Файл: Тлегенова Айдана л Фараби атындаы азУды 2 курс студенті (Мражай ісі жне скерткіштерді орау).docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 12.12.2023
Просмотров: 29
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Төлегенова Айдана
Әл Фараби атындағы ҚазҰУ-дың 2 курс студенті
(Мұражай ісі және скерткіштерді қорғау)
atolegenova127@gmail.com 87478119624
АБАЙ ОБЛЫСЫ АЯГӨЗ ҚАЛАСЫНЫҢ ТАРИХИ НЫСАНДАРЫ
Түйін: Әркімге өз кіндік қаны тамған жер ыстық. Аядай мекен Аягөз жері де – мен үшін киелі. Аягөз тарихы XVIII ғасырлардан бастау алады. Ескі тарихты еске алсақ,халқымыздың жоңғар басқыншыларына қарсы жан аямас шайқастары Аягөздің аумағында – Жоңғар мен Қазақ хандығының шекарасында болып өткен деп айтылады. Туған жерім Аягөзде ауыз толтырып айтарлықтай тарихы тереңдегі қасиетті нысандар өте көп. Соның ішінде, жоңғар шапқыншылығына қарсы күрескен қазақ батыры, қолбасшысы Шынқожа Базарқұлұлы, қазақ әдебиеті тарихындағы көрнекті тұлғалардың бірі Дулат Бабатайұлының мазары және бүгінде махаббат сезімінің символына айналған қос ғашық, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазарына тоқталатын боламыз. Бұл мақаладағы мақсатымыз, көпшілікке мәлім абыздар елі, батырлар мекені – Аягөз ауданының қасиетті нысандарымен танысу. Мәдени ескерткіштер мен тарих таңбаларына бай өлкенің, қасиетті нысандарын мақалада талқылайтын боламыз.
Кілт сөздер: Аягөз, мазар, жыр, тарихи ескерткіш, археология, аңыз, қасиетті мекен.
САКРАЛЬНЫЕ ПАМЯТНИКИ ГОРОДА АЯГУЗ АБАЙСКОЙ ОБЛАСТИ
Аннотация : У каждого есть место, где он родился и оно будет родным и священным навсегда. Для меня, Аягоз священное место. История Аягоза восходит к XVIII веку. Если вспомнить давнюю историю, то говорится, что беспощадные бои нашего народа с джунгарскими захватчиками происходили на территории Аягоза. Это граница Джунгарского и Казахского ханств. В моем родном городе Аягоз, много святынь с глубокой историей. Среди них остановимся на могиле казахского богатыря и полководца Шынкожи Базаркулулы, сражавшегося с джонгарским нашествием, Дулата Бабатайулы, одного из видных деятелей в истории казахской литературы, и двух влюбленных Козы Корпеш и Баян Сулу
, которые сегодня стали символами вечной любви. Наша цель в этой статье – познакомиться со святыми местами Аягозского района, знаменитой страной абызов и обителью героев. Также в статье речь пойдет о сакральных объектах региона, богатого памятниками культуры и историческими символами.
Ключевые слова: Аягоз, мазар, жыр, исторический памятник, археология, миф, сакральные памятники.
SACRED MONUMENTS OF THE CITY OF AYAGUZ, ABAI REGION
Summary: Everyone has a place where he was born and it will be native and sacred forever. For me, Ayagoz is a sacred place. The history of Ayagoz dates back to the XVIIIth century. If we recall a long history, it is said that the merciless battles of our people with the Dzungarian invaders took place on the territory of Ayagoz. This is the border of the Dzungarian and Kazakh Khanate. In my hometown of Ayagoz, there are many shrines with a deep history. Among them we will stop at the grave of the Kazakh hero and commander Shynkozhi Bazarkululy, who fought against the Jongar invasion, Dulat Babatayuly, one of the prominent figures in the history of Kazakh literature, and two lovers Kozy Korpesh and Bayan Sulu, who today have become symbols of eternal love. Our goal in this article is to get acquainted with the holy places of the Ayagoz district, the famous country of monks and the abode of heroes. Also in the article we will talk about the sacred objects of the region, rich in cultural monuments and historical symbols.
Keywords: Ayagoz, mazar, zhyr, historical monument, archeology, myth, sacred monuments.
Кіріспе
Әрбір өлкенің өзіндік тарихы мен ерекше мекендері бар. Аягөз –Абай облысына қарайтын қала, Аягөз ауданының әкімшілік орталығы. Тоғыз жолдың торабында, Қазақстанның шығыс бөлігінде, Аягөз өзені жағасында орналасқан. Республикалық маңызды автожолдар мен Түркістан – Сібір магистралі өтеді: Алматы – Өскемен, Қарағанды – Аягөз – Боғаз. Қала үстінде бірнеше халықаралық әуе жолдарының қиылысы орналасқан. Халқының санына келетін болсақ, 2009 жылы қала халқының саны 41500- ге жеткен.1 Алғашқы анықтамалар XVI - XVII ғасырларға жатады, бұл аймақта "қазақ Ромео мен Джульеттасы" - "Қозы Көрпеш пен Баян сұлу"өмір сүрген деп есептеледі. 1831 - 1860 жылдары ол округтік қала болды және сол аттас өзен бойымен Аягөз деп аталды. 1831 жылы Омбы облысының құрамында Аягөз округінің құрылуына байланысты патшалық Ресейде Аягөз болысы әкімшілік - аумақтық бірлік құрылды. Аягөз болысын әскери округтің бастығы басқарды. Патша үкіметі жүргізген Қазақстанның 1867 - 1868 әкімшілік басқару реформасына сәйкес жаңа әкімшілік бөлініске байланысты таратылды.2010 жылғы 1 қазанда өткен санақ бойынша ауданда 38 155 адам. Менің туған өлкем Аягөз ауданының да тарихы терең, құндылығы жоғары. Аягөз қазақ халқына қатысы бар негізгі тарихи, әдеби оқиғаларға куә болған
орын десек, асыра айтқандық емес. Аягөз жерінде моңғол шапқыншылығы да, қалмақ қырғыны да өтті. Бұл өлке арқылы тұтас қазақ халқының тарихына бойлай алмасақта, белгілі оқиғаларды тани отыра, түсінік ала аламыз. Аягөз – бүкіл қазақ жерінің бренді әспеттес Қозы Көрпеш пен Баян Сұлуға соғылған ғажап махаббат мұнарасы орныққан жер. Негізінен аңыздың таралған 20 шақты нұсқасы бар. Ең алғаш ел аузындағы махаббат дастанын қағазға түсірген Григорий Потанин бұл шығарманы «қазақ эпосының атасы» деп атайды. «Сюжет әрине барлық халықтарда кездеседі, бірақ қазақтар сияқты ешкім жасай алмапты»,-деп баға берді. Қазақ халқының қазіргі таңға дейін жырлап келе жатқан махаббат хикаясын Шоқан Уәлиханов, Василий Радлов, Әлкей Марғұлан сияқты зерттеуші-ғалымдар зерттеп, қазіргі ұрпаққа асыл мұра ретінде жеткізіп отыр. Мәңгілік махаббаттың ескерткішіндей болған мазар Абай облысы, Таңсық ауылына таяу маңда, Аягөз өзенінің жоғарғы бөлігінде бой көтерген. Мазар біздің уақытымызға жеткен Қазақстандағы ежелгі ескерткіштердің бірі болып табылады. Сонымен қатар, бұл өңірдің ақын, жазушы, батырлардың, тума талант пен би, шешендердің мекені екеніне ешкімнің де қарсылығы жоқ. Сондай батырлардың бірі – Шынқожа Базарқұлұлы. Ол қазақ жасақтары қолбасшыларының бірі болған, жоңғар шапқыншылығына қарсы шайқаста батылдықпен күрескен өжет батыр.
Негізгі бөлім
Аягөз деген – аядай бұлақ деседі,
Жұрттарда қалған жұмбақты кімдер шешеді?
Аягөз болып ғасырлар алға көшеді,
Ая, көз, ая – арулар елі кешегі!..2 - деп, Мұқағали Мақатаев жырлаған туған жерім! Бір-екі сөзде қанша керемет естеліктер бар. Аягөз ауданы 1928 жылы құрылды. Әкімшілік орталығы Аягөз қала мәртебесін 1939 жылы алды. Ауданның жалпы жер көлемі 5 млн гектар құрайды. Осылайша Аягөз жер көлемі жөнінен республика бойынша Қарағанды облысының Арал аудандарынан кейін үшінші орын алады. Аягөз – Абай облысына қарайтын қала, Аягөз ауданының әкімшілік орталығы. Қазақстанның шығысында, Аягөз өзенінің қос жағасында орналасқан. Қаланың қазіргі атауы қала арқылы өтетін Аягөз өзенінің атауынан шыққан. Өзеннің атауы, ғалымдардың пікірінше, ай түркі тайпалық атауынан және ежелгі түркі угузынан шыққан" өзен", яғни" ай руының өзені "танымал халықтық этимологияға сәйкес өзен мен қаланың атауы түркі "ая" сөзінен шыққан
– "әдемі" және гөз/көз – "көз". Туған жеріңді ешқашан ұмытпайсың дейді. Кішкентай Отаның мәңгілікке жүректе терең орын алады, балалық шағы мен жастық шағы өткен сүйікті бұрыш. Жер шарының әр бөлігінде әртүрлі табиғат және әртүрлі тарихи нысандар бар. Ескерткіштерде, ескі ғимараттарда, өнер туындыларында көрсетілген өткенді сақтау – біздің басты міндетіміз. Мұны бұрын не болғанын біліп қана қоймай, өткенді материалдық тұрғыдан сезіне алатын болашақ ұрпақ үшін жасау өте маңызды. Өкінішке орай, кейбір тұрмыстық қажеттіліктер үшін тарихи ескерткіштер мен мәдени ескерткіштер қалпына келтірілмейді, қиратылады, бұзылады және олардың орнына заманауи сауда орталықтары салынады.
Қозы Көрпеш пен Баян Сұлу мазары
Өлкенің тарихи нысандарының бірі де бірегейі – Қозы Көрпеш Баян Сұлу мазары – Х-ХІ ғасырларда тұрғызылған сәулет өнері ескерткіші болып табылады. Бұл ескерткіш ауыз әдебиетімізде тұғырлы орын алған, баға жетпес махаббат символының дәлелі. Ұлы даланы тербеген жырдың 20-ға жуық және одан бөлек татар, башқұрт, ұйғыр тілдеріндегі нұсқалары бар. Жырдың мазмұнын М.Путинцев орыс тіліне аударып, В.Радлов «Түркі тайпаларының әдебиеті үлгілері» кітабына енгізді. Қазақ халқының ғасырлар бойы жырлап келе жатқан Қозы Көрпеш – Баян Сұлу хикаясын Шоқан Уәлиханов, Григорий Потанин, Василий Радлов, Мұхтар Әуезов, Әлкей Марғұлан сияқты зерттеуші – ғалымдар, тарихшы, әдебиетшілер бірнеше ғасыр бойы зерттеп, қазіргі ұрпаққа асыл мұра етіп, жеткізіп отыр. Ел аузында бірнеше нұсқасы жүрген жыр нұсқаларының бірі әйгілі аңызды былайша өрбітеді: Кішкентайынан бірге өсіп, дос болған Сарыбай мен Қарабай әлі дүниеге келмеген балаларын атастырып қояды. Ұлы дүниеге келмей жатып Сарыбай аңшылықта қайтыс болады. Атастырылған Қозы мен Баян ер жете бір-біріне ғашық болады. Бірақ Қарабай сөзінде тұрмай, қызын бір кездері малын жұттан сақтап қалған палуан Қодарға беруді жөн көреді. Сөйтіп Қодар екі ғашықтың ортасына түседі. Екеуара шайқаста бірінші болып Қозының басы кетеді. Сүйіктісінен айрылған Баян кек алуды ұйымдастырады. Ол Қодарды алдап, егер ол құдық қазып берсе, оған тұрмысқа шығамын дейді. Қодар Баянның шашынан ұстап алып, құдықты терең етіп қаза бастайды. Құдық тереңдей бергенде, Баян шашын кесіп жіберіп, Қодарды құдыққа батырып, өлтіреді. Ал өзі өз-өзін қылыштап, бақилыққа аттанады.3
 |  |
| 1-сурет. Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазары | 2-сурет. Қозы Көрпеш пен Баян сұлу мазары |
Ғашықтардың қайғылы сезіміне арнап тұрғызылған мазар – Абай облысы, Аягөз қаласы, Таңсық теміржол бекетінен 10 шақырымдай жердегі Аягөз өзенінің бойында орналасқан. Жалпы биіктігі – 11,65 метр. Төрт қырлы мазар төбесіне қарай шеңберлене тарылатын жалпақ гранит қалақ тас пен сабан аралас балшықтан қаланған. Кірер есігі шығысқа қаратылған. Ішкі бөлігінде Қозы мен Баянның қос сағанасы орнатылған. Бірнеше рет жөнделіп, қалпына келтірілген. Олар бір молаға жерленген, Қозы Көрпеш пен Баян сұлу моласының алдындағы төбешікке екі гүл, ал екі гүлдің ортасында итмұрын өсіп тұрады. Шеткі екі гүл екі ғашықты, ал ортадағы итмұрын – сұм Қодарды бейнелейді екен.
Қозы Көрпеш – Баян сұлу кесенесіне ұқсас ескерткішті Ш. Ш. Уәлиханов та атап көрсеткен болатын. «Пирамида іші, әдетте өңделмеген тастан қаланады, пирамида формалы мұндай моланың алдымен керегелерін тіктеп көтеріп алады да, кейін үстін тарылта қалап шығады», 4– деген. Қазіргі кезде қазақтың Ромеосы мен Джульеттасы танылған ғашықтардың ескерткішіне жастар келіп некесін қиғызады.
Шыңғожа батыр ескерткіші
Шыңғожа батыр (1706-1768 жж.) – қазақ отрядтарының жетекшілерінің бірі, жоңғар шапқыншылығына тойтарыс беруде батылдық танытқан ержүрек батыр. Шынқожа батыр Қарақерей руының Найман тайпасынан шыққан. 1706 жылы туған. Тарихи деректерге сүйенсек, Шынқожа жас кезінен бастап батылдығымен және ептілігімен ерекшеленіп, 21 жасында жас батыр ретінде танымал болған. Жоңғар шапқыншылығына қарсы күресте Шынқожа батыр Қарақерей Қабанбай батыр отрядында шайқасты. 1727 жылы Бұланты шайқасында ол батылдығымен танымал болып, батыр атанды. 1730 жылы ол Анырақай – Алакөл шайқасына қатысты. 1752 – 1754 жылдары Шаған шайқасында өзін көрсетіп, тума, тоқпақ және байған тайпаларының отрядын басқарды. Ол Жетісу, Алтай және Тарбағатай аудандарын жоңғарлардан азат ету кезінде дарынды жауынгер ретінде атап өтілді. Қазақ – қырғыз қақтығысы кезінде Шынқожа қоршауға алынып, саусағын кесіп, аман қалған батырларға қазақ жерінде жерлеу үшін жіберді. Шынқожа 1768 жылы Қырғыз Республикасының Нарын облысында "Жайыл қырғыны"деп аталатын шайқаста қаза тапты. 1996 жылы Шынқожа батырдың 290 жылдығына орай Аягөз ауданында саусақ жерленген жерге кесене тұрғызылды. 2016 жылы жаңа ескерткіш орнатылды – бұл 1996 жылы орнатылған ескінің орнына жасалған. Бірінші нұсқада тұғыр кірпіштен, екіншісінде
 |  |
| 3-сурет. Шыңқожа батыр ескерткіші | 4-сурет. Шыңқожа батыр ескерткіші |