Файл: Уладзімір Арло як майстар гістарычнага эсэ (Таямніцы Полацкай гісторыі) План.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 07.12.2023
Просмотров: 41
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
-
Кажы, што табе князь Усевалад перадаць вялеў! – загадаў Валодша старому ваяводу. -
Вялеў сказаць: жадалі і жадаем быць з Полацкам. А другі раз у Рыгу хочам з табой схадзіць. Ад Герцыкі пойдуць твае стругі купна з нашымі. -
Добра мовіў. А пад якімі сцягамі ў паход пойдзеце? Пад тымі, што біскуп даў? -
Пад Полацкімі! – апярэдзіў ваяводу княжыч Васілька. [1; 133]
Гісторыя ў эсэ паказана як дасціпна апрацаваная, часам падрабязна, дэталёва прапісаная панарама жыцця з выразнай аўтарскай пазіцыяй.
Ва Уладзіміра Арлова — трывалы фактаграфічны грунт, выдатнае веданне гістарычных рэалій.
“Самы вядомы з полацкіх царкоўных уладароў [Іясафат Кунцэвіч] нарадзіўся ў 1580 годзе ва Уладзіміры-Валынскім на Украіне ў сям’і выхадцаў з Беларусі. Пераняўшы ад бацькі-шаўца любасць да кніг, ён юнаком прыехаў у Вільню вучыцца на купца, зрабіўся прыхаджанінам уніяцкай Святатраецкай царквы і спяваў там у хоры. Здольнага пабожнага хлопца заўважыў віленскі мітрапаліт Іпаці Пацей. Ён узяў Кунцэвіча ў кляштар паслушнікам і адправіў вучыцца ў Віленскую акадэмію.”[1; 226]
“Значныя сілы на чале з князем Аляксандрам Меншыкавым у лютым 1705 года рушылі да Полацка і сталі за горадам вайсковым табарам. У чэрвені сюды прыехаў сам цар. Ён жыў то ў келлях Спасаўскага манастыра, што належаў тады езуітам, то ў зграбнай, пабудаванай у 1694 годзе мураванцы недалёка ад Богаяўленскага манастыра, на якой цяпер вісіць мемарыяльная дошка.”[1; 169]
Уладзімір Арлоў цвёрда і ўпэўнена ведае гістарычныя факты, рэаліі рэчаіснасці і побыту, яшчэ мае той мастацкі зрок, што дазваляе яму вызначыць духоўныя каштоўнасці, унутраны, псіхалагічны грунт быцця ў гістарычнай прасторы, неадменную маральную тэму, дзе праглядваецца і яшчэ гэты пункт адліку — "вечны сэнс".
Ён дакладна ведае не толькі даты апісваемых падзей, але і дакументы, сярод якіх граматы, прашэнні, скаргі. Ушаноўваючы майстэрства паднявольных суайчыннікаў, Арлоў называе іх імёны і прозвішчы. Спіс даволі доўгі, ды яшчэ з каментарыямі: “…чаканшчык Іван Андрэеў (ён зрабіў царэвічу Пятру Аляксеевічу пазалочаны срэбны ўмывальнік з фініфцю)…”[1; 244] (раздзел “Крывавае стагоддзе”) Аўтар ведае статыстычныя лічбы: “У выніку ваенных дзеянняў, голаду і хваробаў у 1654 – 1667 гадах Беларусь страціла палову свайго насельніцтва (1, мільёна з 3,6). Загінуў кожны другі, а ва ўсходняй Беларусі – кожныя 80 чалавек са 1000. У Полацку ацалела 102 дамы з болей чым пятнаццаці сотняў, у Віцебску 56 з 982.”[1; 245](раздзел “Крывавае стагоддзе”) Такія дадзеныя сведчаць пра крапатлівую працу ў архівах.
Для стварэння тэксту ў жанры эсэ неабходна дакладная і нестандартная аўтарская пазіцыя. Аўтар – асноўная дзеючая асоба эсэ, таму трэба вызначыць адносіны “аўтар – чытач”. Ад гэтага залежыць уся пабудова твора, яго форма, кампазіцыя, лексіка.
Для перадачы асабістага ўспрыняця, засваення свету аўтар эсэ прыцягвае шматлікія прыклады, праводзіць паралелі, падбірае аналогіі, выкарыстоўвае ўсе магчымыя асацыяцыі.
У. Арлоў у “Таямніцах Полацкай гісторыі” выступае як суразмоўца, пісьменнік, знаўца архіўных дакументаў, грамадзянін, які ганарыцца гістарычным мінулым сваёй дзяржавы, хвалюецца за сённяшні дзень Беларусі. Ён вядзе дыялог не толькі з чытачом, у “размову” ўступаюць і іншыя асобы.
“Які ж быў наш “вызваліцель” [Іван IV] напраўду?
Каб не здавацца занадта старонным, спачатку дам слова славутым расейскім гісторыкам. М. Кастамараў называў Івана IV “чудовищем, которое лжёт в каждом слове”, В. Ключэўскі – «зверем от рождения», а С Салаўёў пісаў, што гісторык ніколі не прамовіць такому чалавеку слова апраўдання”.[1; 193] (раздзел “Полацкая вайна”)
Пазіцыя грамадзяніна гучыць у наступных радках: “А ў Полацку застанецца стаяць з кнігаю ў руках бронзавы Скарына, стаяць, зажурана думаючы, што ў яго родным горадзе на яго мове вучаць дзяцей толькі ў адным класе адной школы.” [1; 190] (раздзел “У гасподзе падуанскай”)
Архіўныя дакументы цытуюцца ў розных раздзелах твора: у раздзеле “Нібы прамень сонечны” прыводзяцца акт аб перадачы крыжа Ефрасінні Полацкай, пратакол ускрыція мошчаў Ефрасінні Полацкай, вытрымкі з прэсы пра сустрэчу мошчаў святой ў родным горадзе; цытуюцца ўрыўкі з летапісаў, грамат, правілаў этыкету і іншыя.
Асаблівы і непаўторны кшталт у гэтым творы Арлова мае іронія. Яна — як бы сведчанне інтэлектуальнай цвярозасці пісьменніка, які, відавочна, арыентуецца на ўзоры еўрапейскага мыслення. “Багата прысвечаных цару захопленых слоў знойдзецца і ў расейскім фальклоры. Рэкі крыві, войны і захопы чужых земляў успрымаліся як доказы богаабранасці Івана IV, што, маўляў, змагаецца з ворагамі ў дзяржаве і за яе межамі” [1; 195]
Арлоў стрымлівае сваю фантазю ў межах жыццёва верагоднага: новае пакаленне адукаваных чытачоў ужо вымагае дакладнасці і фактычнай праўдзівасці. Прынамсі, гэтым тлумачыцца яго імкненне перадаць слова сваім героям, удзельнікам далёкіх падзей.
“Гарыць свечка ў падуанскай гасподзе. Не ідзе сон да доктара медыцыны і вольных мастацтваў.
Дзе ён распачне выпуск кніг? Хто дасць патрэбныя грошы? Як паглядзіць на ягоную чыннасць царква? Пытанні, пытанні…
Як чалавек эпохі Адраджэння, ён марыць пра славу – не любую, а такую, што можна заслужыць, толькі ахвяраваўшы жыццё вялікай справе.
Ён абраў гэтую справу. Ён не адступіць, і слава знойдзе яго – і на радзіме, і тут, у Італіі”. [1; 188] (“У гасподзе падуанскай”)
У. Арлоў адчувае і стыль, стылістыку эпохі, яе мову, лад, спосаб мыслення: "Беларусінаў прыйшло ў тым войску лікам да пяці тысяч, і ўсе біліся мужна, і многія заручыліся там з зямлёю". Або: “У сечы на неўскіх берагах здабыў сабе вечную славу лоўчы князя Аляксандра палачанін Якаў”.
