4 ИОНДАУШЫ СӘУЛЕЛЕРДІ НОРМАЛАУ ЖӘНЕ БАҚЫЛАУ
4.1 Иондаушы сәулелердің белсенділігі
Радиоактивті сәулелердің қуатын санау үшін белсенділік тұжырымдамасын пайдаланылады.

Белсенділік ыдырау санының уақыт мөлшеріне байланысты (4.1).
A= dN/dt (4.1)
СИ система жүйесінде өлшем бірлігі 1 Бк ( беккерель), 1 Бк= 1 расп/с, жүйеден тыс 1 Кu ( кюри). 1 Кu = 3,7х10¹⁰ Бк.

Сәулелену қуатының характеристикасын анықтау үшін нақты белсенділік қолданылады(массалық, көлемдік және беттік ).

Нақты массалық белсенділік радионуклидттердің атом массасына және жартылай ыдырау периодына байланысты (4.2)
А = 1,13х10¹⁶/ ( А_r*T_1/2) (4.2)
СЭС рұқсаты қажет етпейтін радионуклидттердің зияндығын анықтау МЗА (ең төменгі айтарлықтай белсенділік) ұзындығына 4 группаға бөлінеді

А группасы – жоғарғы радиозияндылығымен радионуклидттер МЗА=3,7х10³Бк;

Б группасы - жоғарғы радиозияндылығымен радионуклидттер МЗА=3,7х10⁴Бк;

В группасы – орташа радиозияндылығымен радионуклидттер МЗА=3,7х10⁵Бк;

Г группасы – аз мөлшерлі радиозияндылығымен радионуклидттер МЗА=3,7х10⁶Бк.

4.2 сәулелену дозасы және өлшем бірлігі
4.2.1 Жұтылу дозасы – иондаушы сәулеленудің энергия саны, сәулеленетін дененің масса бірлігінің жұтылуы.

4.2.1 Поглощенная доза – количество энергии ионизирующего излучения, поглощенной единицей массы облучаемого вещества.

Си жүйесінде өлшеу 1Гр – грей (Д_п = 1 дж/кг, 1 Гр), жүйеден тыс 1 рад = 10^-2 Гр.

4.2.2. Экспозициялық доза – ауада .иондау әсері, СИ жүйесінде өлшем бірлігі 1Кл/кг, жүйеден тыс 1 рентген(р)

1р = 2,576*10^-4 кл/кг

Экспозиялық және жұтылған доза арасында байланыс (4.3)


Д_эксп = К_экспхД_п, (4.3)
мұнда К_эксп – коэффицент 34 кл/дж немесе 0,876 р/рад.
4.2.3 Эквиваленттік доза радиобиологиялық әсері есебіне қолданылады Д_п

Бірдей болса (4.4)
Д_экв = К_ОБЭхД_п, (4.4)
Мұнда К_БӘК – биологиялық әсердің коэффиценті (БӘК). 4.1 кестеде биологиялық әсердің коэффиценті мағынасы келтірілген.
Кесте 4.1 - К_БӘК әр түрге сәулелену мағынасы

Сәулелену түрлері	КБӘК, Зв/Гр
Рентгендік және γ-сәулесі	1
Электрондар, позитрондар, β-сәулесі	1
Энергиясы 20 кэВ аз нейтрондар	3
Энергиясы 0,1-10 МэВ нейтрондар	10
Энергиясы 10 МэВ аз протондар	10
Энергиясы 10 МэВ аз α-сәулесі	20
Ауыр қайтарымынды ядролар	20

СИ жүйесінде Д_экв өлшем бірлігі 1 зиверт, жүйеден тыс 1 бэр (биологиялық эквивалент рад)

1Зв = 100 бэр

4.2.4 Тиімді баламалы доза әр түрлі тері мен организмдердің сәулеленуі мен онкологиялық аурулар және генетикалық өзгерістерді қаупін санау үшін қолданылады.

Д_{эфф.экв.} в Зв немесе бэрде өлшеніледі.

4.2.5 Ұжымдық тиімді доза иондаушы сәулелердің персонал мен халыққа әсерін бағалау үшін қолданылады (S = Д_эквхn). Өлшем бірлігі чел.Зв.

4.2.6 Жұтылған сәулелену дозасының қуаты (р) Д_п сәулелену уақытың қатынасы деп аталады (4.5).
Р = Д_п/t (4.5)
Өлшем бірлігі 1 Гр/с немесе 1 рад/с.

4.2 кестеде сәулелену дозаларының өлшем бірліктерінің өзара байланыс көрсетілген.


Кесте 4.2 – радиациялық дозиметр өлшем бірліктерінің қатынасы

Сәулелену	сипаттамалары	Белгілену	СИ өлшем бірліктері	Жүйеден тыс бірліктер	өзара байланыс
	белсенділік	А	1Бк=1расп/с	1Ки	1Ки=3,7.1010
Ауа немесе орта	Экспозициялық доза	Дэксп	1 Кл/кг	1Р	1 =3,88.103Р
Жансыз объектілер	Жұтылған доза	Дп	1Гр=1Дж/кг	1 рад	1Гр = 100 рад
Тірі организмдер	Эквиваленттік доза	Дэкв	1Зв	1 бэр	1Зв= 100 бэр

---

4.3 Адамның сәулеленуінің гтгтеналық регламенті
Гигиеналық регламенттің міндеті сәулелену әсернінен болатын қауіпті жағдайлар мен пайда болу әсерін толық ескерту.

Ол үшін сәулеленген тұлғаларға әр түрлі деңгейлерде белгілі бір дозалық лимиттер орнату.

НРБ келесі категорияларды орнатады: устанавливают следующие категории:

- А категориясы – қызметкерлер, иондаушы сәулелер көздерімен тікелей жұмыс жасайтындар;

- Б категориясы - халықтың шектеулі бөлігі, иондаушы сәулелер көздерімен жұмыс жасамайтын, бірақ тұру аймағы немесе жұмыс орны сәулеленгуге түсетіндер кіреді;

- В категориясы – қалған бөліктер.

А категориясына ЖДШ – жол берілетін доза шегі – жеке баламалы жылдық доза мағынасы, 50 жыл көлемінде персонал денсаулығына зиян келтірмейтін бір қалыпты әсерін заманауи әдіспен анықтау.

Б категориясына орнатылған ДШ – доза шегі – жылына баламалы доза шегі.

ЖДШ және ДШ негізгі доза шектері болып саналады. Қалған нормативтар( рұқсат деңгейлері) туынды болып саналады.

ЖДШ және ДШ әр түрлі органдарға радиосезімталдығына байланысты орнатылады. Осы себепті 3 критикалық группаға бөлінеді:

• 
  1 группа – дарлық дене, Қызыл сүйек кемігі, гонада.
  
• 
  ІІ группа – бұлшық ет, қалқанша без, тері майы, бүйрек, көкбауыр, өкпе, көз әйнегі.
  
• 
  ІІІ группа – тері қабаты, сүйек, білек, сан, тобық.
  

Сыртқы және ішкі сәулеленудің әр түрлі денеге группалары мен сәулелену адам категориясының басты жиынтық доза шегі (мЗв/жыл) кесте 4.3 көрсетілген.

Кесте 4.3 – Сәулеленудің басты дозалану шегі.

Сыртқы және ішкі сәулеленудің жылдық шекті доза жиынтығы	Аса маңызды органдардың группалары
	I	II	III
А категориясына ЖДШ	50	150	300
Б категориясына орнатылған ДШ	5	15	30

Басты шекті дозалардан басқа гигиеналық регламенттеуде туынды нормативтар мен бақылак деңгейлері бар.

А категориясына орнатылған:

• 
  ПДП(предельно допустимое годовое поступление) ШРЖҚ – шекті рұқсат етілген жылдық қабылдау, радионуклидтардың дем алу жолдары арқылы түсуі;
  
• 
  ДС_А (допустимое содержание) – аса маңызды органдарда радионуклидтардың рұқсат мазмұны;
  
• 
  ДМД_А (допустимая мощность дозы излучения) – сәулеленудің рұқсат доза қуаты.
  
• 
  ДПП_А (допустимая плотность потока частиц) – рұқсат бөлшектер ағынының тығыздығы;
  
• 
  ДК_А(допустимая объемная концентрация радионуклида в воздухе рабочей зоны) – жұмыс аумағындағы ауада радионуклидтердің концентрациясы;
  
• 
  ДЗ_А – рұқсат етілген тері бетті, арнайы киімдер мен жұмыс бетінің ластануы;
  

---

Б категориясына орнатылған:

• 
  ПГП – атмосфералыұ ауада және суда радионуклидтердің жылдық тұтыну шегі;
  
• 
  ДК_Б – атмосфера ауасы мен суда рұқсат радионуклидтардың жалпы консентрациясы;
  
• 
  ДМД_Б – рұқсат доза қуаты;
  
• 
  ДПП_Б – рұқсат бөлшектер ағынының тығыздығы;
  
• 
  ДЗ_Б - рұқсат етілген тері бетті, арнайы киімдер мен жұмыс бетінің ластануы;
  

Бұл мағыналардың сандық көрсеткіштері РҚН көрсетілген (радиациялық қауіпсіздік нормалары)

4.4 Радиациялық қауіпсіздік деңгейлерін зерттеу әдістері
Сәулеленудің дозасын бақылау арнайы детекторлармен орнатылған құрылғылар арқылы жүреді, иондаушы сәулелер сезімталдығымен.

4.4.1 Сәулелену детекторлары. Иондаушы сәулелерді тіркеу сәулелер детекторы деп аталады. Көбіне детекторлар сәулелену көздерінің иондану эффектісіне байланысты принциптар бойынша жұмыс жасалады. Осы принциппен детекторлар – иондаушы камера.

Иондаушы камера цилиндрлік конденсатор түрінде, электродтар арасында ауа немесе басқа газ болады. Электродтар арасында байланыс туындап, камерада иондаушы сәулелер пайда болғанда иондық ток пайда болады, және арнайы микроамперметрмен өлшенеді(4.1 сурет).

Иондаушы камера – α,β және γ – сәулелерді тіркейтін қарапайым детектор


1, 2- электродтар; 3-өлшеуіш прибор; 4- сыртқы кернеу көзі; 5 – радиоактивті көз.
Сурет 4.1 – иондаушы камера схемасы
Детектор ретінде газразрядты, сцинтилляциялық, жартылай өткізгіш және тағы басқа есепшілердің түрлері қолданылады.

Газразрядты есептеуіштер. Жеке зарядталған бөлшектер мен γ-квантов тіркеу үшін қолданылады. Неміс физигі Гейгер ойлап тауып, Мюллер жақсартқан. Сондықтан Гейгер –Мюллер есептегіші деп аталады. Есептегіш цилиндрлік түтік тәрізді, ішінде ток өткізетін қабаты бар. Түтік герметикалық жабық, ішінен жұқа металл жіп бар. Есептегіш корпусы котадты, ал жіп анодты. Есептегіш жұмыс көлемі газбен толтырылған. (аргон және метил спиртінің буының қоспасы - СН

---

₃ОН) 0,1 атм. қысымымен. Электродтарға 1500-2000 кернеу құлайды( сурет 4.2).

Сцинтилляциялық есептегіштер. Флуорециялық затқа α-бөлшектің иондаушы сәулелер көзіне түскенде тұтануын тіркеу үшін қолданылады. α-бөлшекті санау көзбен емес фотокөбейткіш арқылы санайды.

Жартылай өткізгіш есептегіштер. Қызметі радиацияның жартылайөткізштің көлеміне әсерінен заряд тасымалдаушылардың шамадан тыс шоғырлануы болады, яғни өткізгіштің өткізгіштігі өзгереді. Бұл детекторлар бірқатар кемшіліктері бар:

• 
  Үлкен инерттілік;
  
• 
  Жоғарғы құндылық;
  
• 
  Температураның өсуімен сезімталдықтың төмендеуі;
  

Жақсылықтары:

• 
  Жоғары анықтау тиімділігі;
  
• 
  Шағын мөлшері;
  
• 
  Төменгі көз кернеуі.
  

Детекторлардың басқа түрлері. Оның ішінде:

• 
  Черенков есептегіші - α- және β- бөлшектері;
  
• 
  Вильсон камерасы;
  
• 
  Көпіршікті камера;
  
• 
  Фотографиялық есептегіш;
  
• 
  Радиация әсерінен қайтымсыз химиялық реакцияның ағыны негізінде есептегіші
  

4.2.2 радиациялық сәулелерді тіркеу үшін құрылғылар. радиациялық сәулелерді тіркеу үшін құрылғылар былай бөлінеді:

- индикаторлар;

- Рентгенометрлер;

- Дозиметрлер;

- спектрометрлер;

- иондаушы сәулелерді өлшейтін аралас құралдар.

Индикаторлар - Қарапайым радиациялық зерттеу құралдары, бұның көмегімен β- және γ – сәулелер анықталады. Бұл құрылғылар жарық немесе дыбыс индикаторларымен жабдықталған. Датчик-есептегіш Гейгер – Мюллер.

