ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 804
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Сақтар мемлекетінің саяси құрылысы әскери демократияға негізделді. Бүкіл елді тайпа мүшелері сайлаған тайпа көсемі патша басқарды. Ол әрі бас қолбасшы болды, тайпа атынан келіссөз жүргізді, тайпа мен рулар арасындағы жайылымдық өмірге белсеңді араласты. Тіпті олардың кейбірі мысалы, Томирис, Зарина және т.б. тайпа көсемі болып сайланды. Сақ қоғамының әлеуметтік құрылымыңда адамдардың үш тобы ерекшеленді. Олар жауынгерлер, абыздар, басқа қауым адамдары (малшылар мен егіншілер).
Сақтар заманының қоғамдық құрылыс жүйесін мынадай схема түріңде беруге болады: 1) шағын туыс отбасылар тобы - патраномия (оннан жиырмаға дейін); 2) көшпелі қауым; 3) тайпалар; 4) тайпалар одағы.
Сақ тайпаларында металл өндіріп оны өңдеуге байланысты кәсіпшілік пен қоленер жоғары деңгейде дамыды. Сақ шеберлері қоладан әртүрлі қарулар, ат әбзелдерін, еңбек құралдарын, тұрмыстық үй заттарын тамаша жасай білді. Саздан тамаша үлгідегі қыш ыдыстар жасалды. Сақ тайпалары шеберлерінің жасаған мәдениеті «андық стиль» деп аталды. Оның басты такырыбы аңдар мен жануарларды қолөнер туындыларында бейнелеу болды. Бұл бейнелеу өнері Сібірге, Қазақстанға, Орта Азияға, Оңтүстік Шығысқа, Еуропаға көптеп тарады. Сақтардың материалдық мәдениеті қазіргі халықтардың мәдениетінен де көрініс тауып жүр. Қазіргі ұзын балақты шалбарлар, кысқа женді көйлектер, әшекейлі киімдер осы сақтардан қалған киім үлгілері. Қазақтардың мәсісі мен киіз қалпақтары және бөріктері де сонау сақ заманынан бері келе жатыр. Сақ шеберлері көбінесе жылқы, бұғы, қой, тау барысы, жолбарыс, бүркіт, қасқыр және тағы басқаларды бейнелейді. Аталған жануарларды тек сәндік үшін бейнелеген жоқ, оларға өзіндік мән-мағына, мазмұн берді. Сақ тайпаларында зергерлік өнер ісі де жоғары дәрежеде дамыды. Алтыннан, күмістен жасалған сәндік бұйымдар өзіндік көркемдігімен адамдарды әлі күнге дейін таң қалдырады. Сақ тайпаларында қала да болған, солардың бірі Қызылорда қаласынан оңтүстік-батысқа қарай 300 шақырым жердегі Шырық-Рабат қаласы. Бұл қала сақ тайпаларының бірі апа-сиактардың астанасы ретіңде мәлім болды.
Қазақстан аумағындағы сақтар туралы мәліметтердің бір бөлігі археологиялык зерттеу жұмыстары болып табылады. Бұлардың ең көбірек зерттелгендері Жетісудағы Бесшатыр обалары мен Есік обасы, Шығыс Қазақстандағы «Патша обалары» деп аталатын Зайсан ойдымының Шілікті аңғары мен Бұқтырма өзенінің жағасы, Орталық Қазақстандағы Тасмола мәдениетіне кіретін «мұртты обалар», Батыс Қазақстандағы Сынтас және Бесоба қорымдары, Сырдарияның төменгі бойындағы Шығыс Арал ма-ңындағы Үйғарақ және Оңтүстік Түгіскен жерлеу орындары. Бұлардың ішіндегі әлем жұртшылығына белгілі болғаны «Есік» обасынан табылған «Алтын адам».
Алматы облысының Есік қаласы маңынан табылған бұл олжа Жетісудағы патша сақтарының ең көрнекті ескерткіштерінің бірі болып табылады. Бұнда жерленген адам 17-18 жастағы сақ ханзадасы болуы керек. Сол кездегі жерлеу салты бойынша барлық киімі түгел кигізіліп, қару жарағы асылған. Басыңдағы сәукеледен бастап, жұқатері киімдері, белбеуі барлығы алтынмен апталған. Алтын бөліктерінің барлық саны 4 мыңнан асады. Оң жақ бетіңде ағаш қыны бар темір семсер болса, сол жағыңца шауып бара жатқан бұлан мен ат пішінінде жасалған екі алтын тілігі жапсырылған, қайыспен қапталған темір ақинақ бар. Сәукеле мандайындағы екі арқар мен екі тұлпар ат өте шеберлік пен және көркем етіп жасалған. Өлік маңында қойылған ыдыстар мен бірге табылған жазуы бар күміс тостаған да сақтар мәдениетінің қаншалықты жоғары деңгейде болғаңдығын дәлелдей түседі.
Сақ заманының осындай құнды ескерткіштері соңғы жылдары көптеп табылуда. Атап айтар болсақ, 1999 жылы Атырау облысының, Жылой ауданындағы Аралтөбедегі қазба жұмыстары (бұл жерде үш мәйіт хана зерттелді), осы жылдың шілде айында Ә.Марғұлан атындағы археология институты ұйымдастырған қазақ-француз-итальян біріккен халықаралық экспедипиясының, Шығыс Қазақстан облысы, Қотанкарағай ауданыңдағы Берел корымынан тапқан кұнды дүниелері және Зайсан ауданы Шілікті елді мекенінен тапқан «шілікті алтын адамы». Бұлардың бәрінде де «аң стиліндегі» туындылар, ыдыстар, қару-жарақтар және аттар, олардың әбзелдері табылды. Археологиялық бұл деректер Қазақстанның шығысынан батысына дейінгі орасан зор кеңістікті сақтардың мекеңдегенін және олардың мәдениеті мен өнерінің өркениет көшінен кейін қалмағанын тағы да нақтылай түседі.
Сақ мәдениетінің белді тарихи тұлғасы фәлсафашы Анахарсис б.з. бұ-рынғы VI ғасырда өмір сүрді. Сақ тайпасында дүниеге келіп Ежелгі Грецияда өмір сүрген Анахарсис құнды фәлсафалық мұралар жазып қалдырды. Аристотель «Никомах этикасында» екі тілді жақсы меңгерген Анахар-сиске сүйенеді. Диогеннің «Ұлы фәлсафашылардың өмірі мен ғылыми ізденістері» деген кітабында Анахарсиске жеке бір бөлім арналған.
Қытай өзендері мен Дунай өзенінің аралығындағы Ұлы дала мәдениеті өзіндік жеке мәдениет ошағы екендігін сақ дәуірінің мәдениеті айқын дәлелдейді. Ұлы дала мәдениеті Ніл, Тигр, Евфрат, Хуанхэ, Үнді өзеңдерінің бойында қалыптаскан мәдениеттер секілді Сырдария мен Амудария өзендері бойында қалыптасты. Келесі бір жағынан, бұл мәдениет ошағы Греция мен Кіші Азия, ІПығыс Жерорта теңізі және Месопотамия мәдениеттері секілді Азия мен Еуропа шекарасына орналасқан. Бұл мәдениет ошағының әуелгі кезде этномәдениеті жағынан өзіндік ерекшелігі бар еді, ал бертін келе басқа мәдениеттер мен етене араласып кетті.
Үйсіндер, қаңлылар, ғұндар мемлекеті (б.з.б. II-V ғғ.).
1. Үйсін мемлекеті
2. Қаңлылар
3. Ғұндар. Халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуы
1. Б.з.д. VIII-V ғасырлардағы Қазақстан аумағындағы көшпелілер өркениеті көршілес тайпалармен және мемлекеттер мен экономикалық және саяси қарым-қатынаста бодды. Бұның өзі көшпелі шаруашылықтың экономикалық мүмкіндіктерін одан әрі тиімді пайдалануға, егіншіліктің, қолөнердің және сауда байланыстарының одан әрі дамуына алып келеді. Бұндай өзгерістер б.э.д. IV-III ғасырларда Қазақстанның жекелеген аудан-дары мен көршілес аумақтар да біршама тұрақты және ірі саяси бірлестіктердің кұрылуына алып келді. Бұл бірлестіктер - сол кездегі Грек-Бактрия, Парфия, Қытай жіне Кушаңдар империяларын да мойындатқан Үйсін және Қаңлылар саяси бірлестігі болатын. Соңғы деректер мен мәліметтер бұл саяси бірлестіктің мемлекеттік деңгейге дейінгі жеткеңдігін дәлелдейді. Яғни, б.э.д. III ғасырдан бастап қазіргі Қазақстан аумағында Үйсіндер және Қаңлылар мемлекеті өмір сүрген деп айтуға біршама негіз де бар.
Қазақстан аумағындағы алғашқы тайпалық бірлестіктердің бірі үйсіндер болып табылады. «Үйсін» («усун») деген терминнің этимологиясы осы уақытка дейін анықталмай отыр. Ол тек иероглиф жазуында ғана кездеседі. Оның дыбыспен айтылуы үйсін деген қазақ тайпаларының біріне сай келеді. Жетісу бойындағы сақ-тигрохаудаларды ығыстырған үйсіндер Қазақстан аумағына Орталык Азиядан б.з. бұрынғы үшінші ғасырларда келді. Үйсіндердің негізгі аумағы Іле, Шу және Талас өзендерінің бойы болды.
Археологиялық деректер үйсіндердің европоидтық нәсілге жататындығын және моңғолоидтық нәсіл белгілері бар екендігін дәлелдеп отыр.
Үйсіндер туралы алғашқы жазба деректер б.з. бұрынғы II ғасырдың соңынан бастап кездесе бастайды. Осы уақытта Жетісу аймағына келген Қытай саяхатшысы Чжан Цзянь үйсіңдер туралы алғашкы мәліметтерді береді. Оның мәліметтерінде үйсіндердің ғұндарға ұқсас екендігі және олардың алғашқы да ғұңдарға ұқсас ғұндарға бағынышты болғандығы айтылады.
Үйсіндер туралы мәліметтер, сонымен бірге Қытайдың «Тарихи естеліктер», «Хан хаңдығының тарихы» және Қытай тарихшысы Бан Гудың жазбаларында кездеседі. Ә.Марғұлан, К.Ақышов, А.Бернштам, А.Кушаев сияқты тарихшы-ғалымдар археологиялық материалдар мен жазба деректерді салыстыра отырып үйсіндердің шаруашылық өмірі мен тұрмысы, мәдениеті мен өнерін біршама жүйеге келтіріп, олардың тарихын ғылыми тұрғыдан дәлелдеді.
Чжан Цзянь деректерінен біз сонымен бірге үйсін тайпаларының халық саны 630 мың, үй саны 120 мың, әскер саны 180 мың болғаңдығын да білеміз. Тайпаның барлык билігі гуньмо деп аталған жоғары билеушінің қолыңда болады. Үйсін гуньмосының астанасы Ыстықкел маңыңдағы Чигу-Чэн («Қызыл аңғар») қаласыңда орналасты. Орда маңыңда басқа да бекіністер мен елді мекеңдер болған.
Б.з. бұрынғы 73 жылы үйсіндер мемлекеті үш бөлікке - шығыс, орталық және батысқа бөлінді. Үйсін мемлекеті өз заманында аймақтық-экономикалық және саяси жағдайларға қатысып отырды. Неке одақтарын жасау арқылы басқа мемлекеттермен одақтастық қатынастар орнатты. Мысалы, үйсін гуньмосы Ван-Гуйми өзінің қызы Дишиді Куги әміршісі Гянь-бинге берсе, б.з. бұрынғы 107 жылы Қытайдың Юань-Фын сарайы-нан атақты князьдің қызы Си Гюньді үйсін патшасы әйелдікке алады. Жетісу аумағы арқылы өткен Ұлы Жібек жолының тармақгары да басқа елдермен сауда-экономикалық байланыстарды дамытуға көмегін тигізді.
Қытай деректерінде үйсіндердің көшпелі мал шаруашылығымен айналысқаңдығы туралы айтылады. Чжан Цзянь «Үйсіндер егін шаруашылығымен, бақша, бақ өсірумен айналыспайды. Шебі шүйгін, суы мол жер іздеп, малмен бірге бір жерден екінші жерге көшіп жүреді. Оларда жылқы көп. Бай адамдардың 4000-5000-ға дейін жылқысы болады. Қаһарлы, ержүрек, бостандықты сүйетін өте күшті жауынгер халық болып есептелді» дейді. Мал шаруашылығы үйсіндер тұрмысында маңызды роль атқарды. Олар негізінен қой, жылқы, ешкі, сиыр және түйе өсірген. Үйсіндердің егіншілікпен де айналасқандығы археологиялық деректерден анықталып отыр. Үйсіндердің баспанасы шикі кесектен салынды. Бірнеше бөлмеден құралған үй іргесіңде мал қамайтын қоралары орналасты. Бір ауылда ондаған үй болды.
Үйсіндерде жерлеудің жаңа түрі кабір шұңқырынын бүйірінен үңгіп қуыс қазылды. Мәйіт осы қуысқа салынып, басы батысқа қаратылып шалқасынан жатқызылды. Өлген адамның жанына тамақ, ыдыстар және қару-жарақтар мен бағалы сәндік бұйымдар қойылды. Тайпа көсемдерінің қабірі басына үлкен қорғандар тұрғызылды.
Үйсін қоғамында тек малға ғана емес, жерге де жеке меншік орнады. Қолдағы бар жазба және археологиялык материалдар үйсін қоғамының мемлекеттік дәрежеге жеткендігін дәлелдейді. Үйсіндер дәуіріне жататын археологиялық ескерткіштер - Қызылқайнар, Өтеген, Қызылкене, Алтынемел, Қаратұма, Талғар, Ақтас, Қалкан және т.б. қоныстар мен бейіттер.
Археологиялық материалдар үйсін тайпаларының жоғарғы мәдениеті мен өнерінің бар болғаңдығын дәлелдейді. Табылған заттар мен бұйымдардың және қару-жарақтардың жоғары көркемдік деңгейде жасалғаны, дүниеге көзқарасын анықтайтыны сияқты кұнды түрлері де көптеп кездеседі. Мысалы, Қарғалыдан табылған басқа киетін тәж тәрізді әшекейлі бас киімдегі бейнелер Ыстық көл қабірінен табылған сақ көсемінің бас киіміне ұқсайды. Бас киімдегі бір-біріне қарап тұрған қос қанатты тұлпарлар, олардың соңындағы аңдар мен адамдар, барыс үстінде шауып келе жатқан әйел, ешкіге, арқарға және айдаһарға мінген әйелдер, ұшып бара жатқан аққулар, өсіп тұрған ағаш пен оның сәңді жапырақтары үйсіңдердің табиғат пен дүниеге деген көзқарастарын білдіреді.
Үйсіндерден батысқа қарай Талас, Сырдария өзені мен Қаратау маңында және Орталық Қазақстанда б.з. бұрынғы III ғасырлардан бастап қанды тайпалары мекендеді. Қытай деректерінде бұл жерлер «Кангюйлар елі» деп аталады. Бүл этноним бұдан ерте кездегі жазба мәліметтерде де кездеседі. Діни Авеста шығармасында қазіргі Қазақстан аумағындағы «кангхалар» және сақтармен, тохарлармен катар «канкилер» деп те аталады. Қалай десек те, «кангар» этнонимінің б.з. бүрынғы VI ғасырдан бастап кездесетінін айтуымыз керек.
Б.з. бұрынғы II ғасырда Қытай императоры Чжан Цзяньды батыс елдеріне сауда елшілігіне жібереді. Ол өзі болған жерлер туралы кұнды зо мәліметтер қалдырады. Үйсіндермен қатар, олардың батысында тұрған қаңлылар туралы да мәліметтер жазады. Қытай елшісінің мәліметтеріне қарағанда қаңлылар елінде 600 мың адам, 120 мың әскер болған. Астанасы ретінде Битянь қаласы аталады. Үйсіндер сияқты қаңлылардың этника-лық сипаты жөніндегі мәселе де толық анықталған жоқ. Кейбір ғалымдар қаңлылар түрік тілдес халық десе (А.Бернштам), басқалары оларды солтүстік Иранның мал өсіруші тайпаларының қатарына жатқызады (Б. А. Литвинский).
2. Қаңлылардың мемлекеттік құрылымы туралы деректер өте аз кездеседі. Жанама деректер арқылы мемлекетті «би», «жабғу» деп аталатын патшаның басқарғанын білеміз. Сонымен бірге, мемлекеттік әкімшілікте патшаның көмекшісі және кеңесшілері болған. Қаңлыларға бағынышты болған бес иелікті Сусені, Фумуды, Юеньді, Гиді және Юегеньді патша тағайындаған әміршілер басқарған. Шығысындағы үйсіндерден үнемі қысым көрген жөне оларға қарсы тұруға шамасы келмеген қаңлылар ғүңдармен әскери одақ қүрады. Солтүстік ғұндар билеушісі Чжи-чжи қанды билеушісінің қызына үйленеді. Әскери одақты неке арқылы бекіткен қаңлылар ғұңдардың күшті армиясына үлкен үміт артады. Көп ұзамай ғұндар үйсіндерді жеңіп, солардың жеріне қоныстанады деп ойлады. Бірақ ғұндар жеңілген елдің жеріне қоныстанып, олардың заңдарына және салт-дәстүріне бағынғысы келмеді. Бұл жасалған одақтың бұзылуына және ғұндардың қаңлы билеушісінің ордасынан қуылуына себеп болды. Чжи-чжи өз әскерлерімен бірге Талас бойына кетеді және осы жерге мемлекеттің болашақ астанасы ретінде бекіністі қала салады. Бұл қаланы қытайлар талқандайды.
Қаңлылар өздерінің саяси, әскери және сауда қызметінде шығысқа карай ұмтылыс танытпаған. Оның бір себебі шығыстағы қытай, үйсін, ғұндар сияқты күшті мемлекеттердің өмір сүруі болса, екіншіден, олардың көрші мемлекеттермен көршілік достық қарым-қатынаста тұруға деген ниетінен болса керек. Олар сонымен қатар осы кезендегі негізгі сауда жолы болған Үлы Жібек жолының Сырдария бойымен жүретін бөлігіңдегі бағытын өз бақылауында ұстап тұруға ұмтылды. Қытай, Рим, Кавказ және Оңтүстік елдерімен сауда, экономикалық және саяси байланыстар жасады.