Файл: Рийлар саройига яин шахслардан блиб, давлат вазифаларида хизмат илиб келган.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 05.12.2023
Просмотров: 29
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Юқорида эслатиб ўтганимиздек, шоириинг мамлакат ободончилиги учун кураши, халқнинг арз-додига қулоқ солиши, тараққийпарвар кишиларии қўллаб-қувватлаши унинг номини мамлакат донрасидан чиқиб узоқ-узоқ ерларгача стишига сабаб бўлади. Қишилар Алишер Навонйни ўзларининг дўсти леб битадилар. Сўзсиз, шонрнинг бунчалик халқ орасида машҳур бўли кўпгина сарой хизматчиларига екмайди. Улар эрта-ю кеч ўзларининг қора ниятларини амалга оширин учун ҳаракат қиладилар.
Мажидиддин бошчилигидаги реакцион кучлар Алишер Навоийга нисбатан туҳмат ва бўҳтонларни яна кучайтирадилар. Улар шоирни саройда бўлишини истамас эдилар. Шу сабабли Ҳусайн Бойқаро билан Навонй ўртасига низо солиб, шоирни Ҳиротдан четлаштиришга ҳаракат қиладилар. Ниҳоят, Ҳусайн Бойқаро Алишер Навонйни узоқ ўлкалардан бири бўлган Астрободга хоким қилиб юборади. Бу билан Ҳусайн Бойқаро саройдаги мулозимларнинг истакларини қондирса, иккинчи томондан давлатининг энг чекка чегара ўлкасида Навоийдек обрўли кишининг бўлиши унга хотиржамлик берар эди.
Алишер Навоий 1487 йилдан узоқ Астрободда Ҳоким вазифасини бажара бошлайди. Пойтахтдан узоқлашса-да, лекин у руҳан тушмайди. Шоир Астрободда оболончилик ишларини тиклайди, халққа зулм қилган амалдорларни тартибга чақиради, кўплаб илм-маданият аҳллари билан ҳамнафас бўлиб, уларни қўллаб-қувватлайди. Уларга раҳбарлик қилади.
Шоир Астрободдан Ҳиротга қайтишга ҳаракат қилади, лекин Ҳусайн Бойқаро рози бўлмайди. Душманлар Мажидиддин раҳбарлигида ҳануз шонрга қарши туҳмат-бўҳтонларни ёгдириб, Ҳиротга қайтишини истамас эдилар. Улар жосуслар юбориб уни заҳарлашга уринадилар, лекин иш ошкор бўлиб, Мажидиддин вазирликдан четлаштирилади ва шоир пойтахтга қайтишга рухсат олади. Бу орада Ҳусайн Бойқаро давлатида ҳам бирин-кетин бахтсиз воқеалар юз бера бошлайди. Уғиллари унга қарши чиқади ва натижада ҳарбий тўқнашишлар юз беради. Ҳусайн Бойқаро набираси Мўмин Мирзони қатл қилишга буйруқ беради 1492 йилда эса устози, замондоши, дўсти Абдураҳмон Җомий оламдан ўтади. Ундан ташқари, бу орада Балхда ҳокимлик вазифасини ўтаётган иниси Дарвеш Али ҳибс этилади ва ниҳоят 1499 йилда Ҳусайн Бойқаро Алишер Навоийнинг қариндоши ва шогирди Мирзоҳайдар Сабухийни қатл қилишга фармойиш беради. Юқорида қайд қилинган бахтсизликлар шоир учун катта йўқотишлар эди. Ҳусайн Бойқаро давлати ҳам узоққа чўзилмаслиги ошкор бўлиб қолди, Самарқанд томондан Шайбонийхон сиқиб келса ичкаридан ўғли Бадиуззамон хавф сола бошлайди. Хуллас, Ҳусайн Бойқаро давлати ич-ичидан зил кетади. Алишер Навоий қанчалик қайғурмасин Ҳусайн Бойқарони огоҳлантирмасин, мамлакат сиёсий ҳаёти тобора ҳалокат томон бормоқда эди. 1500 йилда Ҳусайн Бойқаро ўзига қарши бош кўтарган ўғли Муҳаммад Ҳусайнга қарши юриш қилади ва уни енгиб, сулҳ тузиб Ҳиротга қайтади.
Навоий ҳам шоир, ҳам давлат арбоби эди. У шоир бўлганда ҳам шунчаки оддий шоир бўлмасдан, ўзидан олдин ўтган буюк шарқ шеърият даҳолари – Низомий Ганжавий, Амир Хусрав Деҳлавий, Абдураҳмон Жо мийлар қаторидан жой эгаллаган, «Хамса»дек асар ёзиб шеърият санъатининг юксак чўққисига кўтарилган шоир. Сиёсат оламида эса Навоий Хуросон давлатида шоҳдан кейин иккинчи ўринни эгаллаган, шоҳга давлатни идора қилиш санъати юзасидан фойдали маслаҳатлар бериб, давлатни марказлаштириш, тинчлик ва маърифат ишларини ривожлантиришда фаол қатнашган, раҳбарлик қилган давлат арбоби бўлган.
Навоий дўсти Ҳусайн Бойқаро аркони давлатида вазирлик вазифасини ўташ йилларида биринчи навбатда, мамлакат ичида тинчликни сақлаш, вилоятларни ўғрилардан, босқинчилардан қўриқлашга, сафарбар қилди. Гап шундаки, Навоий ўзининг сиёсий қарашларида шоҳни боғбонга, чўпонга ўхшатган бўлса, оммани боққа ўхшатади. «Ҳайрат ул-аброр»да у шундай деган:
Булда раият талану сен шубон,
Ул шажари мусмиру сен богбон
Куйин шубон асрамаса ою йил,
Оч бўрилар туъмасидур, бори бил,
Демак, шоир ўз даврининг буюк сиёсатчиси сифатида давлатиннг бош вазифасини, яъни мамлакатда қонунчиликни, тартибни ўрнатишни аниқ тушуниб етган ва унга умрининг сўнгги кунигача амал қилган давлат арбоби эди.
Навоий мамлакатнинг бойлигини яратувчи деҳқонларнинг ҳақ-ҳуқуқини ҳимоя қилишни ўзининг ва давлат аппаратининг вазифаси деб билади. У вилоятларда, шаҳар ва қишлоқларда давлат солиғларининг турлари ва миқдорининг ниҳоятда ошиб кетганлигидан норози бўлиб, қўзголон кўтарганлар билан бевосита мулокотда бўлиб, мамлакатни ана шундай оғир иқтисодий шароитларга олиб келган давлат мулозимларини, феодалларни қаттиқ жазолайди, масалан, вазир Хўжа Абдуллоҳ Ахтаб ва бошқаларни лавозимларидан четлаштиради. Деҳқонлар ва хунармандларнинг зиммасидаги оғир солиқларни енгиллаштиради.
Навоий Хуросон давлатида хизмат қилар экан, у мамлакатда ободончилик ишларига катта эътибор берадн. Унлаб боғу роғлар, йўллар, кўприклар, карвон-саройлар, ҳаммомлар каби қурилишларга бевосита раҳбарлик қилади. Узининг жамғармасидан мачит ва мадрасалар қурдиради, ариқлар қаздириб, экинзорларга сув олиб келтиради. Мутафаккирнинг давлатни ободонлаштиришда олиб борган фаолияти унинг номини халқларимиз орасида адолатли вазир сифатида машҳур бўлишига сабабчи бўлади. Тилларда ва дилларда достон бўлиб куйланди.
Навоий Хуросон ва Мовароуннаҳрда илм-фан тараққиётига алоҳида эътибор берди, Адабиёт, санъат, меъморчиликнинг ривожланиши, шу соҳаларда хизмат қилаётган хокимларга моддий ва маънавий ёрдам кўрсатди, Уларнинг ҳуқуқларини қўриқлаган ва давлатнинг ҳимоясида бўлишини таъминлаган, Масалан, Бобурнинг сўзлари билан айтганда, шоир ўғилсиз, қизсиз, оиласиз бўлиб, ўзининг бойликларини маориф ишларини тиклаш ва муллаваччаларга шахсий ёрдам кўрсагиш учун сарф қилган. Тарихдан маълумки, мадрасадаги муллаваччаларга Навоий ўз жамгармаларидан нафа(стипендия) тўлаган. Устод Қул Муҳаммад шайх Нойн ва Ҳусайн Узу каби санъатчиларни тарбия қилади. Шунингдек, Беҳзод, Шоҳ Музаффарларга ҳам раҳнамолик қилган. Бу соҳада Навоийнинг қилган ишлари жуда улкандир.
Навоий ўз даврининг машҳур давлат арбоби бўлиши билан бир вақтда у буюк мутафаккир ҳам эди Шоир сиёсат, давлат қонунларига оид махсус асарлар ёзиб, Туронда сиёсий ҳуқуқий таълимотлариинг ри- вожланишини янги поғонага кўтарган шахсдир. Масалан, унинг биргина «Тарихи мулуку Ажам» асари қадимги Эрон ва Турон ҳудудида давлатнинг ташкил топиши ва ривожланишига бағишланган. Навоий Ажамда Одам атодан то ўрта асрларгача бўлган катта тарихий даврда бу срларда ҳукмронлик қилган шоҳларнинг исмлари (улар 65 тадан ортиқ), табақалари (Пешдодийлар, Кайонийлар, Ашконийлар, Сосонийлар) ҳақида ҳикоя килади, Каюмарс биринчи шох эканлиги, Хушанг, Бахром, Афросиёб, Жамшид каби шоҳларнинг Рустамдек ҳарбий саркардаларнинг фаолиятларига юксак баҳо беради.
Навоийнинг дунёқарашида келажакда идеал давлат орзуси катта ўрин олган эди. Гап унинг бутун бир хаёлий давлати - «Садди Искандарий» достонилаги Искандар давлати ҳақида бормоқда. Мутафаккир сиёсий қарашларида мавжуд феодал давлатларни танқид қилиб тараққийпарвар аҳамнятга эга ишларни амалга ошириш билан чекланмасдан янада илгарилаб, Искандар давлатидек идеал давлатни ўз достонида яратди. Унда шонр бўлажак идеал давлатни идора қилиш шакли, давлатни бошқаришда фан ва техниканинг аҳамияти, халқаро хуқуққа онд масалалар, уруш ва тинчлик каби мураккаб сиёсий вазнятларни таърифлайди. Ана шу қўйилган масалалар бўйича ўзининг аниқ позициясини белгилайди.
Энг муҳими, Алишер Навоий жамиятни давлатсиз қонунсиз, шоҳсиз тасаввур қилолмайди. У жамиятда интизом қонун-қоида бўлишини эътироф этади.
Ало, теки шохснз чу бўлғай жаҳон,
Замон аҳлига бўлмағуси амон,
дея Навоий марказлашган, мустаҳкам интизомга асос- ланган давлатии, унинг тепасида эса маърифатпарвар шоҳ бўлишини орзу қилади.
Навоий катта сиёсий кураш йўлини босиб ўтиб, бой тажрибага эга бўлганидан кейин унинг ижтимоий-снесий қарашларида янада илгарилаш юз беради. Мутафаккир феодал давлати ва ҳуқуқининг тор донн мекланиб қолмасдан, ўзининг ватанида марказлашган адолатли давлатни барпо этиш гоясида қолиб кетмасдан, янада илгарилаб, бутун дунёда игона марказлаш- ган адолатли давлат бўлиши, унинг тепасида эса адолатли шох туриши керак, деган ғояга етиб боради. Шонрнинг ижтимоий-сиёсий қарашларининг ривожлашида катта юксалиш юз бериб, у мавжуд дунёдан, давлатдан хаёлан узилган ҳолда, хаёлоти асосида бутун бир хаёлий давлат «Садди Искандарий» достонидаги Искандар давлатини яратади. Искандар давлати хаёлий бўлиб. Навоий унда ўзининг сиёсат, давлат, ҳуқук ҳақидаги истак ва орзуларини, гояларини мужассамлаштирган ҳолда берган, Навоийнинг фикрича, келажакда бутун дунёда адолатенз давлатлар тугатилиб, уларнинг ўрнида ягона марказлашган давлат ташкил топиши керак. Унинг тепасида эса Искандарга ўхшаган шахс туриши керак.
Алишер Навоийнинг, умуман, сиёсий онгининг ривожланишини асосан нисбий равишда икки даврга бўлсак бўлади, Биринчи давр: бу Алишернинг ёшлик кун- ларидан тортиб токи вазирликдан истеъфо берган давргача бўлган вақтни ўз ичига олади. Иккинчи давр эса вазирликдан истеъфо берган вақтдан бошлаб токи умрининг сўнгги кунларигача бўлган даврни ўз ичига олади.
Биринчи даврнинг характерли томони шундаки, бу вақтда шоир ҳали мамлакатда адолатли подшонинг адолатсиз подшо ўрнига келиши билан бахтли жамиятга эришиш мумкинлигига ишонади ва уни амалга ошириш учун курашади. Бу кураш йўлида у вазирлик лавозимигача бўлган давлат ишларида хизмат қилиб, мамлакатда тинчлик ўрнатиш, ободончилик ишларини янада ривожлантириш, тараққийпарвар кучларни қўллаб-кувватлаш учун курашди. Бу даврда шоир маърифатпарвар шоҳ тарафдори бўлади. Лекин шонр сиёсий онгининг муҳим босқичини иккинчи даври ташкил этад. Бу даврнинг характерли жойи шундаки, шоир эндиликда маърифатпарвар шох доирасидан чиқиб, бутун дунёда ягона адолатли тартиб, давлатнинг бўлишли- гини истайди ва ана шу истак орқасида у бутун бир хаёлий адолатли давлат бўлмиш «Садди Искандарий»- ни бунёд этади.