Уладзімір Арлоў кіруе сваёй творчай ладдзёй, недзе выкарыстоўваючы інерцыю плыні, недзе абмінаючы віры і бездані... Стрыманы, спакойны, іранічны, часта — саркастычны, сарданічны нават, калюча-ўшчыплівы. Ён уважліва сочыць за кампазіцыяй, архітэктонікай твора, дапасоўвае словы — што кладку цагляную кладзе. Усё пералічанае стала як бы неад'емным і безумоўным для пісьма У. Арлова, зрабілася адзнакай яго стылю.
Па словах Арлова, пад уплывам літаратуры Караткевіча ен зразумеў, што існасць яго самога – беларуская. А потым пісьменнік, прызнаўшы сваім любімым выслоўем «Чалавек павінен ведаць што-небудзь пра ўсе і ўсе пра што-небудзь», дадаў, што вось так ен і вырашыў, што будзе ведаць усе пра полацкую гісторыю.
Шмат было сказана аўтарам «Таямніц Полацкай гісторыі» пра незвычайны полацкі менталітэт. Полаччына нарадзіла вялікую колькасць талентаў не толькі для Беларусі, але і для сусвету цалкам. Гэта факт, з якім нават не паспрачаешся. Для Арлова загадкавы полацкі менталітэт – гэта, па-першае, пачуцце гумару і самаіроніі. Так, у якасці прыкладу пісьменнік паведаў гісторыю палачаніна Данілы Васілеўскага, педагога і краязнаўца. Калі ў 1936 годзе было вырашана адаслаць Васілеўскага ў ГУЛАГ, Данілу – на тот момант ужо дэкану геаграфічнага факультэта Магілеўскага педагагічнага ўнівэрсітэта – прыйшлося прайсці праз ласкавыя рукі ОГПУ, але следчыя нічога не змаглі дазнацца ад палачаніна. Яны нават не здолелі выбіць з Васілеўскага іроніі: усё ў чым прызнаўся педагог – намер далучыць Беларусь да Індыі.
У. Арлоў, як і іншыя нашы аўтары гістарычных твораў, імкнецца знайсці адказ на пытанне, якое ў свой час вельмі захапляла Ф.Дастаеўскага : у чым прычына таго, што беларусы, як нацыя, здольныя былі выжыць ва ўмовах жорсткага націску з боку агрэсіўных суседзяў на працягу стагоддзяў? Мабыць, было нешта такое ў іх нацыянальным характары, што дазваляла народу не толькі жыць, схіліўшы голаў перад рознага роду акупантамі, паланізатарамі і русіфікатарамі, але і зберагаць сваю жывую душу, не аддаваць яе на глум і здзек.
Эсэ валодае ўласным стылем. Яму ўласцівы вобразнасць, афарыстычнасць. У эсэ выкарыстоўваецца разнастайная лексіка – ад высокай да гутарковай. Шматгранныя сродкі мастацкай выразнасці: метафары, алегарычныя і прытчавыя вобразы, сімвалы, параўнанні.
Для перадачы асабістага ўспрыняцця, авалодвання свету аўтар эсэ падбірае аналогіі, прыводзіць многія прыклады, праводзіць паралелі, выкарыстоўвае магчымыя асацыяцыі.
Эсэ вырашае мастацка-эстэтычныя і пазнавальна-практычныя задачы:
-
Дакладная і нестандартная аўтарская пазіцыя; -
Вызначэнне характарыстыкі аўтара: яго роля, стыль зносін з чытачом; -
Вызначэнне логікі тэксту: інтуітыўная ці храналагічная; -
Выбар метаду дыялогу з чытачом. Адзін з самых протых прыёмаў – рытарычныя пытанні: нявольна ў чытача ўзнікае жаданне на іх адказаць.
Прааналізуем, як гэтыя асаблівасці рэалізуюцца ў гістарычным эсэ У. Арлова.
Кніга “Таямніцы полацкай гісторыі” запрашае ў падарожжа па старонках полацкай даўніны з часоў паганства да пачатку ХХ стагоддзя. Аўтар расказвае пра асоб і падзеі, якія доўгія гады замоўчваліся афіцыйнымі гісторыкамі.
Аўтар паўстае перад намі праз займеннік “я” і яго склонавыя формы “мой”, “майго” і г.д., а таксама праз дзеяслоў першай асобы адзіночнага ліку (“За маёй памяццю на поплаве водбліз Спаса-Еўфрасіннеўскага манастыра яшчэ збіраліся на Купалле старыя палачанкі ў дастаных з куфраў вышываных кашулях.”[1;14],“Аднойчы на малюнку ў кнізе я ўбачыў тагачаснага палачаніна ў лазовых лапцях…”[1; 59], “Не ведаю, што атрымаецца ў вас, а мяне такія пошукі пераканалі…”[1;74], “Я гляджу на старажытны герб … і думаю, што любы іншы сімвал сярэднявечнай Беларуска-літоўскай дзяржавы выглядаў бы неяк недарэчна” [1;145])
У тэксце адчуваецца накіраванасць на удзел чытача, яго як быццам запрашаюць да дыскусіі, гэта выражаецца праз пытальныя сказы (“Колькі гадоў Полацку?”, “Дзе шаснаццаць слупоў, што падтрымлівалі скляпенні? Дзе фрэскі, якія нагадвалі размалёўкі Сафіі кіеўскай?”)
Ужыванне займенніка “наш”, “мы” дазваляе чытачам адчуць сваю прыналежнасць да самога аўтара (“Як і іншыя народы свету, нашы прапрапрадзеды верылі ў ачышчальную моц агню і вады”[1;21], “Кожны з нас сустракаўся з тым, што Полацк называюць “древнерусским городом…”[1;27), яго аўдыторыі, а таксама да ўсяго народа.
У эсэ Арлоў выкарыстаў гістарычную лексіку:
-
старажытныя словы і паняцці (раць, воласць, дружына, чарніца); -
выразы на старажытнай мове (“Давыд жа и Евпраксия и с прочими спряташа тело ея честно”[1;105], “не отступать як пана радного, так и посполитого, богатого и убогого, без ниякое коррупции, не так, як перед тем» [1;223].)
З мастацкіх сродкаў у эсэ можна адзначыць наяўнасць эпітэтаў: вострыя спрэчкі, храм высокага мастацтва, усемагутныя езуіты і іншыя.
Але найбольш насычана яно метафарамі: “…горад трохі акрыяў” [1;268], “…Рэч Паспалітая займела адразу двух гаспадароў…”[1;269], “Выгляд рахманых чарнарызцаў… надаваў падпітым візітантам смеласці” [1;271], “…па храме плыве крывавая ручаіна” [1;271], “На свет нарадзіўся падпісаны царскай рукою мемарыял…”[1;271], “…побач з саборам падняліся… трохпавярховыя карпусы мужчынскага базыльянскага кляштара” [1;276] і іншыя.
Зварот да падзей далёкіх стагоддзяў ажыццяўляецца пісьменнікам у нарысе не толькі праз дадзеныя гістарычнай навукі, факты з летапісаў, помнікаў старажытнасці, але і праз асэнсаванне вуснай паэтычнай спадчыны. Пры гэтым ён імкнуўся не столькі аднавіць сюжэты тых ці іншых легенд і паданняў, песень, але перадаць філасофію народа, яго ідэалы, данесці сваю канцэпцыю гісторыі роднай Полаччыны.
Шырокая прысутнасць у кнізе рознага характару метафар і іншых тропаў надае ёй асаблівую каштоўнасць, паколькі высокае эстэтычнае ўражанне, якое робіць кніга, спрыяе глыбейшаму засваенню яе пазнавальнага зместу.
Арыгінальны аўтарскі стыль не дапускае ніякіх шаблонаў і трафарэтаў не толькі ў сферы славеснага праяўлення думкі, але і ў падборы фактаў, жыцёвых прыкладаў.
Такім чынам, размова ў кнізе вядзецца грунтоўна, пераканаўча, канкрэтна. Кожны з раздзелаў і падраздзелаў лагічна матываваны, завершаны.
ЛІТАРАТУРА
-
Арлоў, У Таямніцы полацкай гісторыі. – Мінск: Беларусь, 1994. – 463 с. -
Лямзина, Т. Жанр эссе // http: www. Psuiourn.narod.ru / lib / liamzina_ essay. htm. 08. 02. 2011.