ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 24.09.2020
Просмотров: 2035
Скачиваний: 3
Нектон (рыбы) мігрыруюць па вадаёмам у пошуках ежы, а для нерасту некаторыя віды іх выходзяць за межы вадаёмаў – у рэкі. Бентас (bentos – глыбіня) жыхары дна, падзяляюцца на фітабентас і зообентас. Да бентасу адносяцца вышэйшыя водныя расліны, чэрві, малюскі, грыбкі, бактэрыі. Адзін з іх жыве на паверхні дна, другія зарываюцца ў грунт. Некаторыя прадстаўнікі зообентаса могуць падымацца ў водную тоўшчу і нават актыўна плаваць (нектабентас). Асноўным фактарам, які вызначае жыццедзейнасць гідрабіонтаў, з’яўляецца іх жыўленне. Фітапланктон – адзіная група водных арганізмаў, якая ажыццяўляе аўтатрофнае жыўленне – паглынанне з вады малекул раствораных неарганічных злучэнняў, біягенных элементаў і стварэнне з іх на святле арганічных рэчываў свайго цела. Гетэратрофнае жыўленне ўжо гатовым арганічным рэчывам характэрна ўсім другім гідрабіонтам.
Адпаведна характару жыўлення і пераўтварэння імі рэчываў і энергіі, гідрабіонты падзяляюцца на тры групы. Прадуцэнты – (вытворцы) ствараюць у працэсу аўтатрофнага жыўлення (фотасінтэз) арганічныя злучэнні з неарганічных (расліны, бактэрыі). Кансументы (спажыўцы) – жывёлы, якія жывяцца гатовым арганічным рэчывам у выглядзе жывых ці мёртвых. Рэдуцэнты (аднавіцелі) – бактэрыі, якія выкарыстоўваюць арганічнае рэчыва (рэшткі загінуўшых гідрабіонтаў у выглядзе донных адкладаў, раствораных і калоідных арганічных рэчываў) і раскладаюць яго да прасцейшых мінеральных соляў азота, фосфара і іншых элементаў, неабходных прадуцэнтам. У працэсу жыццядзейнасці гідрабіонатаў і узаемадзеяння іх з вадой і доннымі адкладамі ў вадаёмах ажыццяўляецца кругаварот рэчываў. Прадуцэнты дастаюць з вады мінеральныя элементы і ствараюць арганічнае рэчыва, якое потым выкарыстоўваецца кансументамі. Пры адміранні гідрабіонтаў абодвух груп накопліваецца мёртвае арганічнае рэчыва, якое рэдуцэнты аднаўляюць да мінеральных элементаў.
Асноўнымі колькаснымі паказчыкамі інтенсіўнасці біялагічных працэсаў ш вадаёмах з’яўляюцца біамаса і прадукцыя. Біямасса – агульная колькасць арганічнага рэчыва, якая заключана ў жывых арганізмах у дадзены моман часу, якая вызначаецца у вагавых адзінках на адзінку плошчы паверхні ці на адзінку аб’ёма вады (г/м2, кг/га, г/м3). Вызначаецца як агульная біамаса вадаёма, так і біамаса асобных груп гідрабіонтаў (планктона, бентаса, рыб).
Вадаёмы валодаюць біялагічнай прадуктыўнасцю – уласцівасцю ўтвараць арганічнае рэчыва ў выглядзе жывых арганізмаў, характарызуемае велічнынёй прадукцыі , г.зн. прырашчэннем біамасы за той ці другі прамежак часу. Асновай існавання гідрабіонтаў з’яўляецца пярвічная прадукцыя – арганічнае рэчыва, якое ўтвараецца ў працэсу фатасінтэзу галоўным чынам фітапланктонам і макрафітамі (автатрофамі). Другасную прадукцыю ўтвараюць гетератрофы. Канечнай прадукцыяй з’яўляецца нектон (рыбы), які часткова выкарыстоўваецца чалавекам. Біяпрадуктыўнасць вадаёмаў змяняецца разам са змяненнямі ў гідралагічным рэжыму возера.
Жыўленне ў жыццядзейнасці і распаўсюджванні гідрабіонтаў было ўлічана ў біялагічнай класіфікацыі азёр, распрацаванай А.Тінэманам і Е.Наўманам. У аснову гэтай класіфікацыі былі пакладзены ўмовы жыўлення гідрабіонтаў – трофнасць (trophos - ежа, корм). Згодна з класіфікацыяй азёры падзяляюцца на алігатрофныя (oligos - мала), эўтрофныя (еu – добра) і дістрофныя (dis - недастаткова).
У вадзе алігатрофных (малакормных) азёр утрымліваецца мала біягенных элементаў, жыццё развіта слаба. Вада азёр празрыстая, кіслароду ў іх дастаткова. Кругаварот рэчываў найбольш поўны ў параўнанні з другімі групамі азёр. Пагэтаму значных аб’ёмаў донных адкладаў не назіраецца. У донных адкладах перавагаюць мінеральныя часцінкі, арганізмаў мала. Гэта азёры, якія знаходзяцца сярод крышталічных горных пародаў, часта горныя (Байкал, цялецкае, Іссык-Куль і інш.). Эўтрофныя (многакормныя) азёры адрозніваюцца высокім утрыманнем біягенных элементаў і арганічнага рэчыва, інтенсіўным развіццём фітапланктону і прыбярэжных зарасляў макрафітаў. Кругаварот рэчываў няпоўны, пагэтаму значная частка арганічных рэшткаў адкладаецца на дне возера. Пры гэтым утвараюцца магутныя тоўшчы ілоў, багатых арганічнымі рэчывамі. Да эўтрофных азёр адносяцца пераважна невялікія, добра праграваемыя летам азёры лясной і лесастэпавай прыродных зон, з буйных азёр - Пскоўска-Чудское, Ільмень.
Да дістрофных (недастаткова кормныя) адносяцца пераважна азёры з забалочанымі вадазборамі. У іхвадзе утрымліваецца многа арганічных рэчываў, аднак галоўным чынам у выглядзе гібельных для гідрабіонтаў гумінавых кіслот. У азёрах назіраецца значный дэфіцыт кіслароду нават летам. Рыбы ў іх няма, гідрабіонты прадстаўлены імхамі. З цягам часу дістрофныя азёры звычайна затарфаваны і пераўтвараюцца ў балоты.
Трансфармацыя азёр (эвалюцыя) у нармальных прыродных умовах за геалагічны прамежак часу адбываецца шляхам пераходу алігатрофных вадаёмаў у эхўтрофныя, а затым і ў дыстрофныя і ў прканцы, у балота. Балота з’яўляецца канчатковым водным аб’ектам, у які пераўтвараюцца вадаёмы запаволенага вадаабмену.
Прыродны працэс эвалюцыі азёр па меры інтенсіўнага гаспадарчага асваення як саміх вадаёмаў, так і іх вадазбора, паскараецца. Адбываецца паскораны пераход возера да эўтрофнага тыпу (антрапагеннае эўтрафіраванне). Гэты працэс звязаны са значнымі паступленнямі у азёры біягшенных элементаў і, у першую чаргу, азота і фосфара, якія прыносяцца разам забруджанамі сцёкавымі водамі. Інтенсіўнае паступленне біягенных элементаў у азёры прыводзіць да бурнага развіцця фітапланктона – “цвіценню” вады. Якасць вады пагаршаецца – у вялікай колькасці накопліваецца арганічнае рэчыва, узнікае дэфіцыт кісларода нават летам і асабліва у гіпалімніоне, узрастае цветнасць вады. Вада становіцца непрыгоднай для гаспадарчага і бытавога выкарыстання, пагаршаюцца ўмовы жыцця гідрабіонтаў, назіраюцца заморы рыбы.
Прыкметы антрапагеннага эўтрафіравання азёр былі заўважаны ў некаторых азёрах Германіі яшчэ ў канцы Х1Х стагоддзя. Значных памераў яно дасягнула ў 50-60-х гг прошлага веку. Эўтрафіраванню падвяргаюцца не толькі малыя і сярэднія па велічыні азёры, але і такія як Вялікія амерыканскія азёры.
Асноўнымі прадстаўнікамі жыцця у азёрах з’яўляюцца фітапланктон, зоопланктон, бентас і макрафіты.
Фітапланктон стварае першасную прадукцыю, забяспечвае жыўленне гетератрофаў і з’яўляецца асноўнай кармавой базай вадаёма. У працэсу фатасінтэзу паляпшаецца газавы рэжым азёр, асіміліруецца свабодная вуглекіслата і прадуцыруецца кісларод. Аднак, “цвмценне” вады, асабліва блакітна-зяленых у летні перыяд пагаршае якасць вады. Гэта звязана з таксічнасцю блакітна-зяленых водарасцей, накапленнемарганічныхрэчываў у воднай масе, стратамі значнай колькасці кіслароду на яго разлажэнне. З “цвіценнем” вады звязана зніжэнне празрыстасці вады і антрапагеннае эўтрафіраванне азёр.
Зоопланктон – аснова ежы для рыбы – планктонафагаў. Некаторыя яго прадстаўнікі (фільтратары) садзейнічаюць асяданнюзавіслых рэчываў і асвятленню вады.
Бентас служыць аснаўной ежай для рыб – бентафагаў. Бактэрыі-рэдцценты – важнае звяно ў кругавароце рэчываў у азёрах Арганізмы – фільтратары дна асвятляюць ваду і драбяць грунты.
Макрафіты утвараюць прыбярэжныя зараслі і разам з фітапланктонам сінтэзіруюць і прадуцыруюць арганічнае рэчыва. Яны з’яўляюцца месцам жыхарства шэрага прадстаўнікоў зообентаса, для нерасту многіх відаў рыб, раёнам для жыцця моладзі, кормам для рыб – фітафагаў, птушак, баброў, андатры, месцам гняздоўя вадаплавючых птушак. Макрафіты з’яўляюцца канкурэнтамі фітапланктону у ежы, вышэйшыя водныя расліны ў некаторай ступені памяншаюць інтенсіўнасць “цвіцення” азёр. Яна таксама з’яўляецца фактарам біялагічнай ачысткі вадаёмаў ад забруджвання бытавымі і прамысловымі сцёкамі, фяноламі, нафтапрадуктамі. Марафіты выкарыстоўваюцца у якасці корму для буйной жывёлы, а ў бязлесных раёнах таксама як паліва і будаўнічы матэрыял. Разам з гэтым водныя расліны у працэсу транспірацыі павялічае выпарэнне з паверхні азёр у сярэднім у 1,3 разы ў лясной і стэпавх раёнах і у 1,5 разы ў паўпустынях і пустынях. У сувязі з гэтым памяншаецца паверхневы сцёк. Накапленне рэшткаў адмерлага планктону і макрафітаў прыводзіць да заілення азёр.
6.13. Азёрная седыментацыя і донныя адклады
Працэс накаплення наносаў і раствораных рэчываў у азёрах найбольш выразна адлюстроўваецца ў фарміраванні донных адкладаў. Аўтахтонныя рэчывы ўтвараюцца ў саміх вадаёмах і ўключаюць прадукты размыву (абразіі) берагоў, элементы, якія выпадаюць з раствора, рэшткі памёрлых гідрабіонтаў. Аллахтоныя кампаненты донных адкладаў прыносяцца сцёкам, ветрам, могуць паступаць у выніку гаспадарчай дзейнасці ( сцёк сцёкавых вод, прамысловых адходаў і інш.). Колькасць цвёрдага матэрыялу, накапленага у азёрнай катлавіне, і фарміраванне донных адкладаў характэрызуецца седыментацыйным балансам вадаёма,які ўлічае прыход, накапленне і вынас рэчываў. У выніку сукупнага ўздзеяння фізічных, хімічных і біялагічных працэсаў, якія адбываюцца у азёрах ці працэса седыментагенэза, склад і ўласцівасці донных адкладаў значна адрозніваецца ад першапачатковых уласцівасцей накопленых часцінак. Гэтая розніца тым большая, чым буйней вадаём. Па складу і структуры выдзяляецца дзве асноўныя групы донных адкладаў з перавагай арганічных рэчываў: сапрапелі, тарфяністыя ілы ці гумінавыя ілы.
Сапрапель, ці гнілісты іл – донныя адклады прэснаводных вадаёмаў, пераважна біягеннага паходжання, складаюцца галоўным чынам з тонкага дітрыта – рэшткаў планктону з больш-менш значнымі прымесямі рэшткаў вышэйшых водных раслін і мінеральных часцінак. Яны накопліваюцца галоўным чынам у адкрытай частцы азёр лясной зоны. Магутнасць іх можа дасягаць 20-30 і нават 40 м. З сапрапеля ўтвараюцца біаліты – горныя пароды арганічнага паходжання (вугаль-багхед, бітумінозныя сланцы, нафта). Сапрапель выкарыстоўваецца ў сельскай гаспадарцы у якасці угнаення, дабаўляюцца у ежу хатнім жывёлам, у медыцыне – для лячэння скуры, суставаў, лячэння працэсаў запалення.
Тарфяністыя ці гумінавыя ілы ўтвараюцца таксама ў азёрах лясной зоны, але пераважна ў невялікіх, басейны якіх забалочаны, вада бедная мінеральнымі і біягеннымі элементамі, але насычана арганічнымі злучэннямі гумінавых рэчывамі, якія не садзейнічаюць развіццю жыцця. Іл звычайна складаецца з рэшткаў сплавін, макрафітаў, дрэваў. Іх структура грубая, не сарыраваная. Мінеральных рэчываў мала. Тарфяністыя адклады ўтвараюцца і на абароненых ад хваляў участках літаралі пры развіцці на ёй вышэйшай воднай расліннасці.
У азёрах увільгатнёных районах утвараюцца і мінеральныя донныя адклады (жалезістыя, ізвестковістыя). Жалезістыяадклады адкладаюцца пераважна у азёрах паўночнага-захаду Еўрапейская часткі СНД, дзе ўтвараюцца азёрныя жалезныя руды, якія маюць прамысловае значэнне.Ізвестковістыя адклады азёр утвараюцца у выніку хімічнай і біялагічнай седыментацыі вуглекіслага кальцыя (СаСО3). Гэта азёрная крэйда – амаль чысты вуглякіслы кальцый, мергель-звясняк з прымешкам глін, карбонат, які складаецца пераважна з рэшткаў ракавін водных арганізмаў. Мергель і крэйда асаджаюцца пераважна на літаралі, дзе высокая тэмпература вады садзейнічае садцы СаСО3, ракушняк – на сублітаралі, у прафундалі кальцыя мала. Магутнасць мергеля часам дасягае 10-15 м.
У накапленні донных адкладаў можна прасачыць перыядычнасць, якая абумоўлена сязоннымі і шматгадавымі ваганнямі рэжыму азёр. З гэтай перыядычнасцю звязана характэрная для азёрных адкладў слаістасць. Яна выражаецца дастаткова выразна у тых азёрах, у якіх пермешванне водных мас не дасягае дна. Найбольш магутны слой іла, звычайна шэра-зялёнага колеру, адкладаецца ў канцы лета і восенню пры адміранні асноўнай масы фітапланктону і вясной у сувязі з павялічэннем цвёрдага сцёку. Зімой і летам адкладаецца тонкі слой ілу пераважна цёмнага колеру, які звязаны з утварэннем у анаэробных ўмовах прыдоннага слою сульфідных злучэнняў.
Вывучэнне донных адкладаў мае палеагеаграфічнае значэнне. Магутнасць сязонных і гадавых слаёў адкладаў, іх дробнасць, механічны і хімічны склад, наяўнасць рэшткаў гідрабіонтаў, пльцы дрэваў, дазваляе ўстанавіць узрост возера і аднавіць фізіка-геаграфічныя умовы фарміравання адкладаў.
З жыццядзейнасцю мікраарганізмаў, галоўным чынам мікрафлоры, звязаны складаныя біяхімічныя працэсы у ілах, якія абумоўлены раскладам арганічнага рэчыва з выдзяленнем газаў. З ілу напаверхнасць возера падымаецца сумесь газаў, якая адрозніваецца пастаянствам складу: 75-95 % метану, 5-15 % вадароду і да 3 % двуокісла вугляроду.
Хуткасць садкі часцінак у вадзе залежыць ад іх шчыльнасці, памераў і характару руху, пагэтаму механічны склад адкладаў заканамерна змяняецца ад урэзу да цэнтральнай часткі акваторыі. На літарал, асабліва калі яна адкрыта і падвержана ўздзеянню ветравых хваляш, адкладаюцца больш буйныя терыгенныя, пераважна мінеральныя часцінкі. Убок адкрытай часткі азёрнай катлавіны дробнасць адкладаў памяншаецца, на глыбіні адкладаюцца больш дробныя фракцыі – ілы арганічнага і змешанага (арганічнага і мінеральнага) складу. Адклады літаралі, як правіла, характэрызуюцца большым утрыманнем мінеральных, а у прафундалі – арганічных часцінак.
Мінеральныя азёры. Утрыманне іонаў у вадзе мінеральных азёр блізка да насычэння і пры дальнейшай канцэнтрацыі прыводзіць да выпадзення з раствору (садцы) розных соляў. Мінеральныя азёры, у якіх адбываецца садка соляў, называюцца самасадачнымі, а насычаная вада солямі (раствор)- расолам ці рапой. Некаторыя азёры захоўваюць рапу круглы год (рапныя азёры), другія перыядычна перасыхаюць – сухія азёры. Інтенсіўнасць садкі і іонны склад накопленых соляў змяняецца па сезонам і на больш прцяглым адрэзку часу ў залежнасці ад метэаралагічных умоў. Мінеральныя азёры служаць крыніцай шэрагу цэнных выкапняў. Найбольшае прамысловае значэнне меюць: павараная соль (галіт NaCl), мірабіліт ( Na2SO4*10 Н2О), сода (NaCO3* 10 Н2О; Nа НСО3), гіпс (Са SО4 2Н2О).
Прыродныя мінеральныя солі з’яўляюцца сыравінай для хімічнай прамысловасці і выкарыстоўваюцца ў розных галінах народнай гаспадаркі. Найбольш буйныя саляныя азёры і азёрныя раёны, якія меюць прамысловае значэнне, знаходзяцца ў засушлівых раёнах. Да хларыдных азёр адносяцца азёры Ніжняга Паволжжа – Эльтон і Баскунчак. Шматлікія азёры Крыма, некаторыя лімны Чорнага мора, Прыіртышскія азёры. Сульфатныя азёры сустракаюцца на Паўночным Каўказу, у Кулундзінскім стэпу, Бураціі і Манголіі. Карбанатныя (содавыя) азёры знаходзяцца у Кулундзе,Забайкаллі, Бураціі і Манголіі.
Асобную групу донных адкладаў саляных азёр складаюць лекавыягразі – пелоіды (ад грэчаскага pelos - гразь, іл). Пелоіды ўтвараюцца ў неперасыхаючых мінеральных азёрах, вада якіх утрымлівае сульфаты, з вадазбораў паступаюць гліністыя часцінкі, жалеза, арганічныя рэчывы, упрыдонных слаях утвараюцца анаэробныя ўмовы і ўтвараецца серавадарод У складзе гразі перавагаюць мінеральныя элементы. Ілавыя серавадародныя гразі мінеральных азёр, ліманаў, крыніц з’яўляюцца самым шматбаковым і моцнадзейнічаючым бальнелагічным сродкам сярод пелоідаў.