Рентгенометрлер – рентгендік және γ – сәулелердің дозасының қуатын анықтау үшін арналған. Датчик ретінде иондаушы камера немесе газразрядты есептегіштер қолданылады.

Дозиметрлер – дозаиондаушы сәулелердің дозасы мен жұтылу қуатын өлшеу арналған. Жеке дозиметрлер жинақы иондаушы камера немес пленкалы фотокассета түрінде болады.

Радиометрлер – иондаушы сәулелер ағындарының тығыздығы мен радионуклидтардың белсенділігін өлшеуге арналған. Радиометрлер датчигі ретінде газоразрядты және сцинциялық есептегіштер.

Халық үшін дозиметрлік құралдар – аймақта, тұрғын–үй, жұмыс бөлмелерінде радиациялық жағдайды бағалауға арналған. Тұрмыстық жағдайда дозиметриялық құрылғылар сыртқы және γ-сәулелерді тіркеуге арналған.

---

Сурет 4.2 - радон детектор-индикатор көрсетілген.
Детектор баламалы тепе-теңдік көлемі қызметі (БТКҚ) радон-22 тұрғын үй мен қоғамдық ғимараттар ауасында бағалауға арналған. БТКҚ термині зарядталған бөлшектер детектор бетінде радонның бастапқы өнімдерінің электростатикалық тұтыну. Радонның жалпы көлемдік белсенділігі Ро ²¹⁸ (RaА) және Ро ²¹⁴ (RaС') альфа-бөлшектің тіркелген бөлінуі кезінде анықталады. Детектор үздіктіз БТКҚ мағынасын анықтап, БТКҚ өзгеру динамикасын талдау мен орташа мәнін анықтайды. Кесте 4.4 құрылғының басты сипаттары көрсетілген.

Кесте 4.4 – радонның детектор-индикатор басты сипаттамалары

Сезімталдығы	бірлік	0,64±0,05
Шекті таблоның жұмыс істеу: қызыл сары	Бк/м3	100±40 200±60
БТКҚ диапазон көрсеткіші	Бк/м3	от 50 до 8000
Өнімнің өз фоны	Бк/м3	менее 10
Орнатылған жұмыс режимінің уақыты	мин	не более 20
Өлшеу циклі	час	4
Электрмен жабдықтау, екі LR14G түрі батарея	В	1,5
Температуралық диапазон	°С	+10...+35
Үздіксіз жұмыс істеу уақыты(DURACELL ULTRA батарея типті)	час	не менее 480
Габаритті өлшемдер	мм	не более 188x60x74
Масса (батарея элементсіз)	кг	не более 0,65

4.3 суретте радиоактивтіліктің детектор-индикаторы КВАРТЕКС РД 8901 көрсетілген. Құрылғы радиоактивті ластануды (сандық, гамма+бета брйынша) қатты және сұйық азық-түліктерде, тұрмыстық заттарда, қүрылыс заттар мен қоршаған ортада өзі бағалау үшін арналған. Метрологиялық күй бойынша ережеге сай әзірленіп, халыққа дозиметрлік және радиометрлік құрылғыларды шығарылады. Бағалау нәтижелері бір сағат 0,5 минут ішінде қосылғаннан кейін цифрлік түрде микрорентгенде көрсетіледі. Өлшеудің сенімділігін арттыру үшін флуктуациялық табиғи гамма-фонды төмендету арқылы нәтижелерін өңделеді.

Құрылғы лездік ақпаратты жеткізуге қабілеті қауіпті жоғары радиациялық деңгейде(999 мкР/ч жоғары) қабілетті. «Поиск» режимінде радиация көздерін анықтау мүмкіндігі бар. Батарея зарядының бақылау жабдықталған. Құрылғының кепілдік мерзімі – сатылған күннен бастап бөлшек сату желісі арқылы үш жыл, ал нарықтық емес тұтыну үшін тұтынушы алған күннен бастап.

---

Смотрите также файлы

• Ашы сабаты ткізу туралы есеп тетін кні 10 азан 2022 ж.docx

• Дневник производственной технологической практики обучающегося агрономического факультета Фамилия и инициалы.doc

• Программа среднего профессионального образования 38. 02. 01 Экономика и бухгалтерский учёт (по отраслям) Дисциплина естествознание Практическое задание 2.doc

• Пелагея Сергеевна Ханова (14 июля 1986, Новосибирск) российская певица, основательница и солистка группы Пелагея. Исполняет русские народные песни, романсы и авторские сочинения.docx

• Урока информация о разработчике плана.docx