Файл: aзacтaн pecпубликacы бiлiм жнe ылым миниcтpлiгi ш. Eceнoв aтындaы Кacпий тexнoлoгиялap жнe инжиниpинг yнивepcитeтi.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 06.11.2023
Просмотров: 61
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
ҚAЗAҚCТAН PECПУБЛИКACЫ БIЛIМ ЖӘНE ҒЫЛЫМ МИНИCТPЛIГI
Ш.Eceнoв aтындaғы Кacпий тexнoлoгиялap жәнe инжиниpинг yнивepcитeтi
«Білім беру» фaкyльтeтi
«Тарих» кaфeдpacы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Пәні: Ғылыми зерттеу (жобa) жұмыстaрды ұйымдaстырудың әдістемесі
Тaқырыбы: Қазақстан Ресей империясынының құрылу негіздері
Мамандығы ИСТ-20-1
Орындaғaн: Ист-20-1 тобының студенті
Нұрланқызы Альфия
Жетекші: Нурманова А.Қ .
Бағасы________________
Aқтaу 2022
МАЗМҰНЫ
Кіріспе…………………………………………………………………………3
1 тарау. Қазақстанның Ресей империясының құрылу негіздері
1.1 Орыс империясының кіші және кіші бөліктің қабылдауы Орта жүз
1.2 Ресейлік империясын қабылдаудың құқықтық шарттары мен салдары...6
2 тарау. Қазақстан Ресей құрылу негізінде [XVIII ғасырдың ортасы-XIX ғасырдың басы]
2.1 XVIII ғасырдың екінші жартысы мен XIX ғасырдың басындағы Қазақ хандығы......................................................................................................................9
2.2 Солтүстік-Батыс Қазақстандағы хан билігін шектеу саясаты........14
2.3 Бөкей хандығы...........................................17
Қорытынды................................................................................................21
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі..........................................................23
Кіріспе
XVII ғасырдың аяғы — XVIII ғасырдың басында Ресей мемлекетінің модернизациясы патшалықтың Шығыс саясатының жандануына әкелді. Петр I Қазақстанды басып алуға үлкен мән берді, ол «барлық Азия елдері мен жерлеріне... кілт пен қақпа; және сол себепті ол да орда Ресей қамқорлығында болуы керек»деді. XVIII ғасырдың басында Орталық Азияның түрлі аймақтарына енуге бірнеше рет әрекет жасалды. 1714 жылы Шығыс Қазақстанға полковник Бухгольцтың әскери экспедициясы жіберілді, оның басты мақсаты Ертіс бойымен бекіністер салу болды. Сонымен бірге Бекович - Черкасский экспедициясы Каспийдің шығыс жағалауын зерттеді. Мұның бәрі I Петрді Қазақстанды ұзақ уақыт игермей Орталық Азияға ену әрекеттерінің нәтижесіздігін түсінуге алып келді. Ол өзінің жақын адамдарына егер «бұл орда нақты азаматтыққа барғысы келмесе, онда үлкен шығындарға қарамастан, кем дегенде миллионға дейін жұмсауға тырысыңыз, бірақ токмо Ресей империясының қорғауында бір парақ болуға міндеттелді»деп нұсқау берді. Алайда Петрдің өлімі бұл жобаны жүзеге асыруға кедергі келтірді. Қазақ хандығының әлсіреуі оның бір бөлігін Ресей протекторатын қабылдауға әкелген XVIII ғасырдың екінші үштен бірінде ғана жағдай өзгерді.
XVIII-XIX ғасырдың бірінші ширегі аралығында Ресей билігі Қазақстанды ашық игеруге нақты күші болмай, әскери-патриоттық бірлестіктер аШынымендеындағы одақты әлсірету, Қазақ хандығының саяси жүйесін ыдырату, хан билігін шектеу жөніндегі іс-шараларды жүзеге асыру жолымен оны біртіндеп колонияға айналдыру саясатын жүргізді. Егер Солтүстік, Шығыс, Орталық Қазақстанда бұл саясат ХІХ ғасырдың басына дейін елеулі нәтижелер алып келмесе, Солтүстік-Батыс Қазақстанда отарлық әкімшілік қоғамның саяси жүйесін елеулі шамада өзгертуге және аймаққа біртіндеп бақылау орнатуға қол жеткізді.
1 тарау. Қазақстанның Ресей империясының құрылу негіздері
1.1 Орыс империясының кіші және кіші бөліктің қабылдауы Орта жүз
XVII-XVIII ғғ.басында қазақ қоғамында жинақталған барлық қарама-Қайшылықтарды айқын көрсетті. Сыртқы саяси ахуалдың шиеленісуі өзінің әскери іске маманданған әлеуметтік мәртебесіне орай батырлар мен сұлтандар рөлінің күшеюіне алып келді. Сонымен қатар қазақ қоғамының саяси өмірінде билер жетекші рөл атқарды. XVIII ғасырдың басында әскери-патриоттық бірліктердің автономия қағидаты мен жоңғар агрессиясына неғұрлым пәрменді қарсы тұру үшін орталық билікті күшейту қажеттілігі шыныменде Қайшылық өсе бастады. Тәуке ханның көзі тірісінде Қазақ хандығының шекаралық аймақтарында қазақ-жоңғар қақтығыстары кезінде пайда болған сұлтандар күшейе түсті. Ұлыс жүйесін жандандыру үшін жағдайлар бар. Солтүстік-батыс өңірлерде 1709-1710 жылдары қатысқан жас жігерлі сұлтан ӘбілҚайыр нығайып келеді. Башқұрттардың Ресейге қарсы көтерілісінде бірнеше рет Орал казактары мен Еділ қалмақтарына қарсы жорықтар жүргізді. Орта және Кіші жүздердің әскери-патриоттық бірлестіктерінің бір бөлігі сол кезде Қайып сұлтанға бағынады. Ташкентте Рүстем мен Қарабақ сұлтандары күшейе түсті. Икан және оның айналасын 1712-1715 жылдары Сұлтан Тұрсын басқарады. Олардың барлығы Тәуке ханның жоғарғы билігін мойындағанымен, олардың кейбіреулері құжаттарда өздерін хандар деп атайды.
1715 жылы жалпықазақ ханы Каип болды, алайда бәсекелес сұлтандық топтар аШынымендеында билік үшін күрес күшейе түсті. Таққа негізгі үміткерлер-ұлы және Орта жүздердің бірлестіктері бөлімінің ханы болып жарияланған ӘбілҚайыр мен Тәуке Болат. 1718 жылы жоңғарлардың жаңа шабуылы қазақтардың толық жеңілісімен аяқталды, бұл ретте Аякөздегі шайқас Қайып пен Әбілхайырдың келіспеушілік салдарынан жеңіліс тапты. Сол жылдың соңында Каип билік үшін күресте өлтірілді. Нәтижесінде хандықтағы билікті түпкілікті орталықсыздандыру болды. Алайда Түркістан Әбілхайырдың билігіне өтті.
Болат ханның беделінің болмауы және әлсіздігі мемлекеттің дербес хандықтарға нақты бөлінуіне әкелді. Әбілхайырдың иеліктері кіші және Орта жүздердің әскери-патриоттық бірлестіктерін қоса алғанда, Арал өңірі мен Батыс Қазақстанда түпкілікті оқшауланады. Ұлы жүздің бір бөлігі Болат ханның билігін мойындауды жалғастыруда, Ташкентте 1720 жылы Жол-барыс, Сайрамда-Күчук хан болып жарияланды.
1723 жылдың көктемінде басталған жоңғарлардың Оңтүстік Қазақстан көшпенділеріне жасаған жаңа шабуылы Қазақ хандығының бір бөлігіне бөлініп қалған бүкіл әлсіздікті көрсетті. Болат хан қарсыласуды ұйымдастыра алмады, әрбір қазақ бірлестігі өзін-өзі қорғауға мәжбүр болды. Малы мен мүлкін жоғалтқан мыңдаған көшпенділер Орта Азия мен орыс шекараларына қашып кетті. Жолбарыс хан өзінің жоңғарларға тәуелділігін мойындауға мәжбүр болды, Әбілхайырдың 1724 жылы Түркістанды ұстап қалу әрекеті сәтсіз аяқталды және Сырдария өңірі басқыншылардың бақылауына өтті. Тек 1726 жылға қарай бірқатар батырлардың дербес әрекеттерінің арқасында жоңғарды Бұланты өзенінде талқандаған кіші және Орта жүздердің жасақтары ұйымдастырылды. 1729 жылға қарай үш жүздің элитасы тойтарыс ұйымдастыру үшін жалпықазақ съезін шақыру туралы келісімге келді. Съезд Жоғарғы Бас қолбасшыны сайлады, оған Кіші жүздің ханы ӘбілҚайыр ие болды. Оның басшылығымен қазақ әскері жоңғарды көлден оңтүстікке қарай талқандады. Балқаш. Дегенмен, қазақ қоғамының саяси жүйесінің дағдарысы Жеңіс жемісін пайдалануға мүмкіндік бермеді.
Кіші жүздің Ресей протекторатын қабылдауы. Жоңғар әскерлерін талқандағаннан кейін бірден өткен және аға ханды сайлау үшін шақырылған жалпықазақ съезі ештеңеге де әкелген жоқ. Билер Әбілхайырдың кандидатуШынымендеын қабылдамай, 1723-1729 жж.әскери компания барысында ұсынылған Орта жүз ханы Шахмұхамбет [Семеке] кандидатуШынымендеын қолдап, аз авторитарлық Сұлтан Әбілмәмбетті, Болаттың ұлын қолдады. Бұл байланысты туындады опасением күшейту хандық билік және нежеланием бийской ұшы бөлінеді билікті ханмен және билер институты. ӘбілҚайыр мен Семекенің бөлінуі нәтижесінде оларды қолдаған батырлармен бірге съезден кетіп, өз көшпелілеріне шегінді.
Қазақ элитасы тарапынан жоғарғы билікке деген ұмтылыстарында қолдау таппаған ӘбілҚайыр сыртқы күштерден қолдау іздей бастады. 1730 жылы ол орыс азаматтығына кіру туралы ұсыныспен Уфаға елшілік жібереді. Кіші жүздің ханы қазақтардың Ресей бодандығын қабылдауының бастамашысы болғаны кездейсоқ емес. 1726 жылдың басында ол патша үкіметімен қорғаныс туралы келіссөздер жүргізу үшін Санкт-Петербургке елшісін жіберді. 1730 жылдың мамыр айында кіші және Орта жүз старшиндерінің съезі Әбілхайырға қазақ-башқұрт Қайшылықтарын реттеу және жоңғарлармен күресу үшін көмек алу мақсатында Ресеймен бейбіт шарт жасасу туралы келіссөздер жүргізуді тапсырған кезде, хан өз өкілеттігінен асып түседі және ішкі саяси қызметте қолдау табады деп үміттеніп, Ресей протекторатына кіру туралы келіссөздер жүргізеді. күрес. Оның негізгі мақсаты хан билігін орталықтандыру болды. Ресей елшісі А. Тевкелев 1732 жылғы 5 қаңтардағы өзінің хабарламасында протекторатты ресімдеу үшін Хан Ордасына келген, Абул-хаирді басқарған шынайы себептерді ашып көрсетеді:»ӘбілҚайыр хан өзінің императорлық ұлылығының қорғауын, оған бағынуын және оның балаларының мұрагерлері болуын тілейді». Сонымен қатар, хан Еділ қалмақтарының, башқұрттардың және Орал казактарының рейдтерін тоқтатуға үміттенді.
1731 жылғы 10 қазанда Кіші және Орта жүз старшиналарының жиналысында ұзақ даулар мен келіспеушіліктерден кейін Ресей императрицасына адалдық туралы антқа қол қойылды. Бұл ант Әбілхайыр ханның үндеуімен және императрица Анна Иоанновнаның қазақтарды протекторатқа қабылдау туралы грамотасымен бірге Ресей мен Әбілхайырға бағынышты Қазақ хандығының бір бөлігі аШынымендеындағы шартты құрады.
Орта жүздің протекторатты қабылдауы. Қабылдағаннан кейін Абулхаирмен ресейдің протектората, хандар, сұлтандар мен старшиналар жүз бен Орта жүздің сондай-ақ, деп мәлімдеді тілегі туралы «алмайды, протекцией». 1731 жылғы 19 желтоқсанда дәл осындай шартпен Сәмеке хан протекторатын, 1740 жылғы 28 тамызда Әбілмәмбет хан мен Абылай сұлтан қабылдады. Бұл актілердің жалғыз себебі Әбілхайырға ішкі саяси күресте артықшылық бермеу ниеті болды. Көп ұзамай бұл билеушілер өздерін орыс деп танығандықтан, Кіші жүздің ханы оларға қарсы орыс әскерлерін қолдана алмады. 1734 және 1738 жылдары Жолбарыс хан Ресей билігіне жүгініп, орыс протектораты арқылы жоңғар билігінен құтылуға әрекет жасайды, алайда оның әрекеттері сәтсіз аяқталады.
1.2 Ресейлік империясын қабылдаудың құқықтық шарттары мен салдары
Ресей мен қазақ иеленушілері аШынымендеындағы шарттың нәтижесінде протекторат қарым — қатынасы орнады-тәуелділік нысаны, бұл ретте протежденетін Мемлекет [Қазақстан] егемендіктің бір бөлігін жоғалтты, атап айтқанда Дербес халықаралық қатынастар құқығынан айырылды. Оның орнына протектор мемлекет [Ресей] тәуелді мемлекеттің мүдделерін үшінші елдерден қорғауға міндеттелді. Ресей мен Әбілхайырдың иеліктері аШынымендеындағы протекторат туралы шарттың нақты талаптары:
-
Қазақстан аумағы арқылы транзитпен өтетін ресейлік сауда керуендерін қорғау; -
Ясакты үлбірмен және терімен төлеу; -
Ресейдің үшінші державалармен соғысы жағдайында әскери көмек.
