Файл: Диссертация цифрлы білімдік ортада болаша педагогпсихологтарды коммуникативтік мдениетін алыптастыру.doc
Добавлен: 30.10.2023
Просмотров: 189
Скачиваний: 5
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Диссертация жұмысының құрылымы:диссертация жұмысының құрылымы кіріспе, екі бөлімнен, қорытынды және қолданылған әдебиеттерден тұрады.
1 БОЛАШАҚ ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 ПЕДАГОГ-ПСИХОЛОГТАРДЫҢ КОММУНИКАТИВТІК МӘДЕНИЕТІН ҚАЛЫПТАСТЫРУ БОЙЫНША ЗЕРТТЕУЛЕРГЕ ТАЛДАУ
«Мәдениет» сөзі көбінесе әртүрлі халықтардың белгілі бір тарихи дәуірлердегі өмірінің белгілі бір саласын, қоғамның, адамдар тобының немесе тарихи кезеңнің өмір сүру тәсілінің немесе өмір сүру салтының ерекшеліктерін, жекелеген әлеуметтік топтардың немесе қызмет салаларының өмірлік жолын сипаттау үшін қолданылады. Бірақ бұл терминді әркім өзінше түсінеді. Кей адамдар үшін мәдениет – үйреншікті мінез-құлық болса, басқалар үшін бұл мінез-құлық емес, оның абстракциясы болып табылады.
Бүгінгі таңда мәдениет ұғымы діни, ғылыми-техникалық, саяси, экономикалық, физикалық, құқықтық және көркемдік салалары ерекшеленетін екінші сипаттағы әлем ретінде түсініледі. Мәдениеттің сипаттамалық, тарихи, нормативтік, әлеуметтік-психологиялық, генетикалық анықтамалары бар. «Мәдениет» ұғымының біртұтас анықтамасын әзірлеу жолында зерттеушілер үшін басты кедергі мәдени құбылыстардың тұрақты көптігі мен көп өлшемділігі болып табылады. Бұл салаларды фрагментарлық қарастырумәдениет теориясының дамуын тұйыққа тірейді.
Керісінше, мәдениет ұғымы жүйесінің мәні осы салалардың әрқайсысының болуының қажеттілігін де, тұтастай алғанда бүкіл жүйенің құрылымын да анықтайтын барлық мәдени құбылыстардың интеграциялық қасиетін анықтау мәдени құбылыстарды ашудың кілті бола алады. Мәдениетті жүйе ретінде зерттеу бүгінгі таңда мәдениет құбылыстарының тұтастығын зерттеудің белгілі бір тенденцияларын ашатын бірқатар нәтижелер берді.
Мәдениетті біртұтас және өзін-өзі реттейтін жүйе ретінде қарастырған Л.А.Уайт мәдениет ғылымында жүйелі тәсілді алғашқылардың бірі болып қолданған деген пікір бар. Мәдениет, Л.А.Уайттың ұстанымы бойынша, қозғалысы энергияны тұтыну және басқару арқылы анықталатын динамикалық энергетикалық жүйе.
Л.Уайттың мәдениеттің энергетикалық теориясының маңызды ережелерінің бірі мәдениет жүйесінің әлеммен энергетикалық диалогқа қатысуы туралы тезисі болып табылады. Әлемнің тұйық жүйесінде термодинамика заңдары басым, оған сәйкес энергия кеңістікте біркелкі дисперсияға ұмтылады, ал әлемнің құрылымы энтропияның ұлғаюымен қатар жеңілдетуге бейім және шекті жағдайда тепе-теңдік күйі, бұл ғаламның термиялық өлімін білдіреді.
Ғаламның ауқымында көрінетін мәдениет адамға және оның өнімді қабілетіне тәуелділік сапасын жоғалтуы мүмкін. Мәдениет - бұл адам бұйырмаған заңдар бойынша өмір сүретін жүйе. Л.А.Уайт өз еңбектерінде мынаны көрсетеді: «...адамдар мәдени құбылыстардың өмір сүруі үшін қажет, бірақ олардың эволюциясы мен вариациясын түсіндіруде қажет емес» [51].
