Файл: Реферат таырыбы Меншікті ы теориясы мен Коуз теоремасы.docx
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 50
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қазақстан Республикасының ғылым және жоғары білім министрлігі
Академик Е.А. Бөкетов атындағы Қарағанды университеті
Экономикалық факультеті
«Экономикалық теория» пәні бойынша
РЕФЕРАТ
Тақырыбы: «Меншіктің құқық теориясы мен Коуз теоремасы»
Орындаған: ФН-22-1к топ студенті
Нурланова А.М.
Қабылдаған:
оқытушы Нұржан М.Ә.
Қарағанды
2022
Мазмұны:
| Кіріспе | 3 |
| 1. Меншіктің құқық теориясы | 4 |
| 2. Меншіктің құқық теориясының негізгі ұғымдары мен түсініктері | 6 |
| 3. Коуз теоремасының мағынасы | 8 |
| Қорытынды | 10 |
| Қолданылған әдебиеттер тізімі | 11 |
Кіріспе
Қазіргі уақытта экономикалық теория қарқынды түрде дамуда. Оның салалары да көп. Экономикалық теорияның микроэкономика құраушысында маңызды теориялардың бірі – Коуз теоремасы. Бұл теореманың өзектілігін оның маңыздылығымен атап өтуге болады, яғни бұл теорема микроэкономиканың бірқатар маңызды сұрақтарын талдауына көзқарасын өзгертуге мүмкіндік береді.
Осы уақыт ішінде экономиканың даму жолы шығындарды үнемі арттыруға бағытталды және өндіріс шығындарының өсу тенденцияларымен басқарылды. Ұлттық өндірістің табыстылығын оның өзгергіштігін қамтамасыз етудің негізі ретінде арттыруға бағытталған өтпелі экономика мәселелерін зерттей отырып, негізінен екі нұсқамен шешілген шығындарды азайту сияқты мәселелерді атап өту керек: шығындардың қисынды өзгеруі және олардың жүйесін жақсарту. Компанияны сәтті басқарудың негізгі нұсқасы-ішкі жаңалықтардың дұрыс көрсетілген құрылымы, ең алдымен өндіріс шығындары туралы жаңалық. Жеке қауіп, бәсекелестік компанияның өндірістік жұмысында күнделікті қызықты нұсқалардың пайда болуына әкеледі, бұл қысқа мерзімді басқару шешімдерін қабылдау қажеттілігіне әкеледі. Осы шешімдерді қабылдау зерттеушілерді шығындар туралы жаңалықтарды сатып алудың жаңа ерекше құрылымдарын құруға, шығындарды бағалаудың жаңа нұсқаларын іздеуге және ақша нәтижелерін есептеуге мәжбүр етеді. Осы жаңа құрылымдарды жасау үшін компанияның нарықтық экономиканы белгілеудегі орнын, компанияны басқару құрылымындағы шығындардың рөлін анықтау қажет. Компанияның жұмысы туралы жаңалықтарды өңдеудің екі құрылымын ойлап табу қажеттілігі туындайды: сыртқы және ішкі (Басқару есебі). Сонымен қатар, өндіріс пен компанияны басқару шығындарының қарама-қарсы бірігуі мәселесі әлі күнге дейін толық және құрылымдық зерттеулерге ие болған жоқ. Алайда, қазіргі жағдайда өндіріс шығындары мен өнімді пайдалану туралы жаңалықтар басқару шешімдеріне үнемі әсер етеді.
Коуз теоремасын талдау және қолдану мүмкіндіктерін келесі авторлар жүргізді: П. Браунинг, Р. Капелюшников, А.Н. Олейник, А. Е. Шастико және т. б. [1].
1. Меншіктің құқық теориясы
Неоинституционализмнің маңызды тармақтарының бірі меншік құқығының экономикалық теориясы болып табылады. Оның негізін екі атақты экономист Р.Коуз және А.Альчиан салған [2].
Меншік құқығы деп тапшы ресурстарға қол жеткізуді реттейтін әлеуметтік рұқсат етілген нормаларды түсінуге болады. Меншік құқығы түсінігі экономикалық ғылымның орталық мәселесімен, яғни сиректік мәселесімен тікелей байланысты, өйткені олардың белгіленуі сирек (шектелген) ресурстарға қатысты ғана мағына береді. Қолданыстағы анықтамаларға сәйкес мүліктік құқықтар физикалық және материалдық емес объектілерге де (мысалы, зияткерлік қызмет нәтижелеріне) таралуы мүмкін.
