Файл: Уладзімір Арло як майстар гістарычнага эсэ (Таямніцы Полацкай гісторыі) План.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 40
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Уладзімір Арлоў як майстар гістарычнага эсэ
(“Таямніцы Полацкай гісторыі”)
План
-
Уладзімір Арлоў – аўтар гістарычнай прозы. -
Эсэ як жанр літаратуры. -
Стылёвыя адзнакі эсэ ў “Таямніцах Полацкай гісторыі”. -
Асоба аўтара ў эсэ. -
Стыль эсэ. Мастацка-вобразныя сродкі.
Сапраўднае месца Уладзіміра Арлова ў беларускай літаратуры «перабудовачнага часу» і эпохі незалежнасці, вядома ж, вызначыць час. Бязмежная вера ў сапраўды беларускую Беларусь зрабіла яго адным з галоўных асобаў, што стваралі інтэлектуальнае апірышча новай беларускай незалежнасці.
Нарадзіўся Уладзімір Арлоў 25 жніўня 1953г. у старажытным Полацку, які і стаў своеасаблівай зоркай яго празаічна-паэтычна-эсэістычнай эпапеі. Працуючы намеснікам рэдактара наваполацкай гарадской газеты «Химик», Уладзімір Арлоў напачатку 1980-х гг. узначаліў гарадское літаратурнае аб'яднанне «Крыніцы», якое паступова зрабілася асяродкам незалежнай беларускай думкі.
Вельмі часта аб'ектам гістарычнага даследавання ў прозе Уладзіміра Арлова робіцца тое, што адбываецца пасля падзеі, калі больш выразна выяўляюцца вынікі, усё тое, што намі будзе ўспрымацца як магістральная лінія нацыянальнага развіцця, як скразная плынь гісторыі. Эпіцэнтр гістарычных падзеяў, на які былі гэтулькі часу засяроджаныя позіркі аналітыкаў, у яго творах прыкметна змяшчаецца на перыферыю, і вось выяўляецца: тое, што знаходзілася на ўскрайку гістарычнае свядомасці, і ёсць сапраўдным эпіцэнтрам, бо не меч вырашае лёс цывілізацыі, а дух, — праўда старая, відавочная, якая тым не менш патрабуе пастаяннага напамінку пра сябе...
Гэткім чынам, ужо ранняй творчасці Уладзіміра Арлова ўласцівы моцны эсэістычны пачатак. Па-сапраўднаму ж большая вага Арлова-эсэіста стала адчувацца нават у параўнанні з вагою Арлова-навеліста пасля выхаду асобнай кнігай вялікага эсэ на гістарычную тэматыку «Таямніцы полацкай гісторыі» (1994). Гісторыя ў гэтай кнізе — гэта гісторыя і падзеяў, і людзей, а зрэшты — і ідэяў якія паступова авалодваюць думкамі нашых сучаснікаў.
Эсэ – жанр, які знаходзіцца на мяжы літаратуры, публіцыстыкі, навукі. У навуковай літаратуры можна сустрэць розныя вызначэнні эсэ і розныя меркаванні пра жанр. Прывядзём некаторыя з іх.
Эсэ – жанр філасофскай, літаратурна-крытычнай, гісторыка-біяграфічнай, публіцыстычнай прозы, якая злучае ў сабе падкрэслена індывідуальную пазіцыю аўтара з нязмушаным, часта парадаксальным выкладам, арыентаваным на гутарковае маўленне.
