Файл: Батыс азастан Атбе, Атырау, Маыстау. Солтстік азастан.doc
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 02.12.2023
Просмотров: 26
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
| Ресеймен- батыс солт-де Қытаймен- оңтюшығысында Қырғызиямен- оңтүстігінде Өзбекстанмен- оңтүстігінде Түркіменстан- оңт-де |
| Батыс Қазақстан: Ақтөбе, Атырау, Маңғыстау. Солтүстік Қазақстан: Қостанай, Солтүстік қазақстан, Ақмола, Павлодар. Шығыс Қ.: Семей, Өскемен; Зайсан Марқакөл. Оңтүстік Қ.: Қызылорда, Жамбыл, Алматы. Орталық Қ.: Сарыарқа, Қарағанды және Жезқазған. |
| Туы: Ш.Ниязбеков; әнұран- 7 қаңтарда 2006 жылы, Ш.Қалдаяқов; елтаңба- Мәлібеков мен Уәлихан шот-Аман Ыдырысұлы. |
| Махмуд Кашгари- «Диуани лугат ат-тюрк» Жусып Баласагун- «Кудатгу білік» Ахмет Яссауи- «Диуани Хикмет» Абу насыр аль-Фараби- «Риторика», «Поэзия өнері туралы», «Музыканың ұлы кітабы» Аль-Бируни- «Хикметтер» Сулеймен Бакыргани- «Бақырғани кітабы» |
| Қорқыт ата- 9 ғасыр Әбу Насыр әл-Фараби- 870-950 ж.ж. Әбу Райхан әл-Бируни- 973-1050 ж.ж. Жүсіп Баласағұни- 1021-1075 ж.ж. Махмұт Қашқаридің- 1030-1090 ж.ж. Қожа Ахмет Яссауи- 1103-1167 ж.ж. Мұхаммед Хайдар Дулати- 1499-1551 |
Қазақтың шешендік өнері
| Кезеңдер | Уақыты | Би-шешендер | |
| 1-кезең | XI-XIII | Майқы би, Аяз би | |
| 2-кезең | XIV-XVI | Асан қайғы, Жиренше шешен | |
| 3-кезең | XVIII | Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би | |
| 4-кезең | XVIII-XIX | Байдал би, Тіленші би, Тарақты тұяқ, Шалқар шешен | |
| 5-кезең | XVIII-XIX | Сырым Датұлы, Досбол шешен | |
| Төле би- 1663-1756 Қазыбек би- 1667-1763 Әйтеке би- 1689-1766 Шоқан Уалиханов- 1835-1865 Ыбырай(Ибрагим) Алтынсарин- 1841-1889 Абай Құнанбайұлы- 1845-1904 Шәкәрім Құдайбердиев- 1858-1931 Ахмет Байтұрсынов- 1873-1937 Міржақып Дулатов- 1885-1935 Жүсіпбек Аймауытов- 1890-1931 Мағжан Жұмабаев- 1893-1938 Ілияс Жансүгіров- 1894-1938 Бейімбет Майлин- 1894-1938 Сәкен Сейфуллин- 1894-1938 Мұхтар Әуезов- 1897-1961 Сәбит Мұқанов- 1900-1973 Ғабит Мүсірепов-1902-1985 Бауыржан Момышұлы-1910-1982 Ілияс Есенберлин- 1915-1983 Қаныш Сәтбаев- 1899-1964 Әбілхан Қастеев- 1904-1973 Төлеген Досмағамбетов- 1940-2001 | | ||
| Төле би- 1663-1756 Қазыбек би- 1667-1763 Әйтеке би- 1689-1766 Шоқан Уалиханов- 1835-1865 Ыбырай(Ибрагим) Алтынсарин- 1841-1889 Абай Құнанбайұлы- 1845-1904 Шәкәрім Құдайбердиев- 1858-1931 Ахмет Байтұрсынов- 1873-1937 Міржақып Дулатов- 1885-1935 Жүсіпбек Аймауытов- 1890-1931 Мағжан Жұмабаев- 1893-1938 Ілияс Жансүгіров- 1894-1938 Бейімбет Майлин- 1894-1938 Сәкен Сейфуллин- 1894-1938 Мұхтар Әуезов- 1897-1961 Сәбит Мұқанов- 1900-1973 Ғабит Мүсірепов-1902-1985 Бауыржан Момышұлы-1910-1982 Ілияс Есенберлин- 1915-1983 Қаныш Сәтбаев- 1899-1964 Әбілхан Қастеев- 1904-1973 Төлеген Досмағамбетов- 1940-2001 |
| Ата- әкенің әкесі Әже- әкенің шешесі Әке-шеше- дүниеге ұрпақәкелген ерлізайыпты адамдар Бала- ата-анадан туған ұрпақ, олар ұл, қыз деп аталады Ұл- шаңырақ иесі, ұрпақ жалғастырушы Қыз- басқа елдің болашақ келіні, болашақ ана Немере- ұлдың баласы Шөбере- немеренің баласы Жеңге- ағаның әйелі Жезде- әпкенің күйеуі Келін- ұлдың әйелі Нағашы- шешенің туыстары Жиен- қыздан туған бала Бөле- әпкелі- сіңлілердің балалары |
| Фонетика 42 әріп бар Қазақ тілінде дыбыс саны-37 Тілдің қатасына қарай: жіңішке(ә,ө,ү,і,е,и,э) жуан(а,о,ұ,ы,у). Жақтың қатысына қарай: қысаң(ы,і,и,у,ү,ұ) ашық (а,ә,о,ө,е,э) Еріннің қатысына қарай: езулік(а,ә,е,ы,і,и,э) еріндік(о,ө,ү,ұ,у) Ұяң:бвгғджзһ;үнді: йлмнрлу;қатаң: кқпстфцхчшщ Ашық буын: а-ға,бала;тұйық: ат,ант; бітеу: бал, тарс, класс, мектеп. |
| Көнерген сөз: архаизм(аэрофлот,адрес,рыноктық,таможня,станция) неологизм(әуежай,мекен-жай,нарықтық,кеден,бекен) Жаңа сөз: саябақ, реклама, посредник. Диалект сөз: сым, азанда, бәдірен, оттық, көпшік. Термин сөз: фонетика, лексика, күш. Кәсіби сөз: көнек, қауға, жылым, торша. Сөздің тура мағынасы: терең көл, ашық терезе, өткір қайшы, домбыра шерту, майлы төстік. Ауыспалы мағынасы: терең ой, ашық мінез, өткір көз, сыр шерту, майлы дастархан. |
| Эвфемизм-мағынасы тұрпайы сөздің орнына ұғымды жұмсартып қолданылатын сыпайы сөз. Дисфемизм- эвфемизге қарама-қарсы мағынады сөздер, яғни мағынасы сыпайылықты білдіретін сөздің орнына қолданылатын тұрпайы сөз. Тура мағынасы- сөздің бастапқы мағынасы. Ауыспалы мағынасы- сөз мағынасың ауысып, бастапқы мағынасынан өзге мағынада қолданылуы. |
| Антоним- мағыналары бір біріне қарама-қарсы сөздер. Омоним- дыбысталуы бірдей бірақ мағыналары әр түрлі сөздер. Синоним- айтылуы әр түрлі, бірақ мағыналары бір-біріне жақын сөздер. Морфология- сөз құрамы қосымша жән сөз таптарын зерттейді. Дара: түбір сөз, туынды сөз; күрделі сөз: қос сөз, біріккен сөз, қысқырған сөз, тіркескен сөз. Жалғау: көптік, жіктік, септік, тәуелдік; жұрнақ: сөз тудырушы, сөз түрлендіруші. |
| Сөз құрамы Дара сөз: түбір сөз(ән, дос, біл) туынды(әнші, достық,білгір) Күрделі сөз: біріккен сөз(тас+бақа, Екі+бас+тұз) қос сөз-сөздердің қосарланып немесе қайталанып айтылуынан жасалған сөз. Қысқарған сөз(ТМД, ҚазҰМУ,кг,ГАЗ-33) Тіркескен сөз: күрделі зат есім, к сын есім, к сан есім, к етістік, к үстеу(алматы қаласы, қара кер, он бес, деп айтты,ала жаздай) |
| Жалғау Тәүелдік ж.: жекеше түрі: м,ым,ім-ң,ың,ің-ыңыз,іңіз,ңыз,ңіз-сы,сі,ы,і; көпше түрі: мыз,ымыз,міз,іміз-тарың, терің,тарыңыз,теріңіз- сы,сі,ы,і. Септік жалғауы: Атау:кім,не---- Ілік:кімнің,ненің-ның,дың,тың,нің,дің,тің Барыс:кімге,неге-а,е,ге,ға,қа,ке,на,не Табыс:кімді,нені-ны,ні,ды,ді,ты,ті Жатыс:кімде,неде-да,де,та,та,нда,нде Шығыс:кімнен,неден-дан,ден,тан,тен Көмектес:кіммен,немен-мен,пен,бен |
| Зат есім -заттын,ұғымның,құбылыстың атын білдіретін сөз табы. Тұлғасына қарай: негізгі, туынды. Құрамына қарай: дара, күрделі. Жалпылай немесе жекелей атауына қарай. Мағынсына қарай: деректі, дерексіз. |
| Сын есім Заттың түрін, түсін, сапасын, салмағын, көлемін білдіретін сөз табы. Негізгі(сары,таза) туынды(сөзшең,әлсіз) Дара және күрделі. Сапалық(сұр.биік,улкен) қатыстық(бойшаң адам,өнерлі бала) |
| Сан есім -заттың санын ретін білдіреді. Есептік:қанша,неше-бес, он екі Реттік:нешінші-бірінші,алтыншы Жинақтық:нешеу-біреу,алтау Топтау:нешеден-уштен,он-оннан Болжалдық:қанша,неше,қай шамалы-даған,деген,дай,дей,тай,тей-жүздеген Бөлшектік: екіден бур(1/2), екі жарым. |
| Есімдік -зат есім,сын есім және сан есімнің орнына қолданылатын сөз табы. Жіктеу:мен,сен,сіз,ол,сендер,сіздер. Сілтеу:сол,мынау,аналар,міне. Сұрау:кім,не,неше,қайда. Өздік:өз,өзім. Жалпылау:барлық,бәрі,күллі,баршаітегіс. Белгісіздік:кейбіреу,қайсыбір,әлдеқайда,әлдеқандай Болымсыздық:еш+(кім,қайда,қашан), ештеңе,дәнеме. |
| Етістік -заттың іс-әрекетін қимылын білдіреді. Болымды: алды, жаздыр, өшірді. Болымсыз: 1)етістікке+ма-ме-ба-бе-па-пе; жоқ, емес. Есімше: бірде есім сөздің, бірде етістіктің қызметін атқаратын етістіктің түрі-ған,ген,қан,кен,ар,ер,р,атын,етін,йтын,йтін,мақ,мек,бақ,бек,пақ,пек. Көсемше: а,е,й,ып,іп,п,ғалы,гелі,қалы,келі. |
| Етістіктің шақтары Осы шақ:нақ о.ш.(жатыр,отыр,тұр,жүр;а,е,й,ып,іп,п); ауыспалы о.ш.(етістік+а,е,й+ж.ж.) Өткен шақ: жедел ө.ш.(етістік+ды,ді,ты,ті+ж.ж.); бұрынғы(етістік+ған,ген,қан,кен,ып,іп,п+ж.ж.); ауыспалы (етістік+атын,етін,йтын,йтін+ж.ж. Келер шақ: болжалды(етістік+ар,ер,р+ж.ж.); мақсатты(етістік+мақ,мек,пақ,пек,бақ,бек+шы,ші+ж.ж.) ауыспалы: (етістік+е,а,й+ж.ж.) |