Мәдениет дегеніміз бірден түсіну қиын ұғым, өйткені ол адам қызметінің әртүрлі салаларымен байланысты. Сондықтан да әр түрлі мағынада түсіндіріледі. «Мәдениет» ұғымы әртүрлі көзқарастардан, мысалы, социологиялық тұрғыдан белгілі бір функцияларды орындайтын әлеуметтік өмірдің бөлігі ретінде қарастырылса, антропологиялық салада адам қызметінің түрі ретінде, ал философияда мәдениет адамның болмысына қатысты ұғым ретінде, яғни жеке тұлға мен қоғам қағидаларының ұштасуы кезінде пайда болатын құбылыс ретінде түсіндіріледі. Қазіргі кездегі бірқатар зерттеулерде «коммуникация» ұғымы екі немесе одан да көп адамдар арасында мағыналық мәні бар ақпарат алмасу үрдісін білдіреді.
Мәдениет – бұл оның тасымалдаушыларының ойлауында, идеяларында және мінез-құлық ерекшеліктерінде көрінетін белгілі бір қоғамның құндылықтар, нормалар мен символдар жүйесінің қосындысы. Сонымен қатар когнитивті антропологияның өкілдері мәдениетті білім жиынтығы ретінде, яғни мәдениетті тасымалдаушылардың санасында бар материалдық емес бірдеңе ретінде көреді.
Американдық ғалым, интерпретациялық антропологияның негізін қалаушы, Клиффорд Гирц үшін (Clifford J. Geertz), мәдениет - бұл адамдардың мінез-құлқы реттелетін механизмдер, «жоспарлар, әдістер, ережелер, нұсқаулар»жүйесі. Және осындай түсінік біз үшін өте маңызды, өйткені мәдениетаралық қарым-қатынастың ситуацияларын, яғни бұл ситуациялардағы адамдардың тәртібін талдауды үйренгіміз келеді. Бұл мағынадағы мәдениет - бұл мінез-құлықты анықтайтын механизмдер [52].
Психологиялық және социологиялық әдебиеттерде коммуникация түсінігі ақпаратты бір адамнан екінші адамға беру процесі және оның әлеуметтік процестермен байланысы ретінде анықталады. Қарым-қатынас басқаларға әсер ету мақсатында ақпарат беру мен бөлісуді қамтиды. Қарым-қатынас түсінігінде оны өзара әрекеттесу нысаны ретінде қарастырудан бастап, адамдардың бір-біріне қолдау көрсетуі мен көмегіне дейін алуан түрлі көзқарастар бар. «Байланыс» термині латын сөзінен шыққан, ол байланыс пен байланыс құралдарын, мысалы, ауа, су және басқаларды, сондай-ақ телефон, радио сияқты байланыс түрлерін білдіреді. Ол сондай-ақ адамдар арасындағы қарым-қатынасты білдіреді.
Коммуникативтік мәдениетті зерттеу мәселесіне арналған көптеген зерттеулерде «Коммуникативтік мәдениет» ұғымының мәнін анықтаудың әртүрлі тәсілдері берілген. Қазіргі ғылымда «коммуникативті мәдениет» құбылысын түсінуге байланысты үлкен теориялық білім жинақталған, бұл ұғым ғылыми дискурсқа ХХ ғасырдың 70-80 жылдарында қоғамда ақпарат пен коммуникация мәселесіне қызығушылықтың пайда болуына орай енген.
Р.П.Мильруд «Коммуникативтік мәдениет өзінің субъективті мағынасында тұлғаның құрылымын, яғни өзінің психикалық әрекетінде белгілі бір ережелер мен стратегияларды басшылыққа ала отырып, әрекет ететін, қабылдайтын және ақпаратты шығаратын коммуникативті субъектіге жатады» деп есептейді [53].
А.А.Деркач және Н.В.Кузьминаның зерттеулерінде коммуникативті мәдениет ұғымы адамға қойылатын белгілі бір талаптар жүйесінде, оның кәсіби-коммуникативтік бағыттылығында нақтыланады. Ал А.В.Мудриктің анықтамасы бойынша коммуникативті мәдениет қандай да бір маман тұлғасының кәсіби мәдениетінің құрамдас бөлігі ретінде «қоғамда қабылданған білімдер, нормалар, құндылықтар мен мінез-құлық үлгілері және органикалық, табиғи түрде және мәжбүрлеусіз әрекет ету қабілетінің жүйесі» болып табылады, мұндай қабілет түрін тұлға іскерлік және эмоционалдық қарым-қатынаста жүзеге асыру»деп түсіндіріледі [54].
Коммуникативті мәдениеттің құрылымы, сонымен қатар оның болуы тиіс құрамдас бөліктерінің мазмұны туралы мәселеде ғалымдар арасында қандай да бір ортақ пікір жоқ. Зерттеушілер коммуникативті мәдениеттің когнитивтік, мотивациялық, ұйымдастырушылық, белсенділік, танымдық, ақпараттық, шығармашылық, эмоционалдық, аксиологиялық сияқты құрамдас бөліктерін атап өтеді.
И.Л.Берегова [55]коммуникативті мәдениет құрылымын мағыналы, мотивациялық және тұлғалық-белсенділік компоненттерінің жиынтығы ретінде ұсынады. Ол өз зерттеулерінде когнитивті-мотивациялық, ұйымдастырушылық-белсенді, танымдық және ақпараттық компоненттер коммуникативті мәдениетті қалыптастыру процесінде үлкен рөл атқарады деп жазады.
Шетелдік ғалым D.Kilburn жеке тұлғалық маңызды және жеке тұлғалық құндылық ұмтылыстарының, идеалдарының, сенімдерінің, көзқарастарының, ұстанымдарының, адаммен қарым-қатынасының, оның қызметімен, басқалармен қарым-қатынасының, қарым-қатынас процесіне қызығушылықтың, қарым-қатынасқа диалог ретінде қараудың жүйесі болып табылатын жеке тұлғалық құндылық компонентін ажыратады [56].
Іс жүзінде аталған тақырыпты әрбір зерттеуші коммуникативті мәдениет ұғымын түсініп, осы құбылысқа өзінше анықтама беру қажет деп санайды. Зерттеушінің көзқарасы бойынша, осылай әділетті және автордың ойларын нақты түсіндіруге мүмкіндік береді, бірақ екінші жағынан, бұл тұжырымдама мағынасының бұлыңғырлауына, яғни деморфологизациялауға әкеледі, бұл авторлардың теориялық қалауына байланысты ұғымды субъективті етеді.
Әдетте, коммуникативті мәдениетті қалыптастырудың педагогикалық шарттары, құралдары, технологиялары зерттеледі, коммуникативті мәдениетті қалыптастыру және жетілдіру үшін болжамдар мен қандай да бір үлгілер және бірқатар іс-шаралар (тренингтер, практикалық сабақтар циклдері, авторлық теориялық лекция курстары) әзірленеді. Көптеген зерттеулер эмпирикалық сипатқа ие, бұл аталған құбылыстың жеке қырларына (аспектісіне) назар аударуды қажет етеді.
Тек кейбір зерттеулер ғана әдіснамалық және теориялық сипатта жазылған. коммуникативті мәдениет туралы әртүрлі ғылымдар жинақтаған білімдерін біріктіріп, жан-жақты және толық талдау жасауға талпыныс жасады. Э.Г. Касимова, «Коммуникативтік мәдениет» ұғымын зерттеуде жалпылама ұғым жасау әдісі негізінде пәнаралық байланыс моделі жүзеге асырылды [57].
1-кесте. «Мәдениет» және «коммуникация» ұғымдары компоненттерінің арақатынасы
| «Мәдениет» ұғымының компоненттері | «Коммуникация» ұғымының компоненттері |
| Әлеуметтік нормалар мен ережелер жүйесі | Коммуникативтік нормалар мен ережелерді білу |
| Өзіне, басқа адамдарға және табиғатқа қарым-қатынасының жиынтығы | Басқалардың коммуникативті қарым-қатынас жағдайын есепке алу |
| Рухани қасиеттердің жиынтығы | Басқаларға құнды қарым қатынас |
| Материалдыжәне рухани өнімдердің жиынтығы | Коммуникативті идеал |
Э.Г.Касимова психологиялық-педагогикалық зерттеулерді талдай отырып, коммуникативті мәдениетті зерттеудің келесі аталған заманауи бағыттарын бөліп көрсетеді:
– коммуникативті мәдениет тұлғаның сапалық қасиеті ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық бірлесе жұмыс жасаудың шарты ретінде;
– коммуникативті мәдениет педагогикалық процестің маңызды құрамдас бөлігі ретінде;
– коммуникативті мәдениет жалпы мәдениет пен педагогикалық қарым-қатынас мәдениетінің өлшемі, яғни көрсеткіші ретінде [57].