Сонымен қатар, оларға мінез-құлық маңыздылығы жатқызылады: ынталандыру ретінде әрекет ете отырып, олар кейбір мінез-құлықтарды ынталандырады және басқаларды басады (тыйымдар немесе шығындарды көбейту арқылы). Сондай-ақ, меншік құқығын мемлекет қана емес, басқа да әлеуметтік тетіктер – әдет-ғұрып, моральдық қағидалар, діни өсиеттер арқылы қорғауға болатыны баса айтылады.
Меншік құқығы теориясы кез келген айырбас актісі өз мәні бойынша өкілеттіктер байламдарының алмасуы деген түсініктен шығады. Бұл интерпретация ресурсқа тағайындалған өкілеттіктер жиынтығы неғұрлым кең болса, оның мәні соғұрлым жоғары болады деп болжайды. Меншік құқығы топтамасының негізгі элементтеріне әдетте мыналар жатады [3]:
1) басқа агенттердің ресурсқа қол жеткізуін болдырмау құқығы;
2) ресурсты пайдалану құқығы;
3) одан табыс алу құқығы;
4) бұрынғы барлық өкілеттіктерді беру құқығы.
Нарықтың тиімді жұмыс істеуінің қажетті шарты меншік құқығын нақты анықтау немесе нақтылау болып табылады. Меншік құқығы теоретиктері атап өткендей, спецификация экономикалық агенттерді неғұрлым тиімді шешімдер қабылдауға итермелейді: меншік иелерінің құқықтары неғұрлым нақты анықталған және сенімдірек қорғалған болса, олардың әрекеттері мен олардың әл-ауқаты арасындағы байланыс соғұрлым тығыз болады. Қарама-қарсы құбылыс – меншік құқығының тозуы – олар дұрыс бекітілмеген және нашар қорғалған немесе мемлекет тарапынан әртүрлі шектеулерге ұшыраған кезде пайда болады. Дегенмен, меншік құқығы теориясы ешбір құқықтарды толық анықтауға және абсолютті қауіпсіз қорғауға
болмайтынын мойындайды, өйткені олардың нақтылануы тегін емес. Оның дұрыстығы, демек, меншік құқығының әртүрлі түрлерін белгілеу мен қорғауға байланысты пайдалар мен шығындардың теңгеріміне байланысты.
Олар берілетін арна келісім-шарттар болып табылады. Бұл меншік құқығы теориясындағы тағы бір негізгі термин. Келісім-шарттар нақты қандай өкілеттіктерді және қандай жағдайларда беруді белгілейді. Шарттың әртүрлі нысандары белсенді зерттеу нысанына айналған меншік құқығы теориясына сәйкес, келісім-шарт түрін таңдау мәміле шығындарын үнемдеу туралы ойларға байланысты.
Меншік құқығы, мәміле шығындары және шарттық қатынастар ұғымдарының арасындағы байланыс меншік құқығы теориясының және кеңірек айтқанда, бүкіл неоинституционалдық бағыттың теориялық негізін құрайтын Коуз теоремасы арқылы ашылады.
Осы тұрғыда меншіктің құқық теориясының негізгі ұғымдары мен түісініктерін қарастырғаны дұрыс: меншік құқығы, меншік, пайдалы қасиеттерді алу, бұйыру жалға алу (аренда), Оноре тізімі, Коуз теоремасы, «Познер теоремасы», мемлекеттік меншік, жеке меншік, коммуналдық меншік, жекешелендіру (приватизациялау), айрықша меншік құқығы, сыртқы әсерлер (экстерналилер).
2. Меншіктің құқық теориясының негізгі ұғымдары мен түсініктері
Меншік құқығы - бұл жеке тұлғалардың немесе топтардың айрықша құқығы болып табылатын рұқсат етілген және кедергілерден қорғалатын шектеулі ресурстарды пайдаланудың мүмкін тәсілдері. Меншік өзінің көрінісін мүлікті иелену, билік ету, пайдалану, олардың сақталуына жауапкершілік және ұтымды пайдалану қатынастарында табады [4]. Олар меншік объектілерінің оны Меншік құқығының спецификациясы – бұл өкілеттіктердің шекарасын анықтау, яғни меншік субъектісін (кімге тиесілі), меншік объектісін (меншік субъектісі нені білдіреді) және оның берілу жолын анықтау.ң субъектілеріне тиесілілігін бекітетін және қорғайтын құқықтық нормалардың жиынтығы.
Мүлікті өткізудің негізгі құқықтық нысандары [5]:
Меншік – нақты иелену;
Қолдану – пайдалы қасиеттерді алу;
Бұйыру – меншік иесінен мүлікті иеліктен шығару әрекеттері (сату, сыйға тарту, айырбастау, жалға беру, кепілге беру және т.б.);
Жалға алу (аренда) – иелену және пайдалану.
Оноре тізімі – негізгі мүліктік құқықтарды құрайтын 11 құрамдас бөліктер: иелену, пайдалану, кірісті басқару, суверен, қамтамасыз ету, тауарды мұраға қалдыру, тауарды иеленудің мәңгілігі, зиянды пайдалануға тыйым салу, өндіріп алу түріндегі жауапкершілік құқығы, қалдық сипаттағы құқық, әртүрлі өндіріп алу рәсімдерін пайдалану мүліктік құқықтар.
Коуз теоремасы – егер меншік құқығы нақты анықталған болса, трансакционды шығындар минималды болса, онда тараптардың осы мүлікті пайдаланудан зиян келтіру туралы дауларын үшінші тұлғаны (мемлекетті) тартпай шешуге болады.
«Познер теоремасы» – жоғары трансакционды шығындармен заңнама меншік құқығының барлық қолжетімді таралуларының ең тиімдісін таңдап, белгілеуі керек.
Мемлекеттік меншік – мемлекет негізгі субъектісі болып табылатын экономикалық ресурстар мен өндіріс нәтижелерін иеленудің бір түрі.
Жеке меншік – белгілі бір жеке және заңды тұлғалардың айрықша құқықтары бар /негізгі субъектілері ретінде әрекет ететін/ шектеулі ресурсты /меншік түрін/ пайдалану режимі.
Коммуналдық меншік – шектеулі ресурстарды пайдалану тәсілі, оның шегінде адамдардың белгілі бір тобы ерекше құқықтарға ие.
Жекешелендіру (приватизациялау) – мемлекеттік шығындарды азайту және экономикалық ресурстарды тиімді пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында шаруашылық қызметке тікелей қатысушыларға, сондай-ақ мемлекеттік емес сектордың басқа да субъектілеріне мемлекеттік меншік құқығын беру.
Айрықша меншік құқығы – бұл құқық субъектісі басқа экономикалық субъектілерді осы құқықты пайдалану туралы шешім қабылдау процесінен тиімді түрде шеттете алатын құқық.
Сыртқы әсерлер (экстерналилер) – бұл «үшінші» тұлғаларға баратын және бағада көрсетілмейтін қызметтің жанама нәтижелері.
Меншік - бұл адамдар, адамдар топтары, аумақтық қауымдастықтар немесе мемлекеттер арасындағы материалдық және материалдық емес экономикалық ресурстар мен экономикалық қызмет нәтижелеріне иелік ету, пайдалану және билік ету туралы тарихи өзгеретін объективті қатынастар жүйесі. Меншік қатынастары экономикалық қатынастар жүйесінде шешуші рөл атқарады.
Өндіріс құралдарына меншік түрлері мен формаларын ажыратыңыз: жеке және қоғамдық.
Тарихи тұрғыдан К. Маркс анықтамасы бойынша, меншік - өндіріс жағдайларына өзіндік көзқарас және ол өндірістің өзі, сондай-ақ материалдық тауарларды иемденуді сипаттайтын бөлу, айырбастау және тұтыну арқылы жүзеге асырылады [6].
Практикалық салада меншік белгілі бір адамдарға заттардың, материалдық және рухани құндылықтардың тиесілігі, меншік объектілерін бөлу, қайта бөлу туралы адамдар арасындағы осындай тиесілікке және экономикалық қатынастарға заңды құқық ретінде көрінеді.
Институционалдық экономикада меншік әртүрлі адамдар арасында тең емес пропорцияда бөлінген ішінара өкілеттіктер шоғыры ретінде түсіндіріледі. Ол үшін қазіргі экономикалық теорияда Британдық заңгер А.Оноре қалыптастырған тізім қолданылады, ол осы "құқықтар пакетін" 11 негізгі өкілеттік түрінде ашады.
Қазіргі экономистер меншікті белгілі бір игілік ретінде емес, осы игілікті пайдалану үшін құқықтар пакеті ("ішінара өкілеттіктер шоғыры") ретінде түсіндіреді. Сондықтан меншік құқығы маңызды экономикалық категория ретінде қарастырылады, бұл меншіктің экономикалық мазмұнына дейін оның заңды мағынасы басталуы туралы айтуға мүмкіндік береді.
Иесінің классикалық үштігімен салыстырғанда, Оноре тізімі оларды едәуір кеңейтеді.
Меншік құқығы теориясының жетекші ережелерінің бірі – "Коуз теоремасы", оны "Коуз-Стиглер теоремасы" деп те атайды, өйткені Дж.Стиглер осы теореманың алғашқы нақты тұжырымын жасады.
3. Коуз теоремасының мағынасы
Коуз теоремасын 1960 жылдары Джордж Стиглер тұжырымдаған [7].
Коуз теоремасының мәні - нөлдік транзакциялық шығындар жағдайында нарықтың өзі кез-келген сыртқы әсерлерді жеңе алатындығында. Коуз теоремасында: "Егер меншік құқығы нақты анықталса және транзакциялық шығындар нөлге тең болса, онда ресурстарды орналастыру (өндіріс құрылымы) меншік құқығын бөлудегі өзгерістерге қарамастан өзгеріссіз және тиімді болып қалады" делінген. Басқаша айтқанда, ресурстарды тиімді орналастыруға осы ресурстарға меншік құқығын бөлуге қарамастан қол жеткізіледі, тек меншік құқығын белгілеу мен қорғауға, келіссөздер жүргізуге және осы құқықтарды қайта бөлу туралы келісімдерді қамтамасыз етуге кететін шығындар аз болады. Осындай келіссөздер негізінде нарықтық есептеулерде бұрын есепке алынбаған барлық ресурстар ақшалай баға алады, ал бұл ең тиімді экономикалық субъект олардың иесі болады.
Осылайша, парадоксалды ереже алға тартылады: мәмілелерді (сделка) жүзеге асыру шығындары болмаған жағдайда, өндіріс құрылымы кімнің қандай ресурсқа ие болғанына қарамастан бірдей болып қалады. Теореманы Р. Коуз ішінара шартты, ішінара нақты өмірден алынған бірқатар мысалдар арқылы дәлелдеді.
Бұл ұстанымды Коуз ішінара шартты, ішінара нақты өмірден алынған бірқатар мысалдармен дәлелдеді. Солардың бірі, бір-біріне іргелес орналасқан ауылшаруашылық фермасы мен мал шаруашылығы туралы теореманың логикасын айқын көрсетеді. Шаруаның егістік жері қоршалмаған, көршісінің малы тентіреп жүретін жер бар деген болжам бар. Сондай-ақ, мал шаруашылығының мал басын көбейтуден түсетін қосымша табысы фермердің келтіретін зиянынан болатын қосымша шығыннан бір бірлікке аз болады деп болжанады. Сондықтан, егер малшы мұндай шешім қабылдаса, ресурстарды бөлу құрылымы тиімсіз болар еді. Алайда, Коуз теоремасынан шығатыны, егістіктен өту құқығы кімге тиесілі болса да - фермер немесе фермер - қосымша сиыр өсіру туралы тиімсіз шешім қабылданбайды. Егер шаруаның өтуіне кедергі жасауға құқығы болса, ол келтірілген залалға тең өтемақы талап етуге мүмкіндігі болады, ал шығын мен пайданы өлшеп, малшы өз жоспарынан анық пайдасыз деп бас тартады. Бірақ егер фермер зиян үшін заңды түрде жауап бермесе, нәтиже бірдей болады. Содан кейін фермер оған мал басын көбейтуден бас тартқаны үшін «құн» ұсынады. Төлемнің көзі фермердің күткен табысы болады, бұл фермердің қосымша сиырдан алатын табысынан көп. Мұндай мәміле екі жақтың да мүддесіне сай келеді, осылайша астық жинау мен мал басы бұрынғы жағдайдағыдай қалмақ.