ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 30.11.2023
Просмотров: 52
Скачиваний: 2
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Мейоздың биологиялық маңызы.
1. Конъюгация және айқасу барысында гендердің комбинациялануы жүреді. Ата-аналардың қасиеттері алмасып, жыныс жасушаларында тұқым қуалайтын өзгергіштік (мутация) пайда болады;
2. Хромосомалардың комбинациялануының нәтижесінде тұқым қуалайтын өзгергіштік күшейіп, жаңа формалар қалыптасады;
3. Мейоздың биологиялық мәні – хромосомалар саны екі есе азайып, гаплоидті хромосомалары бар гаметалар түзіледі.
Жыныс жасушаларының мейоз жолымен бөлінуі
Жасушалардың бөлінуі тірі табиғаттағы маңызды процестерді қамтамасыз етеді:
-
бір клеткалы организмдердің көбеюі; -
көп жасушалы организмдердің өсуі мен дамуы; -
тіндер мен органдардың үнемі жаңаруы; -
зақымданғаннан кейін тіндер мен мүшелерді қалпына келтіру.
Жасушаларды бөлудің төрт негізгі әдісі бар:
1. тікелей екілік бөлім;
2. амитоз;
3. митоз;
4. мейоз.
Мейоз — эукариотты жасушалардың бөлінуі, гаплоидты жасушалардың пайда болуына әкеледі, яғни хромосоманың жартысына азаюына алып келеді. Мейоз жануарларда гаметалар мен өсімдіктерде споралар түзуге әкеледі. Бұл жағдайда бір аналық диплоидты жасушадан хромосомалық жиынтығы әртүрлі төрт гаплоидты жасуша түзіледі.
Мейозға жасушалардың дайындалуы интерфазада жүреді:ДНҚ екі еселенеді, АТФ жинақталады, бөліну шпинделі ақуыздары синтезделеді.
Мейозға қатарынан екі бөлім жатады.
Мейоздың бірінші бөлінуі хромосома жиынтығының төмендеуіне алып келеді және редукция деп аталады. Ол төрт кезеңді қамтиды:
Профаза I
ДНҚ молекулаларының бұралуы және хромосомалардың түзілуі жүреді. Әрбір хромосома екі гомологиялық хроматидтен тұрады — 2n4c.
Гомологиялық (жұптасқан) хромосомалар бір-біріне жақындайды және бұралады, яғни хромосомалар конъюгацияланады.
Содан кейін гомологиялық хромосомалар алшақтай бастайды.
Бұл жағдайда қиылыстар қалыптасады және қиылысу пайда болады — гомологты хромосомалар арасындағы аймақ алмасу.
Ядролық қабық ериді.
Нуклеолдар жойылды.
Бөлінетін шпиндель қалыптасады.
Метафаза I
Хромосомалардың спирилизациясы максимумға жетеді.
Гомологиялық хромосомалардың жұптары (төрт хроматидалар) жасушаның экваторы бойымен тізбектеліп тұрады.
Метафаза табақшасы пайда болады.
Әрбір хромосома бөліну шпиндельінің жіпшелерімен байланысты.
Жасушаның хромосома жиынтығы 2n4c құрайды.
Анафаза I
Екі хроматидтен тұратын гомологиялық хромосомалар бір-бірінен тармақталады.
Бөлінетін шпиндель жіпшелері хромосомаларды жасушаның полюстеріне қарай созады.
Гомологиялық хромосомалардың әр жұбының біреуі ғана полюстерге жетеді.
Редукция жүреді — хромосомалар санының екі есе азаюы.
Жасушаның полюстерінде хромосомалардың гаплоидты жиынтығы, екі хроматидтен тұрады.
Анафазаның соңына қарай орнатылған хромосома: полюстерде — 1n2c, жасушада — 2n4c.
Телофаза I
Ядролар пайда болады.
Цитоплазма бөлінеді.
Хромосомалардың гаплоидты жиынтығымен екі жасуша түзіледі.
Әрбір хромосома екі хроматидтен тұрады.
Түзілген жасушалардың әрқайсысының хромосома жиынтығы 1n2c құрайды.
Қысқа уақыт өткеннен кейін мейоздың екінші бөлімі басталады. Қазіргі уақытта ДНҚ-ның қайталануы жоқ. Бірінші бөліну нәтижесінде пайда болған екі гаплоидты жасушалар бөлінеді.
Мейоздың маңызы
Мейоз нәтижесінде пайда болған жасушалар әртүрлі тірі организмдерді қамтамасыз ететін хромосома жиынтығымен ерекшеленеді.
Мейоз кезінде хромосома саны екі есе азаяды, бұл жыныстық көбею үшін қажет. Ұрықтану процесі зиготадағы хромосомалардың диплоидты жиынтығын қалпына келтіреді.
Жыныс жасушаларының мейоз жолымен бөлінуі
Мейоз (грек. мейозис – азаю) – жыныс жасушалардың бөлінуі. Соның нәтижесінде түзілген жыныс жасушаларында хромосомалар жиынтығы екі есе аз гаплоидті, ал жай жасушаларда хромосомалық жиынтық диплоидті болады. Мейоздық бөліну кезінде хромосомалар саны екі есе азаятындықтан, бұл бөліну редукциялық бөліну деп аталады. Мысалы, адамда хромосомалар саны – 46, ал адамның жыныстық жасушаларында 23 хромосома болады.
Мейоз процесі бірінен соң бірі тез арада үздіксіз жүріп отыратын екіжасушалық бөлінуден тұрады. Бұл бөлінуде ДНҚ –ның екі еселенуі өсу кезеңінде жүзеге асады. Бірінші мейоздық бөлінуден кейін бірден екінші мейоздық бөлінубасталады да, олардың арасында хромосоманың хромотидалары синтезделмейді.
Бірінші мейоздық бөліну редукциялық деп аталып, диплоидті жасушалардан (2п4с) гаплоидті жасушалар түзіледі.
Конъюгация(қосылу) нәтижесінде хромосома жұбы түзіледі немесе оларды n саны бар биваленттер деп атайды.
Редукциялық бөлінудің профазасы өте күрделі. Ол бірін – бірі толықтыра жүретін бірнеше сатыдан тұрады: лептотена, зиготена, пахитена, диплотена, диакинез.
Лептотена – жіңішке жіпшелер сатысы. Бұл – мейоздың бірінші профаза кезеңінің алғашқы сатысы. Мұнда хромосомалар ширатылып, жарық микроскопы арқылы ұзын әрі жіңішке түрінде әрең көрінеді. Лептотена кезеңіне тән белгінің бірі – хромосоманың жіңішке құрылымында моншақ тәрізді хромомерлер пайда болады.
Зиготена – (ұқсас) жұп хромосомалардың белгілі бөліктерін қосатын саты. Гомологті хромосомалар конъюгацияланып, бивалент түзеді. Бивалент – бұл екі еселенген гомологті хромосомалардың жұп қосылыстары, яғни әрбір бивалент төрт хромотидадан тұрады. Ядродағы бивалент саны гаплоидті хромосомалар санына тең болады. Адамда 46 хром.23 жұп гомологті хромосомалар конъюгацияланатындықтан, биваленттің саны 23-ке тең, ол гаплоидті хромосомалар санына сәйкес келеді.
Пахитена– жуан жіпшелер сатысы. Мұнда хромосомалардың ширатылуы мен олардың қысқаруы сияқты процестермен қатар гомологтік хромосомаларда айқасу немесе кроссинговерпроцесі жүзеге асады. Кроссинговер кезінде жұп хромосомалар ішінде генетикалық ақпарат алмасады.
Диплотена– жіпшелердің бір – бірінен алыстау сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалардың арасында тебіліс күші пайда болып, олар бір – бірінен ажырай бастайды. Гомологтік хромосомалар бір – бірінен ажырап алыстағанда, Х тәрізденген өрнектер пайда болады. Бұл өрнектерді хиазмалар деп атайды. Диплотена сатысында хромосомалар біршама қысқарып, конденсацияланады, нәтижесінде оның 4 жіпшелі құрылымы анық көрінеді.
Диакинез– қос жіпшелердің оқшаулану, жекешелену кезі. Бұл мейоздың І профаза кезеңінің соңғы сатысы. Мұнда гомологтік хромосомалар тек белгілі бір хиазма нүктелерінде ғана бірігіп тұрады және сақина, сегіздік, т.б.ерекше формаларға ие болады.
І метафаза. Мейоздың І метафаза кезеңінде бөліну ұршығының қалыптасуы толығымен аяқталады. Олардың жіпшелері бивалентке немесе қосылған хромосомалардың центромерасына бекінеді. Әр центромерадан бөліну ұршығының полюсіне бір ғана жіпшесі бағытталады. Нәтижесінде гомологтік хромосомалардың центромерасы мен байланысқан жіпшелер әр түрлі полюстерге қарай бағыттала отырып, бөліну ұршығының экваторлық жазықтығында биваленттер түзеді.
І анафаза. Мейоздың І анафаза кезеңінде биваленттердегі гомологтік хромосомалар арасындағы байланыс әлсіреп, олар бір – бірінен ажырай отырып, бөліну ұршығының әр түрлі полюстеріне бағытталады. Бұл кезде әр бір полюске жаңа хромотидадан тұратын гаплоидті хромосома жиынтығы бағытталады.
І телофаза. Мейоздың І телофаза кезеңінде бөліну ұршығының полюсіне дара, гаплоидті хромосома жиынтығы жиналады. Бір диплоидті жасушадан формуласы n2с –ке тең екі гаплоидті жасуша түзіледі. Бұл жаңа жасушалар бір – бірінен гендер жиынтығымен, ал аналық жасушадан гендердің орын ауытыруымен және хромосома санымен ажыратылады. Бұл кезеңде хромосомалардың жіпшесі тарқатылып, ядролық мембрана түзіліп, жасушада екі ядро п.б.
ІІ. Екінші мейоздық бөліну. Екінші мейоздық бөлінудің ІІ профаза кезеңінде хромосомалар ширатылады, ядроның мембранасы жоғалады, әр жасушада ұршық жіпшелері түзіледі.
ІІ метафаза. Бұл кезеңде хромосомалар жасушаның экваторына жиналады. Хромосомалардың центромерасы экватордың үстінде, ал хромотидалардың иықтары жасушаның полюстеріне бағытталап орналасады.
ІІ анафаза. Хромосомалардың центромерасы бөлінеді, хромотидалары ажырайды, полюсінде ұқсас емес хромосомалардың хромотидаларының кездейсоқ комбинациясы пайда болады.
ІІ телофаза. Хромосомалардың жіпшелері тарқатылады, ядро аралық мембрана түзіледі, жасушалар бөлінеді.
Мейоздық бөліну нәтижесінде бір аналық жасушадан 4 гаплоидті жаңа ұрпақ пайда болады.