ВУЗ: Не указан
Категория: Не указан
Дисциплина: Не указана
Добавлен: 11.12.2023
Просмотров: 812
Скачиваний: 22
ВНИМАНИЕ! Если данный файл нарушает Ваши авторские права, то обязательно сообщите нам.
Қоректену. Сүт қоректілердің тамағының құрамы алуан түрлі болады. Олар тамақтану үшін алуан түрлі жануарлар мен өсімдіктерді пайдаланады. Оны жануарлар әр түрлі тіршілік орталықтарынан табады. Осы жағдай сүт қоректі-лердің түрінің көп болуына және кеңінен таралуына себепші болған. Қоректенетін тамағының түріне байланысты сүт қоректілерді — өсімдікпен қоректенетіндер және жануарлармен қоректенетіндер деп екі топқа бөлуге болады. Бұлай бөлу шартты түрде алынбаған, өйткені бірыңғай жануармен немесе өсімдікпен қоректенетін сүт қоректілердің түрлері өте аз. Жалпы сүт қоректілердің көпшілігі аралас тамақпен яғни өсімдік тектес тамақпен де, жануар тек-тес тамақпен де қоректенеді. Тамақтың қандай түрінің басым болатыны тіршілік еткен жерінің жағдайына, жыл маусымына тағы басқа себептерге байланысты.
Мезозой дәуіріндегі құрылысы қарапайым сүт қоректілер кө-бінесе құрлықта, аздап та болса насекомдармен, моллюска-лармен, құрттармен, ұсақ амфибилёрмен және рептилилермен қоректенген. Осындай қоректену тәсілі қазіргі құрылысы өте қарапайым топтарда: насеком жемділердің көптеген түрлерінде (жер тесерлерде, тенректерде, кірпілерде) және көп күрек тісті қалта-
266
-лылардың кейбір түрінде сақталған. Олар қорегін жер бетінен іздеп тауып, таяз індерге жияды.
Жоғарыда айтылған топтармен қатар қоректенуі бойынша, насеком жемділердің өте маманданған бұтағы пайда болған. Бұған насекомдарды ауадан ұстайтын жарқанаттар, құмырсқалармен, термиттермен және олардың личинка-лармен қоректенетін — құмырсқа жеушілер, ящерлер, түтік тістілер, ал біртесіктілерден — ехидналар жатады. Құрт-құмырсқаны ұстауға бейімделген тұмсығы ұзын, желімді тілі, мықты тырнақтары болады. Мұндай маманданған насеком жемділерге көртышқандар жатады, өйткені олар өзінің қоректік затын топырақтың қалың қабатынан тауып жейді. Оның қорегі көбінесе жауын құрттары, қоңыздар, моллюска-лар, көп аяқтылар болып саналады.
Биологиялық жыртқыштарка — жыртқыштар, ескек аяқтылар және кит тәрізділер отрядына топтасатын жануарлардың түрлері жатады. Филогенетикалық жағынан олар насеком жемділерге жақын, жылы қанды омыртқалылар сияқты ірі жануарлармен қоректенуге көшкен бір жалпы түбірдің бұтағы болып саналады. Талдау жасалып отырған топтың аздаған түрлері ғана тек жануарлармен қоректенёді. Оларға; мысықтар, ақ аюлар жатады. Көпшілігі азды-көпті болса да өсімдікпен, ал жыртқыштар көбінесе тышқан тәрізді кеміргіштермен, қояндармен, насеком жемділермен, өлекселермен, құстармен, насекомдармен жә-не өсшдіктермен қоректенеді.
