ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 49
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Өмір, өлім және адам өмірінің мағынасы – бұл философиялық мәселелер, өйткені бұл сөздерді және құбылыстарды ешкім түсіндіре алмайды. Ешкім де өмір мен өлімнің, сондай-ақ олардың бар өмірін дәлелдей алмайды.
Адам болмысы. Адам болмысының маңызды категориялары: бақыт, сенім, өмір және өлім, жалпы сипаты және философиялық мәні.
Адам болмысының, адам өмірінің мәні мәселесі – философиядағы ең күрделі және бір мәнді шешілмейтін мәселелердің бірі. Әңгіме ең алдымен өмірге деген қарым-қатынастың жеке сипаттамасы, адам өмірінің мақсаттары мен міндеттерін түсіну туралы, индивидтің өз ұстанымын қоғамда қалыптасқан құндылықтар жүйесімен арақатынасы туралы, өзін әлеуметтік өмірге қосу (немесе қосылмау) дәрежесі туралы болып отыр.
Барлық осы мәселелерді қарау кезінде адам болмысының мәнінің қандай да бір нұсқасын мойындайтын ұстаныммен қатар оның бар болуын жоққа шығаратын ұстанымдардың да бар екенін естен шығармау осы тақырыпты талқылауда маңызды.
Адам болмысының оның өмірін анықтайтын негізгі категориялары – бұл ең алдымен еркіндік, өмірдің мәнін іздеу, шығармашылық, махаббат, бақыт, сенім, өлім. Жалпы маңызды қасиеттер мен сапаларды көрсететін негізгі ұғымдар, қатынастар – категориялар деп аталады.
«Бақытты адам» болмысының аса маңызды философиялық категориясы ретінде, төрт түрлі қырынан қарастыруға болады:
-
Бақыт – тағдырдың адамға мейірімділігі, сәттілік; -
Бақыт – қуаныш күйі, қарқынды қуаныштағы жағдайы; -
Бақыт – ең жақсы игіліктерге ие болу, өмірдің жағымды көрінісі; -
Бақыт – өмірге қанағаттану сезімі.
Бақыт дегеніміз – адамның өзінің болмысының шарттары мен кең ауқымды ішкі қанағаттанушылығына сәйкес келетін, өмірінің толыққандылығы мен маңыздылығының көрсеткіші болатын, адамдық мұратына жету күйін көрсететін моральдық сана ұғымы.
Өмір және оның мәні туралы ой қозғаған ұлылардың бәрі бақытты еңбекпен байланыстырады. Осы бағытты қуаттайтын ойшылдарды, ғұламаларды, өнер қайраткерлерін көптеп кездестіруге болады. Көпке танымал болмаса да, қатардағы салауатты адамдар да осыны мақұлдайды. «Бақыт тек еңбекпен келеді» деген тұжырым әлімсақтан келе жатқан ақиқат, белгілі аксиома ретінде әлі күшін жойған жоқ.
Ал шығармашылық жұмыстармен айналысатын адамдардың өз бақытын ерінбей, жалықпай, маңдай терін сыпыра еткен еңбегінен табуының мысалдары айшықтырақ көрінеді.
«Бақыт» – адамға оның өзінен жоғары тұрған, белгісіз бір күштердің сыйы емес. Бақытты болу немесе бола алмау – адамның маңдайына бұйырған үлес немесе тағдырына алдын ала жазылып қойылған бағдарлама да емес. Бақытты болу – әр адамның өз еркі, демек, бақытты бола білу әр адамның өз қолында. Шын махаббат екі жақтың психологиялық үйлесуінен, олардың бірін-бірі үнемі аңсап тұруынан, түптеп келгенде, өмірге ұрпақ келтіруге бастап апаратын жұптасқан тұрмыс құруынан көрініс береді. «Махаббат» – адам өмірінің тым шетін, аса нәзік, оның бақытына тура қатысты бір маңызды қыры.
«Еркіндік» – адамның мәні мен өмір сүруін сипаттайтын философиялық категория ретінде. Еркіндік индивидтің моральдық және құқықтық жауапкершілігімен байланысты. Бостандық пен жауапкершілік – біртұтас-саналы адам қызметінің екі жағы. Жауапкершілік қоғамдық сананың алға даму, әлеуметтік қатынастары дәрежесімен, қазіргі әлеуметтік әрекеттермен байланысты.
Өмір мен өлім – адамзаттың рухани мәдениетінің мәңгілік тақырыптары.
Өмір – әлемде болу ретінде. Өмір өлімге және өлместікке дайындық ретінде. Өмір сүру – бұл өмірді сезіну, өмір сүруді сезіну. Өмір сүру – адамның әлемде болуын, толық қатысуын талап етеді. Өмір – бұл болашақпен қақтығысы, онда өткен және қазіргі өзінің мәні мен мәнін ашатын іс-әрекет. Өмір әлемнің үнемі қайталап туылатын туындысы.
Өлім – адам өмірінің маңызды факторы. Тек өлімге қарап, біз өмірді сүйе бастаймыз. Егер өлім болмаса, өмір мағынасыз болар еді. «Өлімді шынайы гений, философияны шабыттандырушы» деп тұжырымдаған Сократ. Стоиктер өлім туралы өмірдің ең маңызды оқиғасы ретінде айтты, оның мәні: «жақсы өмір сүруді үйрену – бұл жақсы өлуді үйрену». Өз өлімінде адам өз даралығын ашады. Өлім – адамның тегі тең болатын жалғыз нәрсе.
Өмірдің мәнін таңдау – күрделі мәселе. Мұндай таңдаудың алдында болғандарды үйрете отырып, ежелгі Рим ойшылы Сенека адамдар пайымдаудан гөрі басқаларға сенуге бейім екенін әділ атап өтті. Сонымен қатар, мұндай таңдау ұзақ және ұнды ойлардың жемісі де болып табылады.
Өмірдің мәні, болмыстың мәні – өмір сүрудің түпкі мақсатын, адамзаттың, адамның биологиялық түрі ретінде қарастырылады, сондай-ақ адамның индивидум ретінде мақсатын айқындауға қатысы бар философиялық және рухани проблема және тұлғаның рухани-адамгершілік бейнесін қалыптастыру үшін үлкен маңызы бар негізгі дүниетанымдық ұғымдардың бірі.
Шығармашылық – адам болмысының ең жұмбақ, толғандыратын және өзекті мәселелерінің бірі. Шығармашылық болмыстың объективті заңдары негізінде адам мен адамзаттың мақсаттары мен қажеттіліктеріне сәйкес табиғи және әлеуметтік әлемді өзгертеді.
2 Өмір ұғымы, философиялық мәні. Өмірдің онтологиялық және аксиологиялық мазмұны. Өмірдің мәні – оның шектеулілігін ұғыну.
Адам өмірінің мәні оның қызметінің негізгі мақсаты мен мұратынан тұрады. Тарихтаң түрлі кезеңдерінде өзгеріп отыратын адам өмірінің мәнін, құндылығын айқындаушы-сол адамның өзі. Және ол жеке адамнан, қоғамнан тыс ұғым емес, адамның мақсаттары мен қоғамды диалектикалық тұрғыдан біріктіретін ұғым.
Француз ғалымы және философы Блез Паскаль (1623-1662): «Адам – бар болғаны құрақ, табиғат жаратылыстарының ішіндегі ең әлсізі, бірақ ол – ойланушы құрақ. Оны жою үшін бүкіл Ғаламның тіпті де керегі жоқ: желдің соғуы, су тамшысы да жеткілікті. Алайда, тіпті оны Ғалам жойса да, адам бәрібір де одан гөрі асқақтау, өйткені өмірмен қош айтысатынын және Ғаламнан әлсіздеу екендігін ұғынады, ал Ғалам ештеңені ұғынбайды» деп жазған. Басқа тірі жаратылыстардан айырмашылығы – адам өз өмірін ұғынады. Адамның саналы жаратылыс ретіндегі өз өмірі мен өзді-өзіне қатынасы оның өмірінің мағынасы мен мақсатында өрнектеледі.
Өмірдің мәні туралы айтқанда, біз тоқталмай өте алмайтын бір ұғым бар. Ол өзіміз жоғарыда талқылап кеткен бақыт ұғымы. «Өмірдің мәні оны бақытты етіп өткізуде» деген тұжырымның кез келген адамға түсінікті әрі жылы естілетіні содан болса керек.
Өмірдің мәні мен мақсаты неде? Неге бұл сұрақтың жауабын білу маңызды? Себебі, өміріңнің мәнсіз, мақсатсыз өтіп жатқанын білуден жаман нәрсе кемде-кем. Мұндай ой жаныңды жегідей жеп, күйзеліске ұшыратады. Ал керісінше, адам не үшін өмір сүріп жатқанын анық білсе, өзін әлдеқайда бақытты сезінеді. Холокосты басынан кешірген Виктор Франкл есімді невролог былай деп жазды: «Не үшін өмір сүріп жатқаныңды білу ең сұрапыл жағдайда да аман қалуға көмектеседі деп сеніммен айта аламын».
Бірақ, назар аударыңыз:
- «Адам өз еркімен туылмайды». Ол әлемдегі өзінің пайда болу актісіне жеке қатыспайды;
- «Адам өз еркімен өмір сүрмейді». Ол өз еркі бойынша өмірді тоқтата алады, бірақ өзінің өмірлік күшінің алғашқы себебі емес. Адамның барлық физиологиясы, қан айналымы, ас қорыту, тыныс алу, жүйке жүйесі және басқа органдар дербес жұмыс істейді;
- «Адам өз еркімен өлмейді». Өмірлі сақтау инстинктісі өте күшті және адам мәңгі өмір сүргісі келеді, дегенмен өлуге тура келеді.
Мұны түсінбей, адам бірден белсенділікті дамыта бастайды, өзін өмірдің толық иесі ретінде сезінеді, тағдырды «өз қолына» алуға тырысады және осы әлемде қалай «мәңгі» орнығуға болады.
Сол кезде де жаһандық сұрақ туындайды: перзентханадан зиратқа дейінгі барлық өмір процесі адамға не үшін берілді? Егер соңында өлсе, онда не үшін туу керек? Егер туған болса, неге өлу керек?
Өмір осылайша ештеңемен аяқталады ма?!
Сонымен, адамның өмір сүруі, оның туылуы мен өлімінің құпиясы оның өмір сүру мәні туралы сұраққа жауап береді және талап етеді. Оған және бүкіл адамзатқа не үшін өмір берілді? Өмір не үшін бұл әлемде бар?
Адам – өз өмірінің мәні туралы сұрақ қойып қана қоймай, оған жауап іздейді,сонымен қатар онсыз өмір сүре алмайды. Өз өмірлерін ұғыну адамның ақыл-ойы мен оның «менінің» болуын талап етеді.
Сол себепті, ақыл-ой өз өмірінің мәнін іздейді. Өйткені, адамның барлық құрамдас бөліктерінің мақсаты бар; демек, жалпы адамда да мағынасы болуы керек. Алайда, бұл жайлы адамдар түрлі әрі қарама-қайшы пікірлер айтады. Көпшілік өмірдің мәні мен мақсаты неде екенін әр адам өзі үшін өзі шешуі керек деп ойлайды. Ал эволюция теориясына сенетіндер өмірдің нақты бір мақсаты жоқ дегенді үйретеді.
3 Уақыт, мәңгілік және мақсат. Өмірдің мәні. Өмірдің мәнін іздеу. Философиялық ойлар тарихындағы өмірдің мәні мәселесі: фатализм, гедонизм, волюнтаризм.
Адамзаттың өмір сүру кезінен бастап өмірдің мәні, уақыт және мәңгілік мәселелері философтар мен ойшылдарды терең толғандырды. Әрқайсысы бұл мәселені көптеген объективті және субъективті факторларға байланысты өзінше, өз заманына сай шешті.
Мысалы, ежелгі Грецияда Аристотель өмірдің мәнін ойлау мен танымда, мейірімді адам және жауапты азамат болуға ұмтылуда; Платон – жанға қамқорлық жасауда; стоиктер – тағдырға бағынуда, тағдырдың жазғанын тік тұрып қарсы алуда; Пифагор – ғылыми білімде; Эпикур – өмірден тек рахат, ләззат алуда, рухани мазасыздықтан құтылып, жеке тыныштық пен игілікке қол жеткізуде; Диоген – ішкі еркіндік пен тәуелсіздікке қол жеткізуде, аздықты қанағат етіп, байлық жек көре білуде деп түсінген және осы принциптерін өмірде ұстанған.
Және бізге жақын дәуірлерде де көптеген пікірлер айтылды. Мәселен, Кант адам өмірінің мәні – адамгершілік борыш принциптерін ұстануда, Маркс – коммунизм үшін күресте, Фейербах – адамдардың бір-біріне ортақ махаббатында, Ницше – билікке ұмтылуда деп тұжырымдаса, ал Стюарт Милль – пайда мен табысқа жетуде өмір мәнін көрді.
Қазіргі уақытта жаңа гуманизм ұстанымы кең таралған, оған сәйкес өмірдің жалпы мәні жоқ және әрбір адам өмірдің жеке мәнін табуы тиіс. Сондықтан біреуге егін салып, бақшаға ағаш отырғызса жеткілікті, екіншісі – ғылыми мәселені шешу, үшіншісі – сурет жазу, төртіншісі – қайырымдылық қорын құру және т.б. Ең бастысы – өмірдің бар игілігіне барынша қанағаттануға ұмтылу.
Өмірдің мәні – адам өзін және өзінің іс-әрекеттерін жалпыадамзаттық құндылықтар мен абсолюттік ақиқатқа сәйкестендіретін этиканың негізгі ұғымдарының бірі. Жалпыадамзаттық құндылықтардың мазмұны тұрғысынан өмірдің мәнін негіздеудің мынадай қырларын бөліп көрсетеді:
- Гедонизм (грек тіл. hedone-рақаттану), онда өмірдің мәні ләззат алумен байланысты;
- Фатализм бойынша, бұл әлемде барлығын Құдай алдын-ала анықтап қойған, адам өз болашағы туралы ештеңе шешпейді;
- Волюнтаризм – біздің тағдырымыз біздің қолымызда және адам өз болашағын өзі құратынын айтады;
- Прагматизм (грек. pragma-іс, әрекет), онда өмірдің мәні табысқа жетумен байланысты деп түсіндіреді;
- Перфекционизм (лат. Perfectio-туған, petfectionis-кемелдік), онда өмірдің мәні жеке өзін-өзі жетілдірумен байланысты;
- Гуманизм (лат. humanus-адамдық), онда өмірдің мәні басқа адамдарға қызмет көрсетумен, оларға деген сүйіспеншілікпен, адамның қадір-қасиетіне құрметпен және адамдардың игілігіне қамқорлықпен байланысады.
4 сұрақ. Өмірдің мәні – қазақ философиясының негізгі категориясы. Өмірмәндік құндылықтар туралы ілім.
Адам мен адамзаттың алдында барлық уақыттарада тұрған толып жатқан проблемалардың ең мәнділерінің бірі – ол өмірдің мағынасы мәселесі. Қалай өмір сүру керек? Не үшін өмір сүру керек? Бұл сұрақтар адамдарды барлық тарихи дәуірлерде тоғандырған. Оларды сезіну мен дұрыс түсіну адамға мінез-құлық пен қызметте сенімді бағдар береді, өз күшіне сенімділікті арттырады, өмірінің мақсаттары мен құндылықтарына тиісті қатынастарын жасақтауға жағдай жасайды.
Адам феноменін және оның даму деңгейіне қол жеткізу шарттарын түсіну талпынысымен тығыз байланысты адам даралығының мәніне деген қызығушылықты адамзат қоғамының барлық даму кезеңінде көруге болады. Қазақ философиясында қандай да бір ойшылға қатысы жоқ іргелі сұрақ табу қиын. Адам кім? Ол қалай пайда болды және әлеммен байланысты? Оның болмысының мәні неде және оған қалай өмір сүру керек? - қазақ дәстүріне тән мысалдар.
Қазақ философиясының мыңжылдығы ішінде жүздеген түрлі философиялық ілімдер, жүйелер, мектептер қамтылған, тиісті ұғымдық аппаратты, кең көлемді арнайы терминологияны және материалды талқылау мен баяндаудың әртүрлі стильдерін дамытқан үлкен, іс жүзінде қолданылмайтын философиялық әдебиет жинақталған. Бірегей тәжірибесі пайымдау ұлы қазақ мыслителями өткен идеялар даралығын қабілетті қызмет көрсетер жіппен құралы, ынталандыру жолдарын іздестіру одан әрі түсіну проблемалар даралығын.