Ресей бодандарының қазақ иеліктеріне шабуылына жол бермеуге және Әбілхайырға оның сыртқы қарсыластарымен күресте көмек көрсетуге өзіне міндеттеме алды. Құпия нұсқаулықтарда Тевкелевке қазақтардың екі ел аШынымендеындағы қарым — қатынастарда вассалитет элементтерін-тәуелділік нысанын белгілейтін қосымша шарттарды қабылдауына қол жеткізу ұйғарылды, бұл ретте вассалдық мемлекет сюзерен мемлекетінің пайдасына бірқатар қызметтерді атқаруға міндеттелді. Бұдан басқа, хандардың ұлдары аШынымендеынан аманат — барымташылар институтын енгізу қосымша шарттардың бірі болды. Ресей шарттың талаптары бойынша Қазақстанның ішкі істеріне араласа алмады, алайда Әбілхайыр Қайтыс болғаннан кейін 1748 жылы орыс императорлары хандардың абыройын ресми бекіту — Шынымендетау құқығын берді.
Сонымен бірге, протекторатты қабылдау туралы құжаттарда олардың құқықтық өміршеңдігіне күмән келтіретін бірқатар мәселелер бар. Біріншіден, Әбілхайырдың хатында Ресей императрицасының «жоғары билігінде» болу ниеті туралы айтылды, бұл тең емес әскери одақтың аяқталуын білдірді. Бұл хаттың орыс тіліндегі аудармасында құжаттың заңды мағынасын өзгерткен азаматтық ретінде бұл өрнектің дұрыс түсіндірілмеуі пайда болды.
Екіншіден, ӘбілҚайыр өзін жалпықазақ ханы деп атай отырып, Ресей тарапын жаңылыстырды. Сондықтан да империялық грамота Кіші жүздің ханына емес, бүкіл «қырғыз-Қайсақ ордасы ӘбілҚайыр-ханға... және бүкіл Қайсақ әскеріне» жіберілді, бұл шындыққа сәйкес келмеді.
Үшіншіден, ӘбілҚайыр басқа хандар мен көптеген старшиналар мен батырлардан мәслихаттың келісімінсіз орыс бодандығы туралы жасырын сұрақ қойды. Бұл заңды, бұл хан арттырды өз өкілеттіктері.
Мұның бәрі орыс елшілігі Хан Ордасына келген кезде белгілі болды, алайда А.Тевкелевтің дипломатиялық таланты арқасында ол ант мәтініне бастапқыда дұшпандық бригадирлер мен сұлтандардың қол қоюына қол жеткізді. [11,23б]
Осылайша, басынан бастап Қазақ хандығы мен Ресей аШынымендеындағы протекторат туралы шарт құқықтық тұрғыдан күмәнді болды. Екі жақ протектораттың мағынасын әртүрлі түсіндірді. Қазақ билеушілері Қазақстанның егемендігін шектемейтін Ресеймен әскери және саяси одақ құрды деп сенді. Оның үстіне, олар бұл шартты қазақтарға ыңғайлы кез келген сәтте бұза алады деп сенген. Осылайша, ӘбілҚайыр 1737-38 жылдары башқұрттардың Ресейге қарсы көтерілісін қолдап, 1740 жылы Хава ханы болды, 40 жылдары маусым-гариямен одақ құруға бірнеше рет әрекет жасады. 1741 жылы өзінің құлықсыздығы туралы Ресей протекторатында және отжунгардың тәуелділігін мойындауда, деп мәлімдеді хан Әбілмәмбет. Барлық қазақ билеушілері Халықаралық қатынастар жүргізуді тоқтатпады, өз аумағында Ресейдің юрисдикциясын мойындамады.
Сонымен бірге, орыс билігі Қазақстанның бүкіл аумағы олардың қамқорлығына өтті деп есептеді және Қазақстанның барлық тұрғындары Ресей императрицасының субъектілері деп санады. Шыныменде, XVIII ғасырда өңірде орнығудың нақты мүмкіндігі болмай, олар шекара маңындағы жерлерде өз ықпалын нығайтумен шектеліп, қазақ билеушілерінің дербестігіне көз жұмды. Соған қарамастан, біз XVIII ғасырдың 30-жылдарынан бастап Қазақстан аумағының бір бөлігі Ресеймен протектораттық-вассалитеттік қатынастарға түседі деп есептей аламыз. Қазақ хандығы дербес мемлекет болып қала берді, онымен барлық қарым-қатынастар Сыртқы істер алқасы [кейіннен Министрлік] арқылы жүргізілді.