Тақырып бойынша ғылыми әдебиеттерді талдай отырып, зерттеушілердің коммуникативті мәдениетті тұлғаның жалпы мәдениетін анықтайтын негізгі компоненттер арқылы қарастырғанын білдік:
- сөйлеу мәдениеті (сауатты сөйлеу мәдениеті);
- ойлау мәдениеті (танымдық мәдениет);
- сезім мәдениеті (эмоционалды мәдениет) [57].
Коммуникативті мәдениетті зерттеу кезінде көбінесе мотивациялық құндылық, когнитивті, эмоционалды, белсенді компоненттер ерекшеленеді, ал атаулар мазмұнды сақтай отырып өзгеруі мүмкін. Ғылыми лексикада «Құзырет», «құзыреттілік», «коммуникативті құзыреттілік» ұғымдарының пайда болуы терминологиялық екіұштылықты одан әрі күшейтіп, «коммуникативті мәдениет» және «коммуникативті құзыреттілік» ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе туғызды. Бұл мәселеге толығырақ тоқталайық.
Әдебиеттерді талдау «құзырет» және «құзыреттілік» ұғымдарын түсіндіруде бірнеше бағыттар бар екенін көрсетті. И.А.Зимняя отандық қызмет теориясы аясында жасаған лингвистикалық-психологиялық бағыты лингвистикалық теориясынан және оның құзыреттілікпен (сөйлеушінің тілін білуі) мен оны қолдану (нақты жағдайда тілді нақты қолдану) арасындағы түбегейлі айырмашылық туралы ережелерінен бастау алады [58].
Бұл тәсілде құзырет-құзыреттілік ұғымдарының аражігін ажырату потенциалды-өзекті қағида бойынша жүреді. И.А.Зимняның еңбегінде құзыреттілік туралы «білімге негізделе отырып қалыптасатын маңызды жеке қасиет» және «адамның әлеуметтік және кәсіби міндеттерін шешу үрдісінде іс-әрекеті мен мінез-құлқында көрінетін интеллектуалды және тұлғалық тұрғыдан анықталған әлеуметтік-кәсіби сипаттамасы» деп түсіндіріледі.
Педагогикалық салаға қатысты емес тұрғыдан алып қарасақ, құзыреттілік дегеніміз - адамның өзіне және қызмет тақырыбына деген жеке көзқарасын қамтитын тиісті құзыреттілікке ие болуы, иеленуі. Осылайша, «құзыреттілік» ұғымы тек когнитивті және операциялық-технологиялық компоненттерді (білім, дағды) ғана емес, сонымен қатар мотивациялық, этикалық, әлеуметтік және мінез-құлық компоненттерін де қамтиды.
Е.С.Романова еңбектерін оқи отырып, құзыреттілік «кәсіби дайындық процесінде қалыптасатын және кәсіби қызметтің мәнін құрайтын функционалдық міндеттерді сәтті шешуге мүмкіндік беретін білімнің, дағдылардың, қабілеттер мен жеке қасиеттердің жүйелі көрінісі болып табылатын қызмет субъектісі» деп анықтама беруге болады [59].
Ю.М.Жуковтың «коммуникативті құзыреттілік ұғымы» ішкі және сыртқы ресурстарды қолдана отырып, тиімді коммуникативті әрекеттерді жоспарлауға және жүзеге асыруға дайындығы мен қабілеті ретінде түсіндіріледі [60].
Ғылыми зерттеулердің жеткілікті қорына қарамастан, «Коммуникативтік құзыреттілік» және «коммуникативтік мәдениет» ұғымдарының арақатынасы туралы мәселе ашық күйінде қалып отыр. Бірқатар зерттеушілер коммуникативті құзыреттілікті коммуникативті мәдениеттің маңызды құрамдас бөлігі деп санайды .