| Етістіктің райлары Ашық рай:іс-қимылдың қай шақта екенің білдіреді. Бұйрық рай:іс-қимылдың бұйыру, талап ету, өтіну ретінде айтылу мағынасын білдіреді. Шартты рай: етістік+(са-се)+ж.ж. Қалау рай: етістік+(ғы-гі-қы-кі)+тәуелдік ж./кел етістігі. |
| Етіс Өздік: іс-қимылды адам өзі істейді(ын,ін,н) Өзгелік: адам іс-қимылды өзге біреуге орындатқызады(дыр,дір,тыр,тір,ыр,ір,ғыз,гіз,қыз,кіз,т,сет). Ырықсыз: іс-қимыл өздігінен жасалғандай көрінеді (ыл,іл,л.ын,ін,н). Ортақ: іс-қимыл бірлесіп, ортақтасып істелінеді (ыс,іс,с) |
| Үстеу Мекен: қайда,қалай-ілгері,осында,бері. Мезгіл:қашан-бүгін,таңертен,түнде. Себеп-салдар:неге,не себепті-босқа,бекерге. Қимылсын:қалай,қайтіп-емін-еркін,әрең. Мөлшер:қаншалық,қанша-неғұрлым,әжептәуір. Күшейткіш:қалай,қандай-ең,тым,аса,өте,орасан,нағыз. Мақсат:қалай,не мақсатпен-әдейі,қасақана,жорта. |
| Одағай Қөңіл-күй:алақай, әттең,шіркін. Жекіру: тәйт,жә,тек. Шақыру: шөре-шөре,моһ-моһ. |
| Септеулік шылау:үшін,дейін,жуық,әрі,бірге. Жалғаулық шылау: ынғайластық(мен,бен,пен,және,әрі,да,те,та,де); қарсылықты(бірақ,дегенмен,алайда,сонда да,сөйткенмен); себеп-салдар(өйткені,себебі,сол үшін,сондықтан); талғаулықты(не,немесе,я,яки,болмаса); кезектес(кейде,бірде,біресе); шартты(егер) демеулік шылау: сұраулық(ма,ме,ба,ба,па,пе); күшейткіш(ақ,ау,ай,да,де,та,те); белгісіздік(ау,мыс,міс,кейде); болымсыздық(түгіл,тұрсын,тұрмақ); шектік(ғана,тек,ақ); нақтылау(қой,ғой,ды,ді,ты,ті). |
| Сөйлем: хабарлы, лепті,сұраулы,бұйрықты. Жақты-бастауыш бар. Жақсыз-бастауыш жоқ. Жалаң-нераспространенное. Жайылма- распространенное. Толымды-полное. Толымсыз-неполное. Атаулы-назывное. |
| Оқшау сөз: Қаратпа-обращение Қыстыра-вводное слово Одағай-обращение |
| Төл сөз-жазушының сөзіндегі біреудің өзгертілмей берілген сөзі. Автор сөзі- төл сөздің айналасында берілген жазушының өз сөздері. Төлеу сөз- жазушының сөзіндегі біреудің өзгертіліп берілген сөз. |
| Салалас құрмалас сөйлем: Ыңғайлас:және, әрі, да,де,та,те. Қарсылықты:бірақ,дегенмен,сонда да, сөйтсе де,әйтсе де,алайда. Себеп-салдар:өйткені,себебі,сондықтан,сол үшін. Кезектес:бірде,біресе,кейде. Талғаулы:не,немесе,әлде,я,яки,әйтпесе,не болмаса. Түсіндірмелі: жалғаулығы жоқ. |