Су жануарларьшың көпшілігі жануар тектес тамақпен, мы-салы тісті киттер тек қана балықтармен және теңіз сүт қоректі-лерімен (тюленьдермен, ұсақ мұртты киттермен), қоректенеді. Мұртты киттер шаян тәрізділермен, аздап та болса балықтар-мен қоректенеді. Су аңдарының. бір азғана түрі су түбіндегі омыртқасыз жануарлармен қоректенеді. Оған ескек аяқтылар-дан — теңіз қояндары, тісті киттерден — кашалоттар жатады
Өсімдік пен қоректенетін жануарлар өте көп. Бұған маймыл-дардың, жартылай маймылдардың көпшілігі, мүкі тістілерден — жалқаулар, кемірушілердің көпшілігі, тұяқтылар, екі күрек тістілер, қалталылар, кейбір жарқанаттар, ал теңіз аңдарынан — сирендер жатады. Тамағының сипатына қарай бұларды шөп жеушілер, дән жеушілер және жеміс жеушілер деп бөлуге болады. Бұл шартты бөлу емес, өйткені орта жағдайына байланысты олар қайсысымен болса да коректене береді. Нағыз шөп жеушілерге — жылқылар, сиырлар, ешкілер, қойлар, кейбір бұғылар және көптеген кемірушілер жатады. Шөппен қоректенетін тұяқтылардың жақтары мен тілдері өте жақсы жетілген және қозғалмалы болады. Ас қорыту органы да күрделенген. Жұмсақ шөппен қоректенуіне байланысты жұп тұяқтылардын, күрек тістері жойылып кеткен. Далалы және шөлді жерде жайылатын, барынша қатты шөппен қоректенетін жылқылардың жоғарғы күрек тістері сақталған. Кемірушілер, тұяқтылар секілді, шөпгі
267
ерінімен қамтымай, күрек тістерімен жұлады (ондатралар, сұр тышқандар т. б.). Сондықтан олардың күрек тістері ерекше жетілген. Шөп жеушілердің бәріне тән бір ерекшелік ішектері ұзын — күйіс қайыратындарында қарнының күрделі болуында. Кемірушілердің бүйені өте жаксы жетілген.
Бұғылар, пілдер, кояндар, жалқау аңдар, құндыздар, жираф-тар, бөкендер, бұландар — ағаштың бұтағымен, қабығымен, жапырағымен қоректенеді. Қыста ағаштың бұтағы мен жапырағын жиі пайдаланады да жазда шөпті пайдаланады.
Өсімдік жеуші жануарлардың көпшілігі тек қана өсімдік тү-қымымен қоректенеді. Мысалы, тиіндер қылқан жапырақты ағаштардың тұқымымен, ал шұбар тышқан осымен қатар, дәнді дақылдың және бұршақтың тұқымын да пайдаланады. Түқыммен қоректенетін жануарлардың тіршілігі тұқым беретін өсімдіктердің өніміне байланысты. Егер олардың өнімі болмаса жануарлардың жер аударуына немесе қырылып қалуына себепші болады. Мысалы, біздің тиіндер қылқан жапырақтыларда дәні болмай қалған жылдары смоласы көп түйіндерімен қоректенеді.
Жеміспен ғана қоректенуге маманданған сүт қоректілер. Оған маймылдар,
жартылай маймылдар, итбас жарғанаттар крыландар, кемірушілерден — найза құйрықтылар (Glіs gІіs) жатады. Өсімдіктердің нектарымен тропиктегі кейбір жарқа-наттар қоректенеді.
Солтүстік бұғылары, ақ қояндар және жанат тәрізді иттер сияқты аңдардың көптеген түрлері жыл мерзімінің, климат жағдайының және азық қорының өзгеруіне сәйкес бейім-деледі. Мысалы, жанат тәрізді иттер біздің Қиыр Шығыста жазда амфибилермен, моллюскалармен, насекомдармен қоректенсе, қыста балықты, тышқан тәрізділерді, жемісті және өсімдік тектес басқа азықтарды көбірек пайдаланады.