Эсэ – гэта жанр, які мае непасрэдную блізкасць з навуковай, публіцыстычнай і мастацкай літаратурай і які. Аднак, не адносіцца цалкам не да адной з іх. Шырыня функцый эсэ дазваляе адносіць да гэтага жанру любыя творы з неяўна выражанай жанравай прыналежнасцю[2]. З навуковай літаратурай эсэ яднае яго тэматыка, што аб’ядноўвае ўсе аб’екты думкі пераважна гуманітарных навук: філасофіі, літаратурнай тэорыі і крытыкі, эсэістыкі, паліталогіі, сацыялогіі і інш. Эсэ з’яўляецца адным з прадуктыўных жанраў у выражэнні філасофскай думкі, г.зн. ведаў пра найбольш агульныя бакі свету і чалавека. Агульныя родавыя ўласцівасці эсэ: вядучая роля асобы аўтара, што з’яўляецца важнейшым структураўтваральным прынцыпам эсэ. Пры гэтым у эсэ адбываецца аналіз якога-небудзь, пераважна гуманітарнага, аб’екту думкі, а не асобы аўтара. Яшчэ адна ўласцівасць – асобая актуалізаванасць, суаднесенасць з сённяшнім момантам. Другая рыса эсэ – наяўнасць вобразнасці, экспрэсіўнасці – усяго, што з’яўляецца выражэннем яго мастацкасці і публіцыстычнасці [2].
Дыялагічнасць – яшчэ адзін жанраўтвараючая прымета эсэ. Якую б форму для выкладу сваіх думак ні выбраў эсэіст, як бы ні будаваў кампазіцыю, галоўным заўсёды застаецца шчырасць з чытачом.
І адна з абавязковых умоў для стварэння эсэ – жыццёвы вопыт, высокі інтэлектуальны ўзровень.
Гэтыя асаблівасці эсэ ў творы “Таямніцы полацкай гісторыі” мы паспрабуем вызначыць у нашай рабоце.
Уладзімір Арлоў, аўтар кніг “Еўфрасіння Полацкая”(1992) і “Рандэву на манеўрах”(1992), гістарычнага эсэ “У пошуках украдзенага скарбу”(1993), засведчыў сваю адданасць ісціне пра мінулае беларусаў яшчэ на пачатку 80-х гг., калі ў мясцовым і тагачасным саюзным друку публікаваў артыкулы, у якіх рэзка крытычна адгукаўся на 5-томную акадэмічную “Гісторыю БССР” і аднаіменны школьны падручнік, называючы прама асноўную іх загану -- свядомую фальсіфікацію мінулага ваўгоду афіцыйнай гісторыяграфіі. У заснаванай на дакументальных фактах гісторыі першага вядомага Еўропе беларускага горада Полацка, сталіцы Полацкага княства, у якім жыла ў той час патранеса і заступніца Беларусі Еўфрасіння Полацкая, У. Арлоў выступае як майстар празаічнага слова, а ў апавяданнях і аповесцях -- як строгі вучоны-прафісіянал, які ведае цану першакрыніцам і ўмее іх разглядваць на шырокім фоне мінулага і сучаснасці. Гісторыю ён любіць саму па сабе, у яе першавытворнасці, пазбягаючы мадэрнізацыі.
Старонку за старонкай перагортвае У. Арлоў у сваіх творах кнігу народнай славы. Увагу яго спыняюць некаторыя найбольш яскравыя эпізоды і каларытныя постаці. Дакументальнасць яго прозы не падлягае сумненню. А там, дзе канчаецца гістарычны дакумент, рэальны факт, пачынаецца вялікая поле аўтарскай фантазіі.
Ён ужо меў трывалы творчы грунт. Празаік гістарычнай сучаснай тэматыкі, творца, што працягвае, не эпігонствуючы, працярэбліваючы свой шлях, традыцыі Уладзіміра Караткевіча і Міхася Стральцова. Ад яго ўжо чакалі... новых твораў. Працягу? Нечаканых паваротаў? Вось гэта і было пытаннем для самога пісьменніка. На тую пару — аўтара гістарычных апавяданняў "Пяць мужчын у леснічоўцы", "Пакуль не згасла свечка", "Міласць князя Гераніма", "Каля дзікага поля", "Рандэву на манёўрах" і г.д. Аўтара гістарычных аповесцяў "Сны імператара", "Дзень, калі ўпала страла", "Час чумы"... Аўтара эсэ, шматлікіх апавяданняў на сучасную тэматыку...
Ужо вызначыліся асноўныя дамінанты творчасці У. Арлова: нацыянальная ідэя, Беларусь у самавызначанасці сваёй і ў сувязі з іншымі народамі, гістарычныя шляхі нашай Айчыны і суайчыннікаў, гістарычныя моманты вызначальнага, гераічнага кшталту, нацыянальная свядомасць і самасвядомасць.
