ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 04.12.2023
Просмотров: 805
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қаңлылармен уакыт жағынан қатар өмір сүрген үйсіндердің негізгі шаруашылығы көшпелі мал шаруашылығы болса, Сырдария бойын мекендеген қаңлылардың шаруашылық кәсіптерінің негізгі бағыты отырықшы мал шаруашылығымен қатар, суармалы егіншілік те болды. Археологиялық қазба жұмыстары кезінде дәнді дақылдардың дәндері мен астық сақтайтын қамбалардың, дәнүккіштер мен астық сақтайтын ыдыстардың көп табылғанына қарағанда бұл еңірде егіншілік едәуір дәрежеде дамыған тәрізді. Жерді тас кетпендермен өңдеген, сүйектен жасалған егіншілік кұралдарын пайдаланған. Өзен салаларынан егіс алқаптарына қарай қысқа арықтар қазылды. Дегенмен егінді суару шектеулі көлемде жүргізілді. Өйткені, ірі каналдар мен арықтар қазуға күш жетпеді. Суды пайдалануда еңбектің ең қарапайым әдістері қолданылды. Талас пен Арыс өзеңдерінің аңғарларыңда, Қаратау баурайларыңда таудан аққан бұлақтар, жылғалар, кіші өзеңдер пайдаланылды. Негізінен арпа, бидай, тары және бау-бақша дақылдары өсірілді.
Шаруашылықтың екінші бір маңызды саласы мал өсіру еді. Қой, ешкі, сиыр және жылқы өсірілді. Қаңлылардың аң аулау мен балық аулаудың қосымша маңызы болды. Сырдария бойындағы тоғайлар мен Қаратау бойынан елік, арқар, киік және құстар ауланды.
Қауыншы, Жетіасар, Отырар-Қаратау мәдениеттерінен табылған археологиялық материалдар қолөнер кәсібініңде дамығаңдығын көрсетеді. Еңбек құралдары мен ыдыстары, қару-жарақтары темірден балқытылып жасалды. Айырбас саудасымен қатар ақша айналымы да қолданылды. Оны археологиялық казбалар кезінде табылған ақшалар дәлелдейді.
Қаңлыларда табиғатқа, ата-баба аруағына табыну сияқты діни ұғымдар болды. Олар сонымен қатар аспан денелеріне де айға, күнге, жұлдыздарға табынған. Б.з. бұрынғы I ғасырдын ортасында үйсіңдер мен қаңлылар арасында ұзаққа созылған соғыстар басталып, әлсіреген қаңлы мемлекеті өзінің өмір сүруінің соңғы жылдарыңда Түрік қағанатының құрамына енеді.
3. Б.з.б. І мың жылдықтың екінші жартысынан бастап Еуразияның этникалық-саяси тарихында Орталық Азияның көшпелі тайпаларының ролі өсті. Солардың бірі ғұңдар еді. Ғұн тайпаларының аты тарихта олардың жауынгерлік даңқымен, қаталдығы мен және халықтардың ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болған көшпенділігімен мәлім. Еуразияның кең байтақ даласын мекендеген ғұндардың әлемдік өркениеттегі орныда ерекше.
Б.з.д. IV-III ғасырларда Қытайдың солтұстігіндегі тайпалар екі саяси бірлестікке - сунну және дунху бірлестіктеріне топтасты. Әсіресе, сунну бірлестігі тез күшейіп көршілес аймақтарға да елеулі қауіп төндіре бастайды. «Сунну» атауының қайдан шыққаны әлі толық дәлелденбеген. Кейбір деректерде, бұл этноним аталған бірлестіктің қытайша жазылуынан деп есептеледі. Ғұндардың этникалық шығу тегі туралы түпкілікті тұжырым айту да қиын. Дегенмен де ғұндардың түріктердің арғы тегі екеңдігі туралы болжам басымдау келеді.