Көбеюі. Сүт қоректілердің көбею кезіндегі жалпы белгілері: 1) іште ұрықтану, 2) тірі туу (бірлі жарым түрлерінен басқасы), 3) оларды сақтау үшін арнаулы ұя-үйшік жасау, 4) жаңа туған жас балаларын сүтімен қоректендіріп, көп уақытқа дейін қамқорлық жасау. Көрсетілген белгілердің ішінде екінші мен төртінші нағыз сүт қоректілерге тән белгі, ал бірінші мен үшінші басқа да жер бетінде тіршілік ететін омыртқалыларда да кездесе береді.
Көбею биологиясының көрсетілген белгілері қазіргі кездегі сүт коректілердің бәріне бірдей тән бола бермейді. Сондықтан сүт қоректілерді төрт биологиялық топқа бөлуге болады.
1. Ұрықтанған жұмыртқа туып, оны басып бала шығаратын-дар мысалы, үйректұмсықтар.
2. Ұрықтанған жұмыртқа туатын кезінде аналығының құрсақ бөлімінде пайда болатын тері қалтаға салып алатындар. Осы қалтада жұмыртқадан шыққан жас особь сүт безінен бөлі-
268
нетін сүтпен қоректеніп, ересек организмге айналады. Бұл ехидналарға тән көбею болып саналады.
3. Шала тірі туатындар. Олардын, баласы жатында, нағыз плацента пайда болмай-ақ жетіледі. Жаңа туған өте әлсіз ба-ласын, көбею кезінде анасының құрсағында пайда болатын қалтаға салып, аузынан емшек шығып кетпейтіндей етіп қысып қояды. Ол өз бетінше еме алмайды, анасы аузына қарай шашыратқан сүтті жұтып, осы қалтада жетіледі. Мұндай тәсілмен қалталылар көбейеді.
4. Өз бетінше қозғалып, еміп кете алатын толық жетілген бала туатындар. Толық жетілген бала туу плацентаның пайда болуымен байланысты. Сондықтан бүл топқа жататын жануарларды — плаценталы сүт қоректілер деп атайды.
Жануарлардын. бұл группаларының көбеюінде айырмашы-лық болумен қатар, жұмыртқаларының сипатында да айырма-шылық болады. Жұмыртқа туатындарының жұмыртқасы ірі (10—20 мм), сары уызға бай, жақсы жетілген белокты қабаты, сыртында тығыз пергамент тәрізді қабы болады.
Қалталылардың жұмыртқасы ұсақ (0,2—0,4 мм), ал плацен-талылардікі оданда ұсақ (0,05—0,2 мм) болады.
Сүт қоректілердін, буаз болу мерзімі де, соған байланысты баласының жетілу дәрежесі де түрліше болады. Бұл бала туа-тын жағдайға байланысты. Кемірушілердің көптеген түрлері балаларын арнаулы етіп жасаған ұяларда, немесе індерде туады. Олардың балалары азды-көпті болса да климаттың, зиянды факторларынан және жыртқыштардан қорғалады. Бұлар баласын аз уақыт көтереді, сондықтан олар дәрменсіз, қызылшақа және соқыр болып туады. Мысалы, сұр аламан (Сгісеtиlиs mіgгаtогus) 11—13 күн, үй тышқандары (Миз mиsсиlиs) 18—24 күн, сұр дала тышқаны (Місгоtиs агvаlіs) 16—23 күн, ірі ондатралар (Оndtіга zіЬеtһіса) 25—26 күн, тиіндер 35—40 күн, қара бурыл түлкілер 52—53 күн көтереді.
Қарапайым ұяларда немесе жай үңгірлерде балалайтындар-дын буаз болу уақыты ұзағырақ болады. Леопардтардың, барыстардың және тағы да сол сияқты мысық тұқымдастардың буаз болу мерзімі 90—133 күнге дейін созылады. Балаларын жер бетіне туатын және туысымен енесіне ілесіп жүріп кететін сүт қоректілердін, буаз болу уақыты оданда ұзағыраққа созылады. Мысалы, бұғылардың буаз болу мерзімі 8—9 айға, ешкі мен қойлардікі 5—6, жылқылардікі, есектердікі және құландардікі 10— 11 айға созылады.
Сүт қоректілердің көбею жылдамдығы, яғни өсімталдығы олардың жыныстық жетілуіне, алғашқы баласымён соңғы баласын көтеру уақытына, соңында жануарлардың дене мөлшеріне байланысты болады. Ірі жануарлардың жыныстық жетілуі кешірек орындалады. Мысалы, пілдерде 10—15, мүйіз тұмсықтарда
269
12—20, бұғыларда 2—4, аюлар мен жолбарыстарда 3—4 жасында жыныстық жағынан толығады. Тезірек ержетіп, екі жасқа толғанда көбею дәрежесіне жететін иттердің және сусарлардың түрлері. Әсіресе тез ержететіндер — кемірушілер және қоян тәрізділер, қояндардың ірі түрлері бір жасқа жетпей-ақ көбею дәрежесіне жетеді, ал ондатралар 5 айлық кезінде күшіктей бастайды. Тіпті тез ержететін ұсақ тышқан тәрізді кеміргіштер — үй тышқандары 2—5 айлығында, дала және орман тышқандары 3 айлығында, ал кішкене сұр тышқан 2 айлығында көбейе береді.
Сүт қоректілердің баласының дене мөлшері, туу жиілігі әр түрлі болады. Пілдер, мұртты киттер, жолбарыстар 2—3 жылда бір рет балалап, бір-ақ бала туады. Қуыс мүйізділер, бұғылар, дельфиндер жылма-жыл көтеріп, бір ғана бала туады. Ит тәрізділер мен мысық тәрізділер жылына бір рет қана балалағанымен бірнеше бала туады. Мысалы, күзендер 2—8-ге дейін, қасқырлар мен түлкілер 3—10-ға дейін, қара бурыл түлкілер 4— 18-ге дейін күшік туады.
Әсіресе кемірушілер мен қоян тәрізділер өсімтал келеді. Қо-яндар бір жылда 2—3 рет көбейіп, әрбір көжектегенде 3—12-ден көжек туады. Тиіндер жылына 2—3 рет балалап, әрбір балалағанда 2—10-ға дейін, тышқандар жылына 3—7 рет балалап, әрбір балалаған сайын 2—10-дан көжек туады.
Көбею жылдамдығы сүт қоректілердің өмірінің ұзақтығына және оның түрлерінің өлу жылдамдығына байланңсіы. Жалпы ереже бойынша ұзақ жасайтындар өте баяу көбейеді. Мысалы, пілдер 70—80 жыл, аюлар мен ірі мысықтар 30—40 жыл, иттер 10—15 жыл, тышқан тәрізді кеміргіштер 1—3 жылға дейін өмір сүреді.
Тіршілік жағдайының өзгеруіне байланысты көбею жылдам-дығы да жыл сайын өзгеріп отырады. Бүл әсіресе, өсімтал түр-лерден айқын байқаладьі. Мысалы, ауа райы жақсы, тамақтық зат мол болған жылдары тиіндер үш рет балалап, әрбір бала-лаганда 6—10-ға дейін көжек туады, ал ауыр жылдары ұрғашылары ашығып, арықтап жылына 1—2 рет балалап, 2—3-ке дейін ғана көжек туады. Туатын ұрғашыларының саны азаяды, сөйтіп жылдамдығы құрт төмендегі кетеді. Бұл сияқты жағдайлар барлық аңдарда да кездеседі.
Сүт қоректілердің ішінде моногамды және полигамды түрле-рі болады. Моногамдыларында бір көбею мезгілінде еркегі мен ұрғашысы жұп құрайды. Мүндай жануарларға қаскырлар, қара бурыл түлкілер, түлкілер мен құндыздар жатады. Ал, маймылдардың жұбы көп жылға дейін ажырамайды. Моногамды түрлерде балаларың өсіруге ұрғашысы да, еркегі де қатысады. Кебір нағыз тюленьдер шағылысу кезінде ғана жұп құрайды да, кейін еркегі кетіп қалады.
270
Полигамдарