейлерінде зат алмасуды реттейді. Біріншіден, оның әрекеті көмірсулардың тепе-теңдігін сақтауға бағытталған. Бұл клетканың жасушалық мембранасы арқылы глюкозаның көбеюіне байланысты. Инсулин рецепторы және мембрана ақуыздарының белсенділігі мен мөлшерін реттейтін арнайы механизм іске қосылды. Дәл осы компоненттер глюкоза молекулаларын жасушаға тасымалдайды және осылайша оның концентрациясын өзгертеді. Глюкозаның инсулин арқылы тасымалдануы бұлшықет пен май тіндері үшін өте маңызды, өйткені олар инсулинге тәуелді. Олар дененің жасуша массасының 75% құрайды және энергияны сақтау, әрі қарай шығару, қозғалыс, тыныс алу және басқалары сияқты маңызды міндеттерді орындайды.
Глюкозаны бақылау
Инсулиннің энергия мен қоректік заттардың метаболикалық процестеріне әсері өте күрделі. Оған әсер етудің көп мөлшерін жүзеге асыру инсулиннің белгілі бір ферменттердің қызметіне әсер ету қабілетіне байланысты. Инсулин - қандағы қантты реттейтін жалғыз гормон. Бұл оның негізгі функциясы. Оны шығарады:
Гликолизді қолдайтын ферменттер белсенділігін жандандыру (одан пирув қышқылының екі молекуласын алу үшін глюкоза молекуласының тотығуы),
Гликогенезді басу - бауыр клеткаларында глюкоза және басқа компоненттерді шығару,
Қант молекулаларының сіңірілуін жақсарту,
Гликоген өндірісін ынталандыру бұлшықет пен бауыр жасушалары арқылы глюкоза молекулаларының гликогенге полимерленуін жеделдететін инсулин гормоны болып табылады.
Инсулиннің әрекеті ақуыз рецепторларының әсерінен болады. Бұл интегралдық типтегі күрделі мембраналық ақуыз. Ақуыз полипептидтік тізбекпен түзілетін a және b субьектілерінен жасалады. Инсулин а бөлшегімен байланысқан кезде, оның конформациясы өзгереді. Осы кезде b бөлшегі тирозин киназына айналады. Осыдан кейін әртүрлі ферменттердің активтенуімен реакциялардың тұтас тізбегі іске қосылады. Ғалымдар инсулин мен рецептордың өзара әрекеттесуін әлі толық зерттеген жоқ. Аралық кезеңде диацилглицеролдар мен инозитол трифосфаты синтезделетіні белгілі, олар ақуыз киназасын белсендіреді. Бұл заттар цитоплазмалық везикулалардың қант тасымалдаушы ақуызбен мембранаға енуін ынталандырады. Тегін глюкоза тасымалдаушыларының көбеюіне байланысты клеткаға көбірек жеткізіледі. Көріп отырғаныңыздай, глюкоза деңгейін реттеу көп сатылы және техникалық күрделі процесс. Оған бүкіл ағзаның үйлесімді жұмысы және басқа да көптеген факторлар әсер етеді. Гормоналды реттеу бұл динамикалық тепе-теңдіктің ең маңыздыларының бірі болып табылады. Қант деңгейі әдетте қанның 2,6 - 8,4 ммоль / литр аралығында болуы керек. Бұл деңгейді ұстап тұруда (гипогликемиялық гормондардан басқа) өсу гормондары, глюкагон және адреналин де қатысады. Олар гипергликемиялық гормондарға қатысты. Бұл заттар қанттың жасушадан бөлінуін ынталандырады.Стресс гормондары мен адреналин, соның ішінде инсулиннің қанда шығарылуын тежейді. Осылайша, оңтайлы тепе-теңдік сақталады.
Инсулиннің басқа функциялары
Глюкозаны реттеуден басқа, инсулин бірқатар анаболикалық және антикаболалық әсерге ие,
Анаболикалық
Жасушаларда амин қышқылдарының қосылыстарын жақсарту (әсіресе валин және лейцин),
ДНҚ репликациясын және ақуыз биосинтезін катализдеу,
Mg, K, Ph, жасушалық тасымалды жеделдету
Май қышқылдарының түзілуін және оларды эфирлендіруді катализдейді (май және бауыр тіндерінде инсулин қосылыстары глюкозаның майға айналуына немесе триглицеридке айналуына көмектеседі).
Антикатаболикалық
Анаболикалық әсерлер белгілі бір жасушалардың, тіндердің немесе бұлшықет құрылымдарының құрылуы мен жаңаруын тездетуге көмектеседі. Олардың арқасында адам ағзасындағы бұлшықет массасының көлемі сақталады, энергия теңгерімі бақыланады. Антикатаболикалық әсер ақуыздың ыдырауын және қан семіздігін тежеуге бағытталған. Бұл сонымен қатар бұлшықет өсуіне және дененің% майына әсер етеді.
Қандай аурулар инсулин теңгерімсіздігін тудырады
Инсулин деңгейінің төмендеуімен байланысты ең көп таралған ауру - қант диабеті. Ол екі түрге бөлінеді:
Инсулинге тәуелді. Себеп - ұйқы безінің дисфункциясы, ол өте аз инсулин шығарады немесе мүлдем шығармайды. Денеде қазірдің өзінде сипатталған процестер басталады. 1 типті қант диабетімен ауыратын науқастарға инсулин сырттан беріледі. Бұл арнайы инсулині бар препараттар арқылы жасалады. Олар жануардың инсулині немесе синтетикалық болуы мүмкін. Барлық осы агенттер инъекциялық ерітінді түрінде ұсынылған.Көбінесе инъекциялар іш, иық, иық пышағына немесе жамбастың алдыңғы бетіне орналастырылады.
Инсулин тәуелсіз. Қант диабетінің бұл түрі ұйқы безі жеткілікті мөлшерде инсулин синтездейтіндігімен сипатталады, ал ұлпалар бұл затқа төзімді. Олар инсулинге сезімталдықты жоғалтады, нәтижесінде науқаста созылмалы гипергликемия бар. Мұндай жағдайда қант тамақтануды бақылау арқылы реттеледі. Көмірсулардың мөлшері азаяды және барлық тұтынылатын тағамдардың гликемиялық индексі ескеріледі. Науқасқа баяу көмірсулар бар тағамдарды жеуге рұқсат етіледі.
Табиғи инсулиннің дисбалансы диагноз қойылған басқа патологиялар бар:
Бауыр аурулары (барлық типтегі гепатит, цирроз және басқалары),
Кушинг синдромы (бүйрек үсті безі шығаратын гормондардың созылмалы түрде артуы)
Артық салмақ (әр түрлі дәрежедегі семіздікті қоса),
Инсулинома (қанға артық инсулинді еріксіз шығаратын ісік)
Миотония (еріксіз қозғалыстар мен бұлшықеттердің құрысуы пайда болатын жүйке-бұлшықет ауруы),
Артық өсу гормондары,
Инсулинге төзімділік
Гипофиздің бұзылған жұмысы,
Өсіргіш заттар. Зертханалық жұмыс. "Ауксиннің тамырдың өсуіне ықпал етуі"
Күні: 2022-12-06 Уақыт: 16:50 - 18:20
Қолданылған материалдар
14-дәріс
Өсіргіш заттардың өсімдіктерге әсер ету механизімі. Ауксин әсері.
«Өсу заттары» ұғымы. Биологияда «өсу заттары» деп фитогормондарды ғана емес, өсімдік ағзасындағы өсу үдерістерін арттыруға қабілетті әрі табиғи, әрі жасанды (синтетикалық) бірқатар затты атайды. Сонымен қатар «өсу заттары» деген термин кейде «өсу факторлары» деген терминнің аналогы ретінде қолданылады. Бірақ соңғы термин көбінесе өсімдіктерге емес, саңырауқұлақтар мен микроағзаларға қатысты айтылады.
Өсімдіктерде өсуді ынталандыратын (стимулдайтын) үш классикалық, табиғи фитогормон бар екені естеріңде болар. Бұлар – ауксин, гиббереллин және цитокинин. Физиолог-ғалымдар бұл заттардың әрқайсысының әсерін бөліп қарастырғанымен, табиғатта өсімдік ағзасында осы өсу заттарының ешқайсысы абсолютті түрде жеке әсер ете алмайды. Өсімдікте әрқашан өсу гормондарының қандай да бір қоспасы өндіріледі. Өсімдік түріне, оның жеке ерекшеліктеріне, өсу жағдайлары мен физиологиялық қажеттіліктеріне байланысты үш гормонның екеуі немесе барлық үш гормон жасушалар мен ұлпаларға әртүрлі пропорцияда өндіріледі және әсер етеді. Мысалы, қосалқы тамыр қарқынды дамыған кезде ауксин мен цитокининнің әртүрлі қоспасы әсер етеді. Ал сабақ өскенде және тармақталғанда ауксин мен гиббериллин қоспасы әсер көрсетеді.
Яғни «өсу заттары» деген түсініктің өзі кең мағынада қолданылады және стимулдайтын үш фитогормоннан тұрады. Олардың түрлі арақатынастағы қоспасы және бірқатар басқа заттар (өсу факторлары) өсімдіктер, сондай-ақ саңырауқұлақтар, микроағзалар, соның ішінде бактериялар жасушаларының өсуі мен көбеюін стимулдауға қабілетті.
Ауксин мысалында өсу заттарының өсімдіктерге әсер ету механизмі. Ауксин – өсімдік жасушаларының созылуын ынталандыратын фитогормон. Сондықтан ол сабақ өскен кезде өте қажет. Ауксиннің әсер ету механизмі әлі толық зерттелген жоқ, бірақ зерттеушілердің түрлі топтары белгілі бір ұғым қалыптастырды. Едәуір сенімді гипотезаға сәйкес, ауксин молекуласы өсімдік жасушаларында өзгерістерге апарып соғатын мынадай жауап реакцияларының каскадын тудырады:
Бекіту тесті
1.Өсу процесі неше кезеңнен тұрады?