Добавлен: 24.10.2023
Просмотров: 62
Скачиваний: 3
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Болмыстың бірлігі мәселесі бойынша ой қорытудың екі жолы бар: біріншісі – терең ой және теория, екіншісі – тамашалау (шухуд) және тату (зауқ). Терең ой мен теория барлық ойшылдарға ашық. Ал шухуд пен зауқ яғни, суфилердің жолы, әдісі жағынан мағрифат мәртебелерінен асып, құдайлық сый – құтты иелену бақытына жеткендерге тән. Бұл жерде, кез келген адам ғашық пен ғашықтықтың хәлінен сөз ете алады, бірақ, ғашықтықтың дәмін тек ғашық болған ғана біледі. Философ теориялық тұрғыдан ақиқаттың атауын, атын көрсетсе, суфи ақиқаттың өзін көрсетеді.
Мысалы ақиқатты су дейік. Философ та су, суфи де су дейді. Философтікі бұлақ суы, суфидікі теңіз суы. Екі судан екі ыдысқа су құйып қатар қойса, сырттай қарағандар ешқандай айырмашылық көрмейді. Ал ішкендер ғана айырмасын дәміне қарай ажыратады.
Болмыстағы уақыт пен кеңістіктен тыс бірлікті, философтар да суфилер де дөп басқан. Бірақ, бұл екі білу арасында айырмашылық бар. Мәселе онтологиялық, яғни, бір мәселеде екі түрлі таным бар. Бұл табиғи нәрсе. Болмыстағы бірлікті философ, барлық құбылыстарды “тоқтатып”, “уақыт пен кеңістікті” қақтап, ақыл арқылы зерттесе, суфилер, уақыт пен кеңістіктің арғы жағындағы онтологиялық бірлік мәселесіне ақылдан тыс жүрекпен (қалб) сезу жолы арқылы, экзистенцияға қосылып, болмысты тоқтатпай, уақыт пен кеңістікті бөлшектемей, біртұтас күйінде рухын сомдап, дәмін татып көру арқылы ұласады. Философтар ақиқатты шектеулі ақылмен қамтығысы келеді. Бұл мүмкін емес. Сопылық халдер – бір адамға тән субъективті. Яғни, хәл – тату арқылы алынған танымның тілмен нақтылануы қиын мәселе. Екінші бір адам оның хәлін өз рухынан өткізбейінше түсіне алмайды. Сондықтан сопылар хәл ілімін “татпаған білмейді” дейді. Имам Раббанидің айтқанындай, мұндай мистикалық танымда жаңылысу мүмкін, бұл қате тек сол суфиге ғана тән. Хәлдің Құран мен хадистер арқылы нақтылануы, тұрақталуы тиіс. Сол сияқты Иасауидің бір сөзінің қай мағынаға келетіндігін білу үшін оның рухани тәжірибесін ғибадат, риязат, мужахада жасау керек. Сопыларды түсіну қиын, түсіндім дегендер өзінің ислами танымына симаса оларға күпірлік үкімін беруі мүмкін
. Қожа Ахмет Ясауи "Ақыл кітабы"
Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани хикмет» еңбегі және оның мазмұн-мағынасы, түркі халықтарына соның ішінде қазақ халқына оның ертедегі мәдениетіне, әдебиетіне, тарихына, этнографиясына, экономикасына қатысты тұстары туралы көптеген ғалымдар мен зерттеушілердің бүгінге дейін жинақталған толайым деректер базасы бар. Біз олардың бәріне тоқталып жатпастан, аталған еңбектің қазақ тіліне аударылу жағдайы, олардың ерекшеліктері жайында тоқталатын боламыз.
Осы ретте, «Қожа Ахмет Яссауидің «Диуани Хикмет» және басқа да еңбектері қазақ даласына қашаннан бері қаншалықты деңгейде танымалдыққа ие болып келді? Күні бүгінге дейін «Диуани Хикметті» кімдер тәржімалады?» деген сұрақтар төңірегінде біраз мәліметтерге тоқталуды жөн көрдік.
Адамзат қоғамы өзінің сан мың жылдық даму кезеңдері барысында жаңа рухани биіктерді бағындырып отырды. Сонымен қатар тарихи, геосаяси, климаттық және т.б. факторларға байланысты қол жеткізген рухани биіктігінде тоқыраулар мен күйзелістердің де жиі орын алып отырғаны белгілі.
