ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 824
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
2. Қазақ хандыгының пайда болуы Қазакстан жерінде XIV-XV ғасырларда орын алған әлеуметтік- экономикалык және этникалық-саяси процестерден туған заңды қоғамдық құбылыс. Өндіргіш күштердің дамуы, көшпелі ақсүйектердің экономикалық қуатының артуы, феодалдық топтардың тәуелсіздікке ұмтылуы, осы негізде Әбілхайыр хандығы мен Моғолстан арасындағы тартыстың өршуі, әлеуметтік қайшылықтардың үдеуі XV ғасырдың екінші жартысында бұл мемлекеттердің құлдырап ыдырауына апарып соқтырды.
Дешті Қыпшақ пен Жетісудағы көшпелі енбекшілер бұқарасы феодалдық қанаудың күшеюіне, соғыстар мен тартыстардың өршуіне, хандар мен феодалдардың қол астынан көшіп кетіп, қоныс аударумен жауап берді. Сейтіп, XV ғасырдың 50-70 жылдары арасында Әбілхайыр хандығынан Жетісудың Шу мен Талас өзендерінің жазығына 200 мындай адам көшіп келді. Олардың бұл жерлерге қоныс аударуының бір себебі, Әбілхайырдың қол астында қанаушылықтың күшеюі болса, екінші бір себебі, оларды Шыңғыс әулетінен шыққан Керей мен Жәнібек сұлтандардың жаңа қалыптасып келе жатқан қазақ халқының дербес мемлекетін құру, оның тәуелсіз саяси және экономикалық дамуын қамтамасыз ету жолындағы қадамы мен қызметі өзінің ықпалын тигізді. Олардын халық қолдаған дербес мемлекет құру саясатының нәтижесінде Жетісудағы рулар мен тайпалар мемлекет бірлестігінің орталығына айналды. Бұл арада тұңғыш қазақ хандығын құруға Керей мен Жәнібек сұлтандардың сінірген енбегін көрсете отырып, олардың саясатты кәсіп деп түсінген, жасынан қоғамдық-әлеуметтік өмірдің бағыт-бағдарын ойластырып, халық, ел тағдырына байланысты шешім қабылдап үйренген хандардың отбасында өскен адамдар екенін айта кеткен жөн. Жәнібек қазақ хандығының тұңғыш шаңырағын көтерген Барақ ханның ұлы, ал Керей оның ағасы Болат ханның баласы. Барақтан басталатын қазақтың дербес мемлекеттігі жолындағы күресті оның туған ұлы мен немересінің жалғастыруы, әрине, табиғи құбылыс.
Қазақтың алғашқы ханы болып Керей жарияланды /1458-1473 жж./. Одан кейін қазақ ханы болып Жәнібек сайланды /1473-1480 жж./. Бұлардың тұсында Жетісудың қазақ рулары мен тайпалары 1462 жылы Моғолстан ханы Есенбұға өлгеннен кейін ондағы феодалдық тартыстардың күшеюіне байланысты, өзара ынтымақтықты нығайта түсуге күш қосты. Әбілхайыр хандығынан бірқатар рулардың ауа көшіп, Жәнібек пен Керейдің қол астына келуі қазақ хандығын бұрыңғыдан да күшейтті. Едәуір әскери күш жинаған және Жетісуда берік қорғанысы бар Жәнібек пен Керей, Жошы әулетінен шыққан сұлтандардың Шығыс Дешті Қыпшақты билеу жолындағы күресіне қосылды. Бұл күрес 1468 жылы Әбілхайыр өлгеннен кейін қайтадан өршіді. Оның елінде қиян-кескі қырқыс басталып, халық ыдырай бастады. Мұны қазақ хандары Керей мен Жәнібек тиімді пайдаланды. Олар бұдан 12 жыл бұрын өздері көшіп кеткен ата қонысы Дешті Қыпшаққа қайта оралды. Сөйтіп, ӘбІлхайыр ханның мұрагерлеріне қарсы күрес жүргізді. Бұл күрестің барысында Әбілкайыр ханның орнына отырған мұрагер баласы Шайх Хайдар өлтірілді. Әбілхайыр ханның немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханьға барып паналады. Күресте жеңіске жеткен Қазақ хандары 40 жыл Әбілхайыр билеген Дешті Қыпшақ даласын және ондағы көшпелі тайпаларды өзіне қосып алды. Қазақ хандығының жері едәуір кеңейді.
Керей мен Жәнібек, олардан кейін Мұрындық /1480-1511жж./. Шыгыс пен Батыс арасындағы сауда жолының үстіне орнаған Сырдария жағасындағы Сығанақ, Созак, Отырар, Ясы (Түркістан) т.б. қалаларды Қазақ хандығына қарату үшін бітіспес күрес жүргізді. Алайда Сырдария бойындағы қалалар үшін соғыс Әбілхайырдың немересі Мұхаммед Шайбани ханмен отыз жылдан астам уақытқа созылды. Өйткені Мұхаммед Шайбани Астрахань қоршауынан қашып шығып, Түркістан аймағына келді. Мұнда ол өзінің билігін жүргізіп отырған Әмір Темір тұқымынан шыққан Мұхаммед Мәзит тарханды паналады. Ол Қазақ хандығына қарсы Мұхаммед Шайбаниды айдап салу мақсатын көздеді. Бірақ бұдан ештеме шықпады. 1470 жылы қыста қазақ ханы Керей әскерлерімен Түркістанға шабуыл жасады. Ал Жәнібектің үлкен баласы Махмұд сұлтан Созақ қаласын бағындырды, екінші баласы Еренжі Сауранды иемденді. Сауран түбінде соққы жеген Мұхаммед Шайбани Бұхараға қашты.
1472 жылы Мұхаммед Шайбани Түркістанға қайта оралып, Ноғай ордасының әмірі Мұса мырзаның көмегімен Аркөк бекінісі мен Сығанақ қаласын басып алды. Бұл уақытша жеңіс еді. Мұрындық сұлтан мен Махмұд сұлтан бастаған қазақтың біріккен жасақтары Қаратаудағы Соғынылық түбінде Мұхаммед Шайбанидің әскерлерін талқандады. Мұрындық сұлтан Сығанақ қаласын қайтарып алды. Бұл соғыста күйрей женілген Мұхаммед Шайбани Маңқыстауға қашты. Сырдария жағасындағы қалалар қайтадан Қазақ хандығына өтті.
Бұл кезде Қазақ хандығына Мұхаммед Шайбанимен қатар Моғолстан ханы Жүніс және Орта Азия жерінде билік етіп тұрған Әмір Темір әулетімен де күрес жүргізуге тура келді. Өйткені бұларда Сырдария жағасындағы маңызды сауда орталықтарын өздеріне қаратып алуды көздеді. 1482-1485 жж. Моғолстан ханы Жүніс әскерлерімен Ташкент пен Сайрам қалаларын басып алды. Ал XVI ғ. басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы Сұлтан Махмұд хан Отырар қаласын басып алып, оны Мұхаммед Шайбаниға берді. Моғолстан ханының қолдауына сүйеніп және Отырарға ие болған Мұхаммед Шайбани тағы да Сауран мен Ясы (Түркістаң) қалаларына шабуыл жасап, басып алды.
Қазақ ханы Мұрындық және Қасым мен Жәдік сұлтандар Темір әулетінен шыққан Мұхаммед Мәзит тарханнан қолдау алып Созақ, Сауран қалаларына әскери шабуыл ұйымдастырды. Мұрындық Сауранды қайтарып алып, Отырар қаласын қоршауға алды. Бірақ Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд Ташкенттен Мұхаммед Шайбаниге әскери көмек беріп, қазақ жасақтары амалсыздан Отырар қаласын қоршауды тоқтатты. Мұхаммед Шайбани хан қазақтармен бітім жасады. Осы келісім бойынша Отырар, Ясы, Аркөк. Бозкент қалалары мен Түркістан аймағының бір бөлігі Мұхаммед Шайбаниға қарады. Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары мен Түркістан аймағының солтүстік бөлігі Қазақ хандығының иелігінде қалды. Ал Ташкент пен Сайрам қалаларын Моғолстан ханы Сұлтан Махмұд биледі.
Сөйтіп, Дешті Қыпшақты басып алуға ұмтылғандардың бірінен соң бірін жеңіп және Сығанақ, Созақ, Сауран қалаларын саяси, шаруашылық және әскери тірек еткен. Қазақ хандары өз иеліктерін едәуір ұлғайтты, хандықтың нығаюына үлестерін қосты. Дешті Қыпшақта Қазақ хандары билігінің орнығуы, Мұхаммед Шайбаниды Дешті Қыпшақтағы тайпалардың кейбір бөлігін соңына ертіп Мәуеренахрға кетуге мәжбүр етті. Мұнда ол Темір әулеті арасындағы өзара тартысты пайдалана отырып, өкімет билігін басып алды да, Шайбани әулетінің негізін қалады.
Сыр өңіріндегі қалалар мен олардың төңірегіндегі көшпелі жүрт мекендеген жерлер және Жетісу өлкесі үшін күрес барысында қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ халықтарының этникалық шекарасының қалыптасуы тездеді.
Тақырыбы: XVI ғ. ІІ жартысындағы Қазақ хандығы.
-
XVI ғ. І жартысындағы Қазақ хандығы -
XVI ғ. ІІ жартысындағы Қазақ хандығы
1. Қазақ хандығының құрылуы мен оның нығаюы басқа да шығыстық әулеттерімен күрес жүргізген Керей мен Жәнібектің аттарымен тікелей байланысты. Ата тегімен таратсақ екеуі де төре тұқымынан шыққан, Шыңғыс ханның тікелей ұрпақтары. Жошы, одан Тоқа Темір, одан Өз-Темір, Өз-Темірден Кржа, Қожадан Бәдіғұл, Бәдіғұлдан Орысхан, Орысханның үлкен ұлы Тоқтақиядан Болат, Болаттан Керей, ортаншы ұлы Құйыршықтан Барақ хан, Барақтан Жәнібек тарайды, яғни Керей мен Жәнібек хандар үшінші атадан табысады. Қазақ хандығы құрылғанда жасы үлкендігінен хан тағына алдымен Керей отырады.
Қазақ хандығының іргесі қаланып бұғанасы қатқан XV ғасырдың соңғы 30-40 жылы Қазақстан мен Орта Азия тарихындағы ірі-ірі саяси оқиғаларға толы болған уақыт. Әбілқайыр дүние салысымен қазақ хандары сайын даладағы билікті өз қолдарына алу жолындағы күреске бірден араласып кетті. Қазақ хандығы ірге көтерген алғашқы жылдардан бастапақ Сырдария бойындағы қалалар мен олардың төңірегіңдегі кең байтақ далалар үшін аяусыз күрес басталды. Өйткені, Сыр бойындағы қалалар Мауереннахрдағы отырықшылық пен Дешті Қыпшақтағы көшпелілерді байланыстыратын маңызды стратегиялық аймақтардың бірі еді. Бұл аймақтағы олардың басты қарсыластары Әбілқайыр ханның мұрагерлері - оның ұлы Шейх-Хайдар мен немересі Мұхаммед Шайбани болды.
Сол кездегі тарихи деректерде алғашқы қазақ хандарының хандықтың аумағын кеңейтуге, Сырдария бойындағы қалалар мен Шығыс Дешті Қыпшақтың далалық аудандарындағы өз билігін нығайтуға бағытталған белсенді сыртқы саясаты туралы айтылады. Керей мен Жәнібектің бұндай саясатының табысты болуына бұрын саяси жағынан бытыраңқы болған, бірақ бір мемлекеттік кұрылымның аясына бірігуге ұмтылған қазақ халқының өмір сүру фактісі де көп жағынан қолайлы жағдай туғызды. Сонымен бірге, қазақ хандығының алғашқы әрекеттерінің табысты болуына Сырдария мен Қаратау өңірінің қазақ хандығына, олардың Батыс Жетісудағы иеліктеріне жақын болуы да белгілі дәрежеде ықпалын тигізді.
Жәнібек пен Керей бірінші кезекте сонау Орыс ханнан мұралыққа қалған Сырдарияның орта ағысындағы қалалар Сығанақ, Сауран, Өзгент, Аққорған және тағы басқа қалаларға деген құқықтарын бекітуге ұмтылды. Олардың бұл әрекеттері алғашқы кезден-ақ табысты аяқталды. Ахмет пен, Ибақ және маңғыт мырзаларымен, сонымен бірге оларды қолдаған қазақ билеушілерімен болған күрестің нәтижесіңде Әбілқайырдың мұрагері оның ұлы Шейх-Хайдар толық жеңіліп, өлтіріледі, ал Әбілқайырдың немерелері Мұхаммед Шайбани мен Махмұд сұлтан Астраханға барып тығылады. Жәнібектің балалары Махмұд пен Еренші сұлтандар Созақ пен Сауранды алады. Бірақ Сыр бойындағы қалалар үшін күрес бұнымен аяқталмайды. Шайбан әулеті Сыр бойындағы билігін сақтауға өршелене ұмтылады. Өйткені, бұл аймақтың экономикалық, саяси және стратегиялық маңызы аса зор еді. Сырдария өңіріндегі қалалар далалық аудан халықтары үшін сауда экономикалық байланыстардың маңызды орталықтары болды. Сауран, Созақ, Сығанақ сияқты қалалар сол дәуірде тамаша қамал қорғандарымен ұзақ мерзімді қоршауға төтеп бере алатын бекіністі қалалар еді. Бұл қалалардың кейбірі орта ғасырларда Қазақстан аумағында өмір сүрген бұрынғы мемлекеттік құрылымдардың әкімшілік-саяси орталықтары болады. Мысалы, Сығанақ қаласы өз дәуірінде қыпшақтардың, Ақ Орданың және Әбілқайыр хандығы мемлекетінің астанасы болған.
70-жылдары Сырдария бойындағы қалалар үшін күрес жаңа күшпен жүреді. Мұхаммед Шайбани Аркөк пен Сығанақ қамалдарын жаулап алады. Бірақ көп ұзамай Мұрындық пен Махмұт бастаған қазақ жасақтары Қаратаудың Соғынлық асуында ірі жеңіске жетіп, Сығанақ және тағы басқа бірқатар қалаларды қазақ хандығының құрамына қосады. XV ғасырдың 80-жыддарыңда Сырдария өңіріндегі әскери-саяси жағдай қайта күрделене түседі. Бұл кезде Сырдария бойындағы күреске Моғолстан хаңдары да Қосылады. 1482-1485 жылдары Жүніс хан Ташкент пен Сайрамды жаулайды. Қазақ хандығының Сырдария бойындағы қалалар үшін жүргізген күресі алма-кезек табыспен жалғастырылады. Мұхаммед Шайбани 80-жылдардын басында Аркөк пен Сығанақты басып алады. Дала жорығынан оралған қазақ ханы Мұрындық Сығанақты қоршайды, қала халқы Мұрындыққа қала қақпасын өздері ашып береді.
90-жыддардың басында Моғолстан билеушісі Жүністің баласы сұлтан Махмұд хан Отырарды басып алады және оны бұрынғы көмегіне алғыс ретінде Мұхаммед Шайбаниге береді. Шайбаниге көмек беру Моғолстан мен қазақ хаңдығы арасыңдағы қақтығысқа әкеліп соғады. Бұл қақтығыста қазақтар екі рет жеңіске жетеді. Шайбанилықтар XV ғасырдың соңында Отырар қаласы мен Сырдарияның сол жағалауындағы Аркөк, Өзгент, Аққорған қалаларында өз үстемдігін сақтап қалады. Сырдарияның оң жағалауыңдағы Сығанақ, Сауран, Созақ қалалары қазақ хаңдарының билігіңде қалады. Қазақ хандарының Сырдария өңіріңдегі негізгі стратегиялық орталықтарды қосып алуы елді тұтас біріктіру жолындағы табысқа жетуінің кілтіне айналды. Ғасыр соңында қазақ хандығының әуел бастағы шекаралары ұлғая түсті. Оған Батыс Жетісу, Созақ, Сығанақ, Сауран қалалары-мен бірге, Қаратау аймағы, Сырдария мен Солтүстік Арші алқаптары, Орталық Қазақстанның едәуір бөлігі еңді. Қазақ хаңдығының байрағы астына қазақ рулары мен тайпаларының жаңа топтары барған сайын көптеп өте бастады.
Қазақтардан жеңіліске ұшыраса да Орта Азияда ұлы мемлекет орнатқан Шайбани Дешті-Қыпшақтан үмітін үзбейді. Аз ғана уақыттың аралығыңда бүкіл Орта Азияны, Ауғанстан мен Хорасаңды жаулап алған Мұхаммед Шайбани назарын қайтадан Сыр бойыңдағы қалаларға аударады. Қалай болса да Сыр бойындағы қалалар мен Қаратау өңірін қайтарып алу мақсатыңда XV ғасырдың алғашқы он жылында Шайбани қазақ жеріне төрт рет ауыр жорықтар ұйымдастырады. Қазақтардың қапысыз отыратын қыс айларында жасаған жорықтарында Шайбани жеңіске жетеді. Қазақтардың Жаныш және Таныш сұлтан бастаған әскерлері ауыр жеңіліске ұшырайды.
Үлкен жеңіске жеткен Мұхаммед Шайбани 1510 жылы қазақ хаңдығын бір жолата талқаңдау үшін өзінің ең соңғы жорығын жасайды. Бірақ Қасым сұлтан әскерлерінен күйрей жеңілген шайбанилықтар Самарқанға қашады және осы жылдың соңыңда Иран шахы I Исмаилмен шайқаста жеңіліп, Мерв түбінде Мұхаммед Шайбани қаза болады. Көп кешікпей Сырдария бойындағы өң оңтүстіктегі қалалардың бірі Сайрам да қазақ хандығының қол астына көшеді. Осыдан кейін Қасым ежелгі дәстүр бойынша ақ киізге
отырғызылып, хан тағына отырады.
Қасым хан билігі кезінде хандықтың батыстағы аумақтық иеліктері ұлғая түседі. Бұл кезде қазақ хандығының шекарасы оңтүстікте Сырдарияның сол жақ жағалауына шығып, Түркістан маңындағы қалалардың көпшілігін қамтыды, оңтүстік-шығыста ол Жетісудың тау баурайы мен аяқаптарының едәуір бөлегін алып жатты. Солтүстікте және солтүстік-щығыста Ұлытау таулары мен Балқаш көлі төңірегінен өтіп, Қарқаралы тауларына дейін жетті, солтүстік-батыста Жайық өзенінің жағалауына дейін барды. Қлы моғол империясының негізін салған Бабыр өзінің атақты «Бабырнама» атты кітабында Қасым хандығы туралы «Қазақ халқының бұрын-соңғы хан сұлтандарының ішінде Қасым хандай құдіретті әмірші болған емес. Оның үш жүз мың әскерлері болды» деп жазса, Мұхаммед Хайдар Дулати өзінің «Тарихи-и-Рашиди» шығармасында «Қасым хан бүкіл Дешті Қыпшаққа әмір жүргізді. Оның әскерінің саны бір миллионнан асты» деп көрсетті. Бірақ бұл жерде Қасым ханның қол астыңдағы бүкіл халық саны көрсетілген.