Файл: Эндокриндік жйе Эндокриндік жйе Эндокриндік жйе органдарыны жалпы сипаттамасы. Препарат 1.docx
ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 09.12.2023
Просмотров: 57
Скачиваний: 1
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Эндокриндік жүйе
Эндокриндік жүйе
-
Эндокриндік жүйе органдарының жалпы сипаттамасы. Препарат №1
Эндокринді жүйеге – қан мен лимфаға гормондар бөлетін бездер мен мүшелердің құрамында (тыныс алу, несеп шығару, ас қорыту) жеке орналасқан эндокриноциттер жатады. Эндокринді бездері ағзадағы мүшелердің қызметтерін реттеп, байланыстыратын жүйелер қатарына жататын, əрі жүрек пен қан тамырлар, жүйке мен иммунды жүйелермен тығыз байланысып, күрделі қызметтер атқаратын мүшелер. Эндокринді бездер ағзада ең маңызды вегетативтік қызметтерді: өсіп-өну (репродукция), жасушалардың көбеюі мен энергияның алмасуының, секреция мен экскрецияны, сору-сіңіру жəне мінез-құлық реакцияларын т.б. реттейді. Жалпы эндокринді жүйеге қатысатын бездердің қызметтері ішкі ортаның тұрақтылығын (гомеостазын) сақтайды.
Эндокринді бездердің ерекшеліктері
• Эндокринді бездерде секрет шығаратын өзектері болмайды, сондықтан секреттері (гормондары) қанға бөлінеді;
• Осыған байланысты бұлар қан капиллярларына өте бай болып келеді;
• Қан капиллярлары, көбінесе синусоидты (қабырғасында көптеген саңылаулары болады);
• Эндокринді бездердің біразы эпителий тінінің баулары мен фолликулдары түрінде түзілген паренхиматозды мүшелер. Эпителий тінінен басқа тіндер де бездердің қызметтеріне қатысады. Мысалы: гипоталамус пен эпифиз нерв тінінен түзілген, болса, бүйректерде ренин гормонын бөлетін юкстагломерулярлы жасушалар. Миокардта НУФ бөлетін эндокринді кардиомиоциттері-ет тіні, гонадалар мен бүйректердегі гормондар бөлетін интерстициальді жасушалары - дəнекер тінінен түзілген.
• Гормондары өте аз жəне қажетті кезде ғана бөлінетін биологиялық белсенді заттар.
Гормондардың түрлері.
1. Гипофиз, гипоталамус жəне ұйқы безінен бөлінетін гормондар : белоктар мен полипептидтер.
2. Қалқанша бездің гормондары: тироксин мен трийодтиронин, бүйрек үсті бездерінің боз затынан бөлінетін адреналин мен серотонин амин қышқылының туындылары.
3. Жыныс жəне бүйрек үсті бездерінің қыртысты затынан бөлінетін гормондар мен Д3 витамині (кальцитриол), стероидты (холестериннің туындылары) болып саналады.
1. Орталық-гипоталамус, эпифиз жəне гипофиз. Бұлар басқа эндокринді бездердің қызметіне үнемі бақылау жүргізіп отырады.
2. Шеткі, олар ағзаның ең маңызды қызметін тікелей бақылап, əрі реттейтін бездер. Осыған байланысты шеткі бездер гипофиздің қызметіне байланысты болсын, болмасын екі топқа бөлінеді.
2.1 Аденогипофизге тəуелсіз қалқанша бездің кальцитониноциттері, қос қалқанша без, бүйрек үсті бездерінің боз заты, ұйқы безі аралшығындағы жасушалар, тимус, ДЭС-тің эндокриндік жасушалары.
2.2 Аденогипофизге тəуелді қалқанша безі, бүйрек үсті бездерінің қыртысты заты, жыныстық бездер.
3. Шеткі эндокринді бездері; қалқанша, қосқалқанша мен бүйрек үсті бездері.
4. Аралас бездері; эндо-экзокринді қызмет атқаратын аталық, аналық жыныс бездері, плацента мен ұйқы безі.
5. Гормон бөлетін жеке эндокриноциттер: а) APUD жүйесіне қатысатын нейроэндокринді жасушалар, б) гормон бөлетін жеке эндокриноциттер (эндокринді емес мүшелерде болатын).
1. Гипофиз, гипоталамус жəне ұйқы безінен бөлінетін гормондар : белоктар мен полипептидтер.
2. Қалқанша бездің гормондары: тироксин мен трийодтиронин, бүйрек үсті бездерінің боз затынан бөлінетін адреналин мен серотонин амин қышқылының туындылары.
3. Жыныс жəне бүйрек үсті бездерінің қыртысты затынан бөлінетін гормондар мен Д3 витамині (кальцитриол), стероидты (холестериннің туындылары) болып саналады.
-
Эндокриндік бездердің даму көзі, құрылымдық ұйымдастыру деңгейі, жіктелуі. Препарат №2
Əр гормон жұмысшы жасушаларда орналасқан жасушалық рецепторларды танып жəне олармен байланысқан жағдайда ғана əсер ете алады. Осыған сəйкес гормондар рецепторларға қатаң түрде сəйкес келуі керек (комплементарлы, яғни кілттің құлыпқа сəйкестігі сияқты). Гормонның рецептормен байланысуы аденилатциклаза ферментін активтейді, ол өз кезегінде аденозин (үш)-3 фосфорлықышқылынан (АТФ) циклдық аденозинмонофосфатының (цАМФ)түзілуін қамтамасыз етеді. Əрі қарай, цАМФ жасуша ішіндегі ферменттерді активтейді де, бұл
Эндокрин бездерінің жіктелуі:
I. Иерархиялық принцип бойынша
1. Орталық-гипоталамус, эпифиз жəне гипофиз. Бұлар басқа эндокринді бездердің қызметіне үнемі бақылау жүргізіп отырады.
2. Шеткі, олар ағзаның ең маңызды қызметін тікелей бақылап, əрі реттейтін бездер. Осыған байланысты шеткі бездер гипофиздің қызметіне байланысты болсын, болмасын екі топқа бөлінеді.
2.1 Аденогипофизге тəуелсіз қалқанша бездің кальцитониноциттері, қос қалқанша без, бүйрек үсті бездерінің боз заты, ұйқы безі аралшығындағы жасушалар, тимус, ДЭС-тің эндокриндік жасушалары.
2.2 Аденогипофизге тəуелді қалқанша безі, бүйрек үсті бездерінің қыртысты заты, жыныстық бездер.
3. Шеткі эндокринді бездері; қалқанша, қосқалқанша мен бүйрек үсті бездері.
4. Аралас бездері; эндо-экзокринді қызмет атқаратын аталық, аналық жыныс бездері, плацента мен ұйқы безі.
5. Гормон бөлетін жеке эндокриноциттер: а) APUD жүйесіне қатысатын нейроэндокринді жасушалар, б) гормон бөлетін жеке эндокриноциттер (эндокринді емес мүшелерде болатын).
II. Даму негізіне байланысты 1. Энтодермальді дамитындар: а)бронхиогенді топтағы бездер, жұтқыншақ қалталары, оған жақын жатқан эпителий бастамаларынан бастау алған бездер қалқанша, қос қалқанша, тимус; б) ұйқы бездеріндегі Лангерганс аралшықтары; в) ас қорыту жəне тыныс алу жолдарында орналасқан жеке эндокриноциттер. 2. Эктодерма жəне нейроэктодермадан дамитындар: а) мидағы топтаргипоталамус, эпифиз жəне гипофиз; б) бүйрек үсті бездердің боз заты, параганглилер; в) қалқанша безі кальцитонинді бөліп, жасушаға əсер етеді (паракринді). жұмысшы жасушаларды функциональді қозу жағдайына алып келеді.
-
Алдыңғы гипоталамустың нейросекреторлық ядроларының құрылымы мен қызметі. Препарат №3
Гипоталамус
Қызметтері: Вегетативтік ЖЖ-нің қызметтерін реттейтін орталық (симпатикалық, парасимпатикалық ЖЖ). Гипоталамустың аденогипофизге тəуелді бездерге трансаденогипофизарлы, ал аденогипофизге парааденогипофизарлы əсерлері бар. Сонымен қатар, гипоталамус ағзадағы барлық висцеральді қызметтерді бақылап отыратын орталық.
Дамуы. Гипоталамус эмбриогенездің 2-айында нерв түтігінің краниальді бөлігінің нейроэктодермасынан бастау алады. Ұрықтық дамудың 3-4 айларында майда жасушалы ядролары, 5-6 айларында ірі жасушалы ядроларының нейрондары қалыптасады.
Гипоталамус аралық мидың базальді бөлігінде, таламустың (көру төмпешігі) астында орналасады. Гипоталамустың: алдыңғы, ортаңғы (медиобазальді) жəне артқы бөліктерін ажыратуға болады. Бездің негізгі массасын нейрондар мен нейросекреторлы жасушалар түзеді. Бұлар 30-дан астам ядролар тобын құрайды.
Гипоталамустың алдыңғы бөлігінің құрамында супраоптикалық жəне параравентрикулярлы ядролары орналасады. Супраоптикалық ядролары өте ірі пептидхолинергиялық нейрондардан түзіледі. Бұлардың цитоплазмасында секреторлы түйіршіктер мен хроматофильді Ниссль субстанциясы болады. Аталмыш нейрондарды электронды микроскопиялық зерттеулерден өткізу барысында мыналар байқалады: белоктар синтезіне қатысатын органеллалар өте жақсы дамығаны, нейросекреторлы түйіршіктер мен көпіршіктердің жəне нейрогормондар түзетін нейромедиаторлардың болатыны анықталған. Нейрондардың аксондары синтезделініп, өңделген гормондарды алып гипофиздің артқы бөлігіндегі қан капиллярлар қабырғаларымен түйісіпаксовазальді синапстарды түзеді. Супраоптикалық ядролардың нейрондарынан а н т и д и у р е т и к а л ы қ гормон (АДГ) немесе в а з о п р е с с и н синтезделініп, гипофиздің артқы бөлігіндегі қан капиллярларына (қанға) бөлінеді. АДГ-ын алатын мүше бүйректер мен артериялар. Бүйректе бұл гормон (нефрон түтікшелері мен несеп жиналатын каналында) судың қайта қанға сорылуын- реабсорбциясын күшейтіп, ағзадан сұйықтың шығуын тежейді, ал бұл болса артериялық қан қысымын (АҚҚ) жоғарылатады. Егер ағзада судың реабсорбциясы тежелетін болса (генетикалық өзгерісте) адамда қантсыз диабет сырқаты дамиды. Паравентрикулярлы ядроларының құрамында ірі пептидхолинергиялық нейрондармен қатар майда нейрондар да (пептидадренргиялық) болады. Бұлардан бөлінетін нейрогормондар: в а з о п р е с с и н мен о к с и т о ц и н. Окситоцин гормоны жатыр миоциттерінің синхронды (бір мезетте) жиырылуына (нəрестені босану кезінде байқалатын), сүт безінің миоэпителиоциттерінің қызметінің белсенділігін реттеуге (баланы сүтпен қоректендіру, емізу-лактация кезінде) өте маңызды қызмет атқарады. Окситоцин гормоны ана мен бала арасындағы, аналық сүйіспеншілікті т.б, туғызатын махаббаттың (əуестіктің) гормоны болып та саналады.
4. Орта ( медиобазальды) гипоталамусы нейросекреторлық ядролардың құрылысы мен қызметі. Препарат №4
Гипоталамустың ортаңғы (медиобазальді) бөлігінде аркуатты жəне вентромедиальді ядролары орын алады. Бұлардан бөлінген гормондар аденогипофиздің қызметін реттейтін-р и л и з и н г г о р м о н д а р. Бұлар олигопептидтер, екі топқа бөлінеді: либериндер мен статиндер. Либериндер аденогипофиздің гормональді қызметін үдетеді, ал статиндер тежейді. Бұл гормондар алдымен аденогипофиздің медиальді бөлігіндегі біріншілік капиллярлар торына, одан аденогипофизге өтеді. Қазіргі кезде либериндер мен статиндердің бірнеше түрлері анықталған. Либериндер: гонадолиберин, кортиколиберин, соматолиберин, ал статиндер: соматостатин мен пролактостатин болып бөлінеді. Соматостатин гипофиздің өсу гормонын, адренокортикотропинді (АКТГ) жəне тиротропинді тежейді.
5.Гипоталамо - гипофизарное қан айналымы. Препарат №5
Денедегі жүйке және гормоналды реттеудің бірлігі гипоталамус пен гипофиздің тығыз анатомиялық және функционалды байланысымен қамтамасыз етіледі.
Гипоталамус-гипофиз жүйесі эндокриндік жүйенің көп бөлігінің жағдайы мен жұмысын эндокриндік осьтер арқылы анықтайды: гипоталамус -> гипофиз -> перифериялық бездер (қалқанша, бүйрек үсті бездері, аналық бездер) немесе ВЖЖ арқылы: гипоталамус -> магистраль мен жұлынның ВЖЖ орталықтары -> ВЖЖ ганглиясы -> эндокриндік бездер және олардың тамырлары.
Гипофиз гипоталамустың астында бас сүйегінің негізіндегі сына тәрізді сүйектің түрік ер-тоқымында орналасқан және алдыңғы (аденогипофиз) және артқы (нейрогипофиз) лобтардан тұрады. Ересек адамның аралық үлесі қарапайым. Гипофиздің массасы небары 0,5-0,9 г құрайды. аяқтың көмегімен нейрогипофиз гипоталамуспен анатомиялық байланысты. Супраоптикалық және паравентрикулярлық ядролардың ірі жасушалық нейрондарының аксондары нейрогипофиздің жасушаларына сәйкес келеді. Аденогипофиз гипоталамуспен жоғарғы гипофиз артериясының порталдық (порталдық) жүйесі арқылы байланысады. Қақпа жүйесіндегі қан ағымы гипоталамустан аденогипофизге бағытталған. Гипофиз аяғының ортаңғы тамырларының көтерілу бағыты гипоталамустың кішкентай жасушалы нейрондарының аксовазальды синапстарын құрайды, олар арқылы гипофиздің эндокриндік функцияларын басқаратын гормондар қанға шығады. Гипофиз гормондарының түзілуі ВЖЖ де реттеледі.
-
Эпифиздің құрылымы, даму көздері және жасушалық құрамы. Препарат №6
Эпифиз төрт төмпешіктің алдыңғы төмпешіктерінің арасында орналасқан. Эмбриогенездің 5-6 апталарында аралық мидың жоғарғы бөлігінен қалыптасады. Құрылысы. Эпифиз бөлшектенген, паренхиматозды мүше. Сыртын БТҚДТ капсула қоршайды. Капсуладан эпифизді бөлшектерге бөлетін перделер немесе септалар тарайды. Паренхимасы жасушалар бауларынан, фолликулдардан, тізбектерінен тұрады. Эпифиздің жасушаларынпинеалоциттер дейді. Пинеалоциттер бездің 90%құрайды, эпифиздің екі түрлі жасушаларын анықтауға болады. Олар: пинеалоциттер мен глиоциттер.
Пинеалоциттер өсінділі, цитоплазмасында ірі ядросы мен ядрошығы көрінетін негізгі жасушалар. Пинеалоциттер өсінділерімен гемокапиллярлармен байланысып, қанға гормондар бөледі. Пинеалоциттердің цитоплазмасында түйіршікті, түйіршіксіз ЭТ, ГК, лизосомалар, бос рибосомалар, микротүтікшелер мен микрофиламенттер болады.
Эпифизде пинеалоциттердің: ашық жəне күңгірт түрлерін ажыратуға болады. Ашық түсті пинеалоциттер-ірі, бұл негізгі жасушалары, бірақ функциональді кезеңдері əртүрлі болғандықтан бояу алу қабілеті бірдей емес. Глиоциттер-эпифиздің 5% түзеді, цитоплазмасы базофильді боялады. Глиоциттердің қызметі: тіректік, трофикалық, жəне реттеушілік. Эпифиздің қызметінің белсенділігі балалық шақта байқалады. Адамның егде тартқан шағында бездің мөлшері кішірейіп, құрамында фосфаттар мен кальций карбонаттарының кристаллдары жиналып-«эпифиздегі құм- тастар» немесе конкременттің пайда болуына əкеледі.
7. Эпифиз және оның нейроэндокринді реттеудегі рөлі. Препарат №7
Қызметтері: төменгі сатыдағы жануарларда эпифиз фоторецепторлы қызмет атқарады. Жоғары сатыдағы омыртқалыларда аталмыш қызметі жойылады, бірақ жарыққа сезімталдық қасиеті сақталады.
Бөлінетін гормондары:
1. С е р о т о н и н мен м е л а т о н и н «биологиялық сағат» (мезгіл). Ағзада мезгілді реттейтін гормондар болып саналады. Мысалы: серотониннің синтезі күндіз белсенді болса, мелатонин түнде синтезделінеді. Бұл гормондар аминқышқылдарының туындылары.
2. Эпифизде шамамен 40-шақты пептидті гормондар өңделеді. Бұлардың ішінде ең негізгілері: а) кальцийдің алмасуын реттейтін; б)аргинин-вазотоцин; артериялардың тонусын реттейтін; гипофизден бөлінетін ФГ мен ЛГ секрециясын тежейтін; в)антигонадотропин; г)бірқатар либериндер мен статиндер. Эпифиздің гормондары қатерлі ісіктердің дамуын тежейтіні анықталған. Эпифиздің қызметі (күндіз) жарықта тежеледі, ал түнде керісінше күшейеді.