Ұлы Дала төсіндегі түркі халықтары өмірінде ҮІІІ ғасырдан бастап Ислам дініні маңызды факторға айналды. Тарихтан белгілі, 961 жылы Қарахан мемлекетінде ислам мемлекеттік дін деп жарияланғаннан бастап, бұл үрдіс тіпті қарқын алғаны белгілі. Ежелден бір құдайлықты қолай көрген тәңіршіл түркілердің ендігі өмір сүру салты исламмен тығыз байланыста болғанымен, жалпы ислам, соның ішінде Орта Азиядағы түркілік ислам ХІІ-ХІІІ ғасырларда рухани тоқырауды бастан кешірді. Бұл ислам дінінің өз ішіндегі консервативті бағыттардың күш алуы мен Ислам әлеміне Батыс пен Шығыстан қатар жасалған шапқыншылықтарына байланысты еді. Осы кезең туралы Қожа Ахмет Яссауи хикметтерінде біршама айтылады. Соның бірі мынау:
Ораза, намаз, иман, ислам қолдан кетті.
«Күннен күн бетер» деген хадис жетті.
Пайғамбар айтқандарды келіп жетті,
Бұл дүниені қараңғылық басты достар.
Дінсіз, ұстаздарға еш қауіп жоқ.
Дүние малын жиып, еш тояры жоқ.
Ұшып, қонып, өлімнен еш хабары жоқ.
Ол жанның діні дүние болды көргін [1].
Бұл ХХ ғасыр басындағы Алаш қайраткері Міржақып Дулатовтың «Оян, қазағындағы»:
Көзіңді аш, оян, қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жер кетті, дін нашарлап, хал харам боп,
Қазағым, енді жату жарамас-ты [2], -
дейтін халмен ұқсас кезең еді. Қоғам өміріндегі осындай тығырықтан шығаратын жолды тауып, халықты жарқын жолға бастайтын, өз дәуірінің феномені туып шығатыны сөзсіз болса, түркі әлеміндегі осындай тұлғаның бірі де бірегейі Қожа Ахмет Яссауи болды.
Қожа Ахмет Яссауиді «мұндай тұлғаның бірі» деп алып отыруымыздың өзіндік мәні бар екені белгілі. Кез келген халықтың рухани-мәдени болмысын сақтауға деген құлшынысы, өзге мәдениеттің екпінді экспансиясына қарсы күресі үнемі жүріліп отыратын құбылыс десек, ХІІ ғасырда діни дәстүр ұстанымы, мемлекеттік басқаруда араб-парсылық ықпалдың тым артып кетуі түркі әлемінде осыған қарсылық тууына әкеліп соқты. Тарихи дәуір толқынының қайталанатын ескерсек, мұны Патшалық Ресей мен Кеңес Одағы тұсындағы Қазақстан мен Орта Азиядағы түркі әлемінің мәдени-рухани ахуалымен егіздей салыстыра аламыз. Сонау ұлы бабалар Махмұд Қашғари, Ахмет Жүйнеки, Қожа Ахмет Яссауи және басқа ғұламалардың аса үлкен қажыр-қайраты арқасында біртіндеп қолданыстан қалуға айналған түркі тілі мен әдебиеті, дәстүрлі діні қуаттанып, ренессанс дәуірін бастан кешіргені, сол қуатты екпіннің күні бүгінге дейін азық болып отырғаны айқын. Бұл жөнінде Қожа Ахмет Яссауи былай деп жырлайды: (Әбибулла Мұхамеджанов аудармасы):
Қоштамайды ғалымдар, сіздің айтқан түркіңді,
Даналарды тыңласаң, ашар көңіл мүлкіңді.
Аят-хадис мағынасы, түркі болса, сайма-сай,
Мағынасына жеткендер, жерге қояр бөркіңді.
Қазы мүфті, молдалар, шариғатқа жолбасшы,
Нағыз ғашық алып-дүр, тарихаттың әркіні...
... Қожамын деп лепірме, өшбу дүние би паян,
Білемін деп айтпас сен, көңілдегі шәркіні.
Раһнама дүр, Қожа Ахмет, гүлстан дүр мағрифат,
Сөйлер сөзі ақиқат, ашар көңіл құлпыңды.
Міскін зағип Қожа Ахмет, жеті атаңа рахмет,
Парсы тілін білемін, құп көремін Түркімді! [3]
Осы бір жолдардан біз Қожа Ахмет Яссауидің түркі тіліне деген зор махаббатын анық танимыз. Түркі тілін ұмыттырмай ұрпағына аманаттаған жеті атасына рақмет айтуы осыны меңзейді. «Парсы тілін білемін, құп көремін Түркімді!» деген жолдағы айтылар ой ХХ ғасырдағы қазақтың дана ақыны Қадыр Мырза Әлінің «Өзге тілдің бәрін біл, өз тіліңді құрметте!» дейтін афоризмге айналып кеткен ойымен үндесіп жатыр. Ал ХХІ ғасырдағы қазақ ақыны Алмас Темірбай бұл ойды «Өз тіліңді бәрің біл, Өзге тілді құрметте!» деген уәжбен байытқан болатын.
Демек, түркі халықтарының (қазақ деп ұғуға болады) өзіндік дәстүрлі салт-санасы мен сенім-нанымына, әдет-ғұрпына қайшы келмейтін діни-мистикалық мектептің негізін қалаған Қожа Ахмет Ясауи өз ішінен толып жатқан тармақтарға бөлінетін сопылық ағымның түркілік дәстүрін қалыптастырды деуге болады.
«Ислам дінін тану, ұстану тек араб тілі мен дәстүрі арқылы ғана жүзеге асуы тиіс» деген ұғымға соққы беріп, түркі-шағатай тіліне, әдебиетіне, мәдениетіне жаңа тыныс берген Қожа Ахмет Яссауидің бұл өнегелі жолының көрінісін ХІХ ғасырдағы Шағабуддин Маржани, ХХ ғасырдағы Исмаил Ғаспыралылардың іс-қызметінен аңғаруға болады. Түркі халықтарының ежелден келе жатқан ауыз әдебиеті дәстүріне негіздей, шығыстық, түркілік өлең формаларының мүмкіндігін пайдалана отырып, Қожа Ахмет Яссауи негізінен трактаттар түрінде жеткізілуге бейім исламдық ұғымдар мен қағидаларды поэзия тілімен баяндау үрдісін қалыптастыруы түркі халықтарының мұсылманшылықты етене қабылдауына барынша игі әсер еткені анық.
Қазақ даласына сонау орта ғасырлардан бері мәшһүр болған «Диуани хикметтің» түпнұсқасы әлі күнге табылмағандығын ескерсек, ғасырлар жүзіндегі аталған еңбек фольклорлық туынды сипатына бойына сіңіргенін байқаймыз. Көкшетаудан табылған кітапты қарастыру барысында қолымыздағы өзге басылымдардан біршама өзгешелікте болуын біз осымен түсіндіреміз.
Жалпы алғанда «Диуани хикметтің» қазақ тіліне аудару Стамбұл, Ташкент, Қазан, Тегеран нұсқалары арқылы жүзеге асырылып отырғанын атап өткен жөн. Осылардың ішіндегі ең толығы – 149 хикметтен тұратын Қазан басылымы.
Ал қазақ тіліне аударушылардың қатарында кәсіби әдебиеттанушылар, тілшілер, діни ғұламалар, ақындар мен жазушылар бар.
Олардың қатарында Асқар Тоқмағамбетов, Әбраш Жәмішев, Мұхамедрахым Жармұхамедов, Есембай Дүйсенбаев, Әбубулла Мұхамеджанов, Мақсұт Шафиғи, Ғалия Қамбарбекқызы, Сәрсенбі Дәуітұлы, Светқали Нұржанов, Қуанышбек Қари, және т.б. Бұл тәржімашылардың қатарына Көкшетау нұсқасын аударған ғалым Иманғазы Нұрахметті де қосамыз.
Әр дәуірдің өзіндік ауанына байланысты, аудармалардың да сапалық деңгейі әр түрлі болу себебі турасындағы жазушы Сейфолла Оспановтың Жарасқан Әбдірашев пен Есенбай Дүйсенбаев аудармалары жөніндегі мына бір пікіріне көңіл бөлейік: «Бұл екеуінің де нұсқалары бүгінгі күн талабының биік үдесінен көрінетін, шашасына шаң жұқтырмастай болып мінсіз шыққан. Бұл екеуінің де нұсқалары бүгінгі күн талабының биік үдесінен көрінетін, шашасына шаң жұқтырмастай болып мінсіз шыққан. Бірақ кейбір әңгіме-жарлардың сол құйма құлақ дана қарттардың аузынан естілгендей болып әсерлі шықпағаны байқалады. Бірақ аударманың бұл кемшін тұстары жырды оқығанда аса аңғарылмай, оның орны әсем әрге ие болып, өзгеше күйде өз әлеміне мойындырары анық» [3, 8].
Біз мақаламызда «ананың аудармасы жақсы, мынаның аудармасы оған қарағанда нашар, солғындау» деп баға беруді мақсат тұтқан жоқпыз және ол адами әдепке де жатпайтыны анық. Әрі аударма ісінің, соның ішінде сан ғасырлар бұрын жазылған, өз дәуірінің тілдік-танымдық сипатын бойына сақтаған көне жазбаларды аударудың қаншалықты қиын екенін «Көкшетау нұсқасы» аудармашысының мына сөздерінен байқауға болады: Хикметтерді аударуда көркем аударма жасамай, ғылыми аударма жасауға тырыстым. Себебі ортағасырлық поэзияның өзіне тән поэтикасының бұзылмауын басты назарда ұстадым. Бүгінгі Қожа Ахмет Ясауи оқырманның ұғымына шақтап мүлде көркем аударма жасалса хикметтердің поэтикасын сақтау қиын. Мысалы, Әзіреті Әліге байланысты айтылатын:
Қолындағы жарағы зұлбұқары,
Шабысқанда ұзарар қырық қары, –
деген жолдар бар. Осы тұрған бетінде «қары» дегеннен басқа түсініксіз бір сөз жоқ. Бұрынғы аудармаларда «қырық қары» деген сөзді «қырық қыры» деп аударылған екен, бұл дұрыс емес деп ойлаймын. Қылышта қырық қыр болмайтыны өзінен-өзі түсінікті жай. Қар – қазақтың ұзындық өлшемі. Бір қар – жарты құлашқа тең. Ауызекі тілде, өлең жолдарында бір құлашты бір қар деп айта береді. Бұл жерде де бір құлаш деген мағынада берілген» [4].
Жалпы аударма жасауды – терең білімді, біліктілікті, ой ұшқырлығын, сонымен қоса идеялық бойұсынушылықты талап ететін өте нәзік шығармашылық өнер деп атаған болар едік. Осы тұрғыда америкалық лингвист Дж. Касагранденің аударманы жалпы сипатына қарай 4 түрге бөлгеніне назар аударайық: «1. Прагматикалық аударма. Мұнда хабарламаны барынша дəл жеткізу көзделеді. 2. Эстетикалық-поэтикалық аударма. Əдеби немесе эстетикалық тұрпатты жеткізеді. 3. Этнографиялық аударма – түпнұсқаның мəдени контексін түсіндіреді. 4. Лингвистикалық аударма. Бұл жерде түпнұсқа морфемаларының мағыналары көрсетіледі» [5]. Дегенмен, «Диуани хикметті» аудару барысында жоғарыда аталған сипаттың төртеуі бірдей қатысу мүмкіндігі барын біз жоққа шығара алмаймыз.
«Диуани хикметтің» біздің қолымыздағы сапалы аудармалардың бірі – әйгілі ақын Күдеріқожаның ұрпағы, белгілі драматург-жазушы Қалтай Мұхамеджановтың ағасы Әбибулла Мұхамеджановтың тәржімасы. Әбибулла Мұхамеджанов кезінде Қожа Ахмет Яссауи еңбегін төрт рет аударған екен. Жоғарыда түркі тіл туралы хикметтің Әбибулла Мұхамеджанов аудармасы берілген болатын. Біз мағыналық өзгешелік пен сәйкестік тұрғысында түркістандық нұсқа мен көкшетаулық нұсқаны да беріп отырымыз. Түркістандық нұсқада:
Қоштамайды ғалымдар біздің айтқан түркіні,
Арифтардан есітсең ашар көңіл мүлкіні.
Аят, хадис мағынасы түркі болса лайық,
Мағынасына жеткендер, жерге қояр бөрігін [1, 25], -
деп берілсе, Көкшетау нұсқасында аталған шумақтың мынадай түрде, азғана айырмашылықта берілгенін көреміз:
Қостамайды ғалымдар, бізнің айтқан түркіні,
Ариф [1] ғашық естісе ашар көңіл мүлкіні,
Аят, хадис мәнісге түркі болса муапық [2],
Мағынасына жеткендер жерге қояр бөркіні[2,35].
Иманғазы Нұрахметұлының өз аудармасындағы әрбір түсініксіз сөздерді жақшаға ала отырып, хикемттердің соңында түсініктемесін беріп отыруы – тәржімашының ұтымды қыры деуге болады. Біз мысалға алып отырған шумақтағы ариф – «кешірек оянған, кеш көзі ашылған адам» , муапық – «лайық» деген мағынаны беретін сөздер екендігін көреміз.
Бірнеше нұсқаларды мазмұндық тұрғыда салыстырып қарау барысында хикметтердің жалпы мазмұндық-құрылымдық көпнұсқалығы аңғарылғанымен, идеялық қазығы өзгермейтінін көреміз. Мысал үшін «Әнтал-һади» хикметін алайық. Көкшетау нұсқасында былайша аударылған:
Құлһу Алла, сұбһан Алла – дін қамшысы,
Ораза, намаз тәспих таһил әм елшісі.
Пірмұған шәкірттердің жолбасшысы,
Құлым деп жолға салғын, «Әнтәл-һади», -