1. 
   1 мм текшенің беттік ауданын анықта. Текшенің әр жағы 1 мм ауданды құрайды. Текшенің алты жағы бар, сондықтан барлық беттік аудан 6 мм² құрайды. (1 мм х 1 мм х 6 алты жағы = 6 мм²).
   
2. 
   1 мм текшенің көлемін есептеу үшін 1 мм көбейтіледі: 1 мм х 1 мм х 1 мм = 1 мм³. Текшенің көлемі 1 мм³ тең болады.
   
3. 
   Беттік ауданның көлемге қатынасын есептеу төмендегідей: 6:1=⁶/₁= 6 жүргізіледі. Олай болса, 1 мм текшенің беттік ауданның көлемге қатынасы 6-ны 1-ге бөледі (6:1).
   

Зертханалық жұмыс

Қажет құралдар мен жабдықтар:

1. 
   Фенолфталеин ерітіндісінде боялған таңқурай түсті әртүрлі өлшемдегі төрт агар текшесін дайында.
   

2. 
   Төрт химиялық стакан.
   

3. 
   1% тұз қышқылы.
   

4. 
   Секундомер.
   

Жұмыс барысы:

1. 
   Төрт химиялық стаканды: 2 мм, 4 мм, 6 мм және 8 мм деп маркермен белгіле.
   
2. 
   Тиісті химиялық стаканға бір текше агардан сал.
   
3. 
   Төрт стаканның барлығына 1% тұз қышқылын әр агар текшесі толығымен батырылғанша қос. Тұз қышқылы алдымен 8 мм белгіленген стаканға қосылады.
   
4. 
   2 мм деп белгіленген стаканға тұз қышқылын қосқаннан кейін секундомерді қосып, уақытты белгіле. Тәжірибе кезінде секундомерді тоқтатпа.
   
5. 
   Әрбір таңқурай түсті агар текшесі қышқылдың әсерінен түссізденеді.
   
6. 
   Әр текше тек толық түске боялғанға дейінгі уақытты секундпен жаз.
   
7. 
   Алынған нәтижелерді кестеге толтыр.
   
8. 
   Әр пішінді агар текшесі үшін диффузия жылдамдығын мына формула бойынша есепте:
   

Диффузия жылдамдығы = текшенің жарты қыры/ уақыт, текшенің толық түссіздену уақыты



Қышқылдың әсерінен агар текшесінің түссізденуі.



Тәжірибе нәтижесі:

---

1% тұз қышқылында агар текшесінің толық түссіздену уақыты

Есептеу мысалы:

1. 
   Агар текшесіндегі беттік ауданы 4 мм болғанда:
   

4 мм (текшенің бір жағы) х 4 мм (текшенің екінші жағы) х 6 текшенің алты жағы = 96 мм²

2. 
   Агар текшесінің көлемі 4 мм:
   

4 мм х 4 мм х 4 мм = 64 мм³

3. 
   Беттік ауданның 4 мм агар текшесінің көлеміне қатынасы:
   

96 (беттік аудан) : 64 (көлем) = ⁹⁶/₆₄ = 1,5 (1,5:1)

4. 
   Диффузия жылдамдығы:
   

2 мм ( 4 мм текшенің жартысы) : 50 (секунд) = 0,04 мм с^-1

Нәтиже үшін кесте:

Сызықтық өлшем(мм)	Беттік аудан (мм2)	Көлем (мм3)	Беттік ауданның көлемге арақатынасы	Текшенің толықтай түссіздену уақыты(с)	Диффузия жылдамдығы (мм с-1)
2	24	8	3:1	20	0,05
4	96	64	1,5:1	50	0,04
6	216	216	1:1	80	0,03
8	384	512	0,75:1	120	0,03

Болжам:

Егер беттік ауданның көлемге қатынасы жоғарылайтын(зерттеуші қалауы бойынша өзгертеді) болса, онда диффузия тез жүреді (тәжірибе нәтижесі).

Қорытынды:

1. 
   Беттің ауданы мен көлемінің қатынасы текше көлемінің өсуіне байланысты азаяды немесе көбейеді.
   
2. 
   Беттік ауданның көлемге қатынасы өскен сайын диффузия жылдамдығы артады.
   

Модельдеу «Адам хромосомасы жиынтығынан кариограмм құру. Геномдық мутацияны оқып білу»

1-конспект

Адамның хромосома жиынтығында 22 жұп гомологиялық сомалық хромосома және бір гомологиялық жұп жыныстық хромосома бар. Хромосома терминін ғылымға ғалым В. Вальдейер енгізген. Ол хромосоманың тығыз құрылымды екенін және шиыршықталу үдерісінде боялғанын көрді. Жасушалардың бөлінуі кезінде хромосома құрылымын өзгертеді.

---

Мысалы, интерфаза кезінде жыныстық хромосома айқын құрылымды болмайды және микроскоппен қарағанда, жіп тәрізді көрінеді. Содан кейін хромосома X-тәрізді пішінде болады. Мейоздың I фазасында жұптасып, бивалент түзеді. Бөлінудің келесі кезеңінде хромосома көрінеді, ол хроматидтен тұрады әрі жасушаның түрлі полюсіне таралады. Бұл әр жыныстық жасушада хромосоманың гаплоидты жиынтығының пайда болуына ықпал етеді. Жыныстық гаметалар қосылғанда хромосома саны екі есеге артып, 23 жұп гомологты хромосома түзіледі.

Хромосоманың гендер жиынтығы әртүрлі және олар басқа хромосомалардан сыртқы түрімен ерекшеленеді. Иықтың арақатынасына сәйкес хромосоманың бірнеше түрі бар. Ең жиі кездесетін хромосома түрі: телоцентрлі (айқын центромерамен), акроцентрлі (тең емес иықты), субметацентрлі (әлсіз тең емес иық), метацентрлі (тең иықты).

---

Геномдық мутацияны зерттеу үшін адамның кариограммасы – адамның хромосомаларының диплоидты жиынтығының графикалық көрінісі құрастырылған. Кариограммада барлық хромосома топқа бөлініп, өлшемнің кішірею ретімен орналасады. Кариограммада бейнеленген гомологиялық хромосоманың соңғы жұбы – жыныстық хромосома жұбы. Кариограмма адамның кариотипін көрсетеді, ол жыныс, хромосома саны және олардың құрылымының ерекшелігі туралы ақпарат береді.

Кариограмманы алу үшін қан жасушасы, қызыл сүйек кемігі, эмбрион мен ұрық қабықшасының жасушасы қолданылады. Науқастан алынған жасуша қоректік ортаға орналастырылады және бөлу стимуляторының көмегімен белсенді бөлінуге ынталандырылады. Бөліну сатысында колхицин қоректік ортаға қосылады, бұл тубулиннің микротүтікшесінің пайда болуына жол бермейді. Қосылу үдерісі хромосома жасушаның әртүрлі полюсіне бөлінген кезде жүзеге асады.

Жасушаның бөлінуі колхицин қатысқанда, метафаза пластинкасы пайда болған кезде профазаның соңында кенеттен тоқтайды. Бұл кезеңдегі барлық хромосома бір жазықтықта орналасқан және жарық микроскопта айқын көрінеді. Содан кейін жасушалар гипотониялық тұзды ерітіндіге орналастырылад,нәтижесінде жасушаның көлемі мен хромосома арасындағы арақашықтық ұлғаяды. Олар цитоплазмада еркін қозғалады. Бұл формада хромосома боялып, суретке түсіріліп, микроскоппен зерттеледі.



Модельдеу «Кладограмма құру». Филогенетикалық картаның әртүрлі формасы. Кладограммалар мен филогенетикалық ағаштардың айырмашылығы

1-конспект

Кладограмма және филогенетикалық ағаш – ағзалардың жүйелік тобының шығуы бейнеленген графикалық әдіс. Бұл – эволюциялық үдеріс, ортақ ата тектен жаңа түрлердің жарыққа шығуын көрсетеді.

Кладограмма және филогенетикалық ағаштың міндетті бөліктері

Ағаш түріндегі бейнеде міндетті компоненттер: тамыр, дің, бұтақ, жапырақтар бар. Бұтақ тарайтын жер түйін деп аталады. Түйіндер арғы ата тектен тіршіліктің жаңа формасының пайда болуын көрсетеді. Егер құрылған ағашта тамыр болса, онда ғылымда қарастырылатын ағзалардың ортақ ата тегі бар. Бұл монофилді шығу тегін білдіреді. Егер тамыр болмаса, бастапқы ата тегі анықталмаған. Мұндай жағдайда аталған ағзаның шығу тегі күмәнді болып қалады. Ағаш бұтағы – эволюция барысында пайда болған ағзалардың жаңа түрі немесе үлкен таксондар. Жапырақ – біздің заманымызға дейін сақталған түр.

---

Филогенетикалық ағаш құру мысалы

Ағашты құру кезінде, алдымен, бірнеше ағзаны таңдап алу қажет және оны ағаштан көрсету керек. Сонымен қатар алынған ағзаның қандай белгілеріне сүйенген жөн екенін анықтап алу қажет. Филогенетикалық ағашты құру кезінде тірі ағзаның қандай да бір класы үшін құрылғанын көрсететін әрі бірнеше белгіні қамтитын кесте құрылуы керек. Мысалы: төмендегі кестеде: бар (+) немесе жоқ (0) арқылы түрлі қызмет көрсетілген.



Минога – жағы жоқ балық, оның өкпе, жақ, қауырсын, жүн сияқты ерекше белгілері болмайды. Бұл белгілердің болмауы тұқым қуалайды, ал ерекшелігі бірте-бірте қалыптасатын белгісінің болуы.



Жалпы ағза тобындағы ұзындыққа байланысты бірте-бірте қалыптасқан белгілерді табу қажет. Мысалы: өкпе бөкен мен бүркітке ортақ, бірақ теңіз алабұғасында жоқ. Осыны негізге ала отырып, теңіз алабұғасына бұтақ сыз және сызыққа өкпенің қалыптасқанын көрсет, ол бөкен мен бүркітке қарай апарады.



Модельдеу «Кладограмма құру». Филогенетикалық картаның әртүрлі формасы. Кладограммалар мен филогенетикалық ағаштардың айырмашылығы

2-конспект

Жалпы ағзалардың келесі шамасына қарай бірте-бірте пайда болған белгілерді анықтау керек. Бұл – жүн, ол бөкенде бар. Ал бүркітте жоқ. Біз сызықты бүркіттен бөкенге қарай жүргіз және бөкенде жүннің пайда болғанын көрсет.



Қауырсында қалай жасау керек? Бұл белгі ортақ болып есептелмейді, тек бір ғана түрде болады. Мұндай белгілерді ағаштан көрсетуге болады, тек мұны бүркітке жақын сызыққа орналастыру керек.



Кладограмманы құру барысында кладограмма үшін маңызды сызықтар мен түйіндерді білу қажет. Кладограмманы құру филогенетикалық ағашты құру сияқты басталады. Кладограммада даиаграммада бастапқы сызықтан алысырақ A және B ағзалары түйінде орналасады. C ағзасы кез келген ағзаға қарағанда алыстау орналасады, ал А және В өзара тығыз байланысты екенін білдіреді. Сызықтың 

---

Смотрите также файлы

• Таырыбы Биология лемі Масаты.docx

• Отгадайте загадки. Запишите слова отгадки и переведите их на казахский язык.docx

• Многообразие форм поведения у насекомых.docx

• Снижение травматизма на производстве путем внедрения системы умной каски.pptx

• Доклад к педагогическому совету.doc