Ғұңдар туралы алғашкы жазба деректер б.з. бұрынғы 822 жылдан бастап кездеседі. Бұл деректер көшпелі ғұн тайпаларының осы жылы Қытайға жасаған аса зор шапқыншылық жорығы туралы айтылады. Б.з. бұрынғы IV—III ғасырларда Қытайдың солтүстігіңдегі көшпелі тайпалардың топтасуы нәтижесінде екі тайпалық бірлестік сунну және дунху тайпалары қалыптасты. Мұңдағы сунну тайпалары өз заманындағы тарихи оқиғаларға белсене қатысып, көршілес елдердің тарихына ықпал жасады және олардың кейінгі дамуында да айтарлықтай роль атқарды.
Суннулар (хунну немесе ғүндар) б.з. бұрынғы III ғасырда едәуір күшейді. Ғұндардың жаңа жорықтарынан қауіптенген кытайлар Ұлы қытай қамалын салады және оны одан әрі нығайтады.
Б.з. бұрынғы 209 жылы ғүн тайпаларының билеушісі болып Моде сайланды және ғұн билеушілері шаньюй деп аталды. Ғұндарды құдіретті елге айналдыру мақсатыңда Мөде бірқатар реформалар жасады. Мөде алдымен көршілес тайпа дунхуларды талқандады. Солтүстігіндегі Саян-Алтай тайпаларын және батыстағы үйсіндерге жорықтар жасап, олардың бір бөлігін өзіне бағындырды. Осы жеңістерден кейін Меде Қытайға шабуылдады. Ғұндармен болған шайқастарда сәтсіздіктерге ұшыраған Қытай империясы Модемен «тыныштық және туыстық туралы» шарт жасасты. Ғұн билеушісі Қытай ханшасын әйелдікке алды және сонымен қатар Қытай империясы ғүндарға жыл сайын көп мөлшерде салық төлеп тұруға міндеттеңді.
Байкалдан Тибетке және Шығыс Түркістаннан Хуанхэ өзенінің орта ағысына дейін созылып жатқан үлкен аумақ ғұндардың қол астына қарады. Жасалған келісім шарт Мөде өлгеннен кейін де ондаған жыл бойы сақталды. Бұл шартты б.з. бұрынғы 123 жылы император Удидің ғұндарға қарсы жасаған жорығы бұзды. Ғұңдарды Ордостан ығыстырған қытайлар б.з. бұрынғы 90 жылы Янытань тауының түбінде ауыр жеңіліске ұшырады. Шаньюй Құлағу қытайлықтарға өз талаптарын қояды және бітім шартын жа-сайды. Бірақ бұл шарт мерзімі ұзаққа созылмайды.
Б.з. бұрынғы 59 жылы ғұңдарда билік үшін өзара күрес басталып, осының нәтижесінде қуатты ғұн мемлекеті оңтүстік және солтүстік ғұндар болып екіге бөлінеді. Оңтүстіктегі ғұндар Хань империясына бағынышты болды. Солтүстік-батыс Монғолиядағы солтүстік ғүндар билеушісі Чжи-чжи Қырғыз-нұр көліне таяу жерден өз ордасын орнатады. Хань империясы мен оңтүстік ғұңдардың тарапынан үнемі шабуылға ұшырап отырған солтүстік ғұңцар тәуелсіздігін сақтап қалды. Бірақ жиі-жиі шапқыншы-лыққа ұшыраған солтүстік және оңтүстік ғұңдар арасыңдағы қарым-қатынас шиеленісе түседі. Ғұндардың казіргі Қазакстан аумағына алғашқы жаппай келе бастауы б.э.д. II ғасырға сәйкес келеді. Бұл кезде ғүндар Жетісу мен Оңтүстік Қазақстанды мекендей бастаған болатын.
Жиілей түскен жорықтардан зардап шеккен солтүстіктегі ғұндар Солтүстік Монғолия мен Шығыс Түркістанның солтүстік бөлігіне көшіп баруға мәжбүр болды. Одан кейінгі жылдары олардың бір бөлігі Тянь-Шаньнан өтіп қаңлылармен көршілес отырады. Осы кезде қаңлылар үйсіндермен соғыста ғұндармен соғыс одағын жасайды. Бірақ бұл одақ берік болмай ғұндар мен қаңлылар арасында жанжал болды. Осыдан кейін екі жақ соғыс одағын бұзып Чжи-чжи қаңлы билеушісінің ордасынан қуылады. Көп ұзамай қытайлар солтүстік ғұндардың Талас бойына салған ордасына шабуыл жасайды. Ғұндардың ерлікпен шайқасқанына қарамастан қытай әскерлері қамал қорғанысын бұзып, қамалды қиратып, қаланы басып алады. Чжи-чжи өзінің туыстарымен, нөкерлерімен, атақты адамдарымен барлығы 1518 адам тұтқынға алынып, барлығының басы кесілді.
Ғұңдардың Қазақстан жеріне қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93 жылы басталады. Олар батысқа қарай жылжи отырып жолында кездескен тайпалардың бірін күшпен бағындырса, екіншілерін өздеріне қосып алады. II ғасырда ғұндар Сырдарияға, Арал бойына, Орталық және Батыс Қазақстанға дейін жетеді. Ғұндардың батысқа қарай жылжуы басқа тайпалардың қоныс аударуына себеп бодды. IV ғасырда ғұндар басқа да көшпелі тайпалармен қосылып, оңтүстік орыс далалары арқылы Дунайға және одан әрі Шығыс және Орталық Еуропа елдеріне дейін барады. Ғұндар Атилланың (Еділдің) басшылығымен Еуропа елдеріне жорықтар жасап, қалаларды қырғынға ұшыратты. Рим империясын құлатқан халықтардың Ұлы қоныс аударуының басталуына негіз болды. Халықтардың ұлы қоныс аударуы Қазақстанның, Орта Азияның және Алдыңғы Азияның, сондай-ақ Еуропаның этникалық және саяси картасын едәуір дәрежеде өзгертті.
Моңғол нәсілдес және түрік тілдес ғұндар Қазақстан аумағындағы тайпалардың антропологиялық тұрпатын да өзгертті. Зерттеуші ғалымдардың көпшілігінің пікірінше ғұндар түріктердің арғы ата-бабалары. Ғұндардың қоғамдық құрылымыңда патриархадды-рулық қарым-қатынастардың белгілері өте күшті сақталды. Бізге жеткен мәліметтер бойынша ғұндар 24 руға бөлінген. Оларды ақсақалдар басқарды. Ақсақалдар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеді. Мемлекетті шексіз билігі бар шаньюй (тәңірқұт) биледі. Оған түменбасы деп аталатын бекзадалар бағынышты болған және олардың әрқайсысының меншігінде көшіп қонатын жер-сулары болды.
Ғұндардың тұрмысыңда мал шаруашылығы басты роль атқарды. Қытай тарихшысы Сыма Цяньның жазбаларыңда ғұңдардың үнемі бір жайылымнан екінші жайылымға көшіп жүретіндігі, мал өнімдерін пайдаланатындығы туралы айтылады. Ғұндардың өміріңде жылқы малы ерекше маңызды болған. Ғұндар сонымен қатар қой, ешкі, сиыр және түйе өсірді. Ғүндарда малға отбасылық және жеке меншік болғандығы туралы мәліметтер бар. Басқару аппаратын қаржыландыру үшін халықтан салық жиналды.
Артына терең тарихи мұра мен айтулы оқиғалар қалдырған, өзіндік мәдениеті қалыптасқан ғұңдар түрік тілдес тайпалар мен халықтардың одан кейінгі тарихи дамуына да айтарлықтай үлес қосты.
Тақырыбы: Түрік қағанаты, Батыс Түрік қағанаты, түргештер.
-
Түрік қағанаты -
Батыс Түрік қағанаты -
Түргештер
1. VI-Х ғасырларда Қазақстан жеріндегі алғашқы феодалдық мемлекеттер Көне және Батыс түрік қағанаттары еді. Біздің заманымыздың 1 мың жылдығындағы Орталық Азия жерін мекендеген тайпалар одақтарының тарихы бұлармен өзара тығыз байланыста болды. V ғасырға қарай Солтүстік Моңғолиядан Орта Азиядағы Әмудария өзенінің бойына дейін созылған кең байтақ жердің бәрін тирек (телэ) деген жалпы атпен бірнеше тайпалар мекен еткен. Солардың бірі -турік тайпасы. Түрік деген ат алғаш рет 542-ші жылы аталады. Қытайдың солтүстік батысында орналасқан Вэй князьдігіне түріктер (туцюе) жыл сайын шабуыл жасап, ойрандап отырғандығы жөнінде айтылады. Қытайлар түріктерді сюнну-ғұндар деп атаған.
546-шы жылы тирек (телэ) тайпалары Монголияның оңтүстік және орталық аудандарын мекендеген аварларға (жуань-жуань) қарсы жорық жасайды. Осы кезде күтпеген жерден түріктердің қағаны Тумынның (Бумын деп те атаған) басқаруымен тирек (телэ) әскерлеріне шабуыл жасап, бытшытын шығарып жеңіп, 50 мың әскерін тұтқынға алады. Осыдан кейін түріктер күшейіп, енді аварларға (жуань-жуань) (қарсы шығып, авар қағаны үйінін ханшасын Тумынге әйелдікке беруді талап етеді. Авардың қағаны өзіне бұрын тәуелді болып келген түріктердің елшісін үйінен қуып шығады. 552-ші жылы көктемде түріктер аварлардың ордасына шабуыл жасап, оларды күйрете жеңеді, авардың қағаны Анағұй өзін-өзі өлтіреді. Осы кезден бастап Тумын түрік билеп-төстеушілердің қағаны деген атағын алады. Тумын 553-ші жылы қайтыс болады.
Тумын өлгеннен кейін, таққа оның інісі Қара-еске отырады. Ол Орхонның жоғарғы жағында аварларды екінші рет жеңеді. Қара-Ескеден кейін, оның мұрагер інісі Еркінді-Мұқан деген атпен қаған болады. Онын. ел билеген кезі 553-572 жылдар. Мұканның тұсында аз уақыт ішінде (553-554 жж.) түріктер шығыста қайлар (татабтар), кидандар және оғыз-татар тайпаларын, солтүстікте Енесей қырғыздарын, Жетісу жеріндегі түргенеттерді өздеріне қаратты. 563-567 жж. Эфталит патшалығын басып алды. Міне, осыдан- кейін олардың жері Каспий теңізінен Солтүстік Индияға және Шығыс Түркістанға дейін созылып жатты.
Түріктер Орта Азияны жаулап алғаннан кейін Жерорта теңізіне баратын Жібек жолына иелік етті. Олар өздерінің жаулап алу жорықтарын жүргізуде Иранға қарсы Византиямен одақтасты. 571 жылы түріктердің әскери қолбасшысы Естемі Солтүстік Кавказды басып алды, сөйтіп Керчь түбегіне (Боспорға) шықты. Оның баласы Түріксанф Керчті басып алып, 576-шы жылы Қырымға шабуыл жасады. Бірак Естемі өлгеннен кейін, 582-593 жылдары билік үшін қырқыс басталды. Өзара қырқыс пен әлеуметтік қайшылықтар қағанатты қатты әлсіретті. Күшейіп алған Иран 588 ж. Герат түбінде түріктерді жеңіп шығады. Византия 590 жылы Боспорды қайтадан жаулап алады.
Түрік кағанатындағы өзара қырқыс 603 жылы оның екі дербес Шығыс және Батыс қағанаттарына бөлінуімен аяқталады. Батыс қағанатының орталығы — Жетісу жеріндегі Суяб қаласы (қазіргі Тоқмақ қаласына жақын жерде).