Файл: Кнетріктік руникалы жазулар. ОрхонЕнисей ескерткіштері Орындаан Серик Алтынай т104.pptx

Көнетүріктік руникалық жазулар. Орхон-Енисей ескерткіштері

Орындаған: Серик Алтынай т-104

• Көне Түркі жазуы (басқаша Орхон-Енесей жазуы) — V ғ. б.з.б. — X ғ. б.з. түркі тайпаларының жазуы.

• Бірінші табылғаны Орхон өзенінің бойында (Екінші түркіт қағандығы) және Енисей өзенінің жоғарғы ағысында (Қырғыз қағандығы). Кейде руник жазбасы дейді, алман руналарынынан жанасым табып (кейбір нышандар кескіні дәл келіп тұр, дауысты мағынасы да жақын). Азиялық түркі руналары соғды жазуының негізінде VIII ғ. бұрын жасалған деп есептеледі. Оның әліпбиінде 40-қа жуық графема бар. Көне түркі руника жазуы ерекшелігі - онда негізгі велярлық және палаталдық дауыссыздарға арналған бірнеше жұп дербес әріптер бар. Көне түркі руника жазуы жұмбағын 1893 жылы В. Томсен шешкен. Орхон ескерткіштерінің тұңғыш тәржімаларын 1894 жылы В.В. Радлов жасаған.

Орхон-Енисей жазбалары

Орхон-Енисей жазбалары — көне түркі жазба тарихи-мәдени ескерткіші. Көп уақытқа дейін сыры беймәлім, қай тілде жазылғандығы белгісіз болып келген. Орхон-Енисей жазбаларын руналық жазбалар деп те атайды (Скандинавия халықтарының тілінде "рунь" сөзі "сыры ашылмаған", "құпия" деген мағынаны білдіреді). Тек 1893 ж. ғана даниялық ғалым В.Томсен құпия жазуды оқудың кілтін ашады. Біраз жылдардан кейін орыс ғалымы В.В.Радлов Орхон өзені бойынан табылған үлкен тастардағы жазуды толық оқып, аударды. Руна жазуындағы ең үлкен ескерткіштер Орхон мен Енисей өзендері алқабынан табылғандықтан, жазудың өзін де осылайша атап кетті.

• Орхон-Енисей жазбалары Шығыс Түркі қағанатының қағаны Білге мен оның інісі Күлтегін қабірлеріне қойылған орасан зор құлпытастарға қашап жазылған жыр жолдары болып шықты. Жырға арқау болған негізгі мәселелер - елдің тәуелсіздігі, береке-бірлігі. Күлтегін жырында сегіз оқиға баяндалған.
• Біріншісінде, қағанның өз халқына қарата айтқан үндеуі,
• Екіншісінде Түрік Қағанаты жерінің кеңдігін суреттейді,
• Үшіншісінде түркілердің әскери жорықтары,
• Төртіншісінде көршілес табғаштардың қастандық әрекеттері туралы әңгіме,
• Бесіншісінде табғаш тайпасымен қатысу түркілерге қауіпті екендігі жөнінде,
• Алтыншысы түркі халқының болашақты болжай алмауына өкіну,
• Жетіншісі түркі халқының даңқын асырған қаған жөнінде,
• Сегізіншісінде осы ескерткішті жыр қып жазуға түрткі болған жағдайларға тоқталады

---

---