Вось што гаворыць сам пісьменнік: “Па-свойму дарагая мне кожная з кнiг, на якіх стаіць маё прозвішча, але найдаражэйшаю лічу свае «Таямнiцы полацкай гiсторыi» – маё прызнанне ў любовi да роднага горада. У англiчан ёсць такая прыказка: «Трэба ведаць што-небудзь пра ўсё i ўсё – пра што-небудзь». Полацк, ягоная гiсторыя – якраз тое, пра што я хачу ведаць усё. Спадзявацца на гэта, вядома, наiўна, але, магчыма, сёння няма на свеце чалавека, якi б ведаў полацкую гiсторыю лепей за мяне.
Працуючы над «Таямнiцамi», я даведаўся пра старажытны звычай нашых продкаў-крывiчоў. Дасягнуўшы паўналецця, iх юнакi здавалi своеасаблiвыя iспыты на мужчынскую сталасць. Iм трэба было пераплысцi хуткую i глыбокую раку, зрабiць доўгi пешы пераход праз пушчу, упаляваць тура, мядзведзя або зубра, распалiць у залеву вогнiшча, а яшчэ – абавязкова ведаць сваiх продкаў да пятага калена. Хто не ведаў – не меў права звацца мужчынам. Такому чалавеку не давяралi, яго маглi наогул асудзiць на выгнанне, бо лiчылася, што бяспамятны ў час небяспекi лёгка зробiцца здраднiкам.”
У адрозненне ад Вільні, якая найлепшым чынам ілюструе нашу гісторыю эпохі Вялікага княства Літоўскага і перыяд нацыянальнага адраджэння пачатку 20 стагоддзя, Полацк - калыска беларускай дзяржаўнасці як такой. Першы беларускі горад, які за 862 годам згадваецца ў летапісе і дзе ўладарыў князь Рагвалод. Горад, славу якога ў крывавых бітвах здабываў магутны і містычны Усяслаў Чарадзей. Месца, якое напаўнялі сэнсам князёўна, асветніца і святая Еўфрасіння Полацкая, мысляр-гуманіст і першадрукар Францыск Скарына, Сімяон Полацкі...
Гэтая кніга — своеасаблівае прызнанне вядомага пісьменьніка ў любові да роднага горада.
Змест кнігі складаюць раздзелы:
Прызнанне ў любові
Унукі Белабога
Ад Рагвалода да Брачыслава
Час Чарадзея
Асветніца з роду Усяслава
Смерць князя Валодшы
Новая дзяржава
У гасподзе Падуанскай
Полацкая вайна
Крывавае стагоддзе
Муж дабраверны, царкве і дзяржаве патрэбны
Каранаваны забойца
За Дзвіною – іншая краіна
Дзень нараджэння Напалеона
Alma mater Polocensis
Кадэцкі корпус
Старонкі правінцыйнага рамана
Травень, 1910
Сто датаў полацкай мінуўшчыны
У кожным з іх – аўтарскае «я» з яго выразнай пазіцыяй, гуманістычна-іранічным стаўленнем да бачанага, скрухай, лірыкай, роздумам, непаўторным арлоўскім горкім сарказмам у дачыненні да гэткай недасканалай чалавечай прыроды, што ніяк не можа ўзвысіцца над хадою часу і над сабою.
Як ужо было сказана вышэй, эсэ – гэта жанр, які мае непасрэдную блізкасць з навуковай, публіцыстычнай і мастацкай літаратурай і які, аднак, не адносіцца цалкам ні да адной з іх.
Пачатак твора выразна публіцыстычны: “Колькі гадоў Полацку? Летась споўнілася 1130, скажаце вы. Але пытанне не такое простае, як здаецца… А цяпер зазірнём у мінуўшчыну яшчэ глыбей.”[1;7 - 8] Ужо ў самым пачатку рэалізуецца пабуджальная функцыя публіцыстычнага стылю. Інфармацыя адрасавана для ўсёй грамадскасці, таму падаецца вобразна, цікава: “Нашы далёкія родзічы ведалі тое, што цяпер паспяхова даказвае навука. Духоўная энергія папярэдніх пакаленняў не знікае – яна жывіць род і ўвесь народ, дазваляе яму выстаяць у самыя цяжкія часіны. Таму мы і чуем гаючае ўзрушэнне каля старадаўніх сабораў і на палях славутых ратных перамог. ”[1;25]; “З чым параўнаць яе [Спаса-Прэабражэнскай царквы] бялююткае дзіва? З лілеяй у цёплай завоіне блізкай Палаты? З казачнааю птушкаю на зялёным поплаве? З журботна светлай мелодыяй?.. А як выказаць словамі стан душы, якая тут нібыта выпростваецца і замірае, рыхтуючыся дакрануцца да Вечнасці?”[1; 83 - 84] Уздзеянне скіравана не толькі на розум, але і на пачуцці адрасата: “У Кіеве яшчэ сядзеў
ненавісны Уладзімір. Рагвалодаў забойца мусіў аднавіць Полацкае княства, але забраў у яго волакі на гандлёвых шляхах.”[1; 39], закранае яго эмоцыі: “Полацкія фрэскі ўражваюць псіхалагічнай глыбінёй, эмацыянальнасцю. Цяжка пазбыцца пачуцця, што перад намі не твары святых, а партрэты зямных людзей. Асабліва хвалююць жаночыя вобразы. На такое набліжэнне да рэальнасці не адважваліся ні кіеўскія, ні наўгародскія майстры”.[1; 87]
У публіцыстычных радках праяўляецца аўтарская індывідуальнасць: “Дзіўная рэч: усе славянскія народы вядуць адлік свайго жыцця з 6 – 8 стагоддзяў, а беларусы і ўкраінцы, калі верыць афіцыйным расейскім ды савецкім “герадотам”, чамусьці выходзяць на гістарычную сцэну толькі стагоддзі ў 14, быццам раней не мелі нічога адметнага”. [1; 27]
Як мастацкі твор гучаць наступныя радкі:
“Валодшу не спалася.
Думна было ў князевай галаве, неспакойна на сэрцы. Уваччу яшчэ стаяла гаворка з пасламі, у зацішнай пачывальні як быццам гучалі іхнія галасы.
-
Наша неба не сіняе, як мора і азёры, - гаварыў чудскі старэйшына, - а чорнае ад хаўтурных вогнішчаў. Крыжакі забілі столькі воінаў, што я ўжо не памятаю, хто жывы, а хто склаў галаву. Нашы жанчыны выплакалі вочы, а мужчынам ад частых трызнаў мёд здаеца горкім, а піва салодкім.
Першыя паслы з Чудскай зямлі прыйшлі ў Полацк на Вадохрышча, у самыя лютыя маразы, калі мядзведзь пераварочваеца ў берлагу на другі бок.”[1; 122] Увесь раздзел “Хто атруціў князя Валодшу” вытрыманы ў мастацкім стылі. Тут прасочваецца асноўная функцыя мастацкага стылю – эстэтычнае ўздзеянне на чытача і слухача праз мастацкія вобразы. Мастацкая мова гэтага раздзела характарызуецца мастацка-вобразнай маўленчай канкрэтызацыяй, у выніку якой слова-паняцце пераводзіцца ў слова-вобраз, створаны ўяўленнем пісьменніка ў адпаведнасці з яго эстэтычнай ацэнкай: “Не з лёгкай душой, а заціснуўшы гонар у кулак, пісаў ён ім граматы. Наўгародцам і пскавічам нямецкія замкі на Дзвіне выгадныя: больш купцоў едзе да мора сухаземным шляхам цераз іхнія княствы. Пскоўскія ратнікі нават хадзілі купна з немцамі вайною на эстаў. Суседзі не разумелі, што нядоўга будуць багацець ад сваіх выгодаў. Рыцары паставяць на калені чудзь і пойдуць далей на ўсход. Прыспеў час забыць старыя крыўды і стаяць за свае рубяжы плячо ў плячо”[1; 127]
Дыялагічнасць як выразная рыса мастацкага стылю адзначаецца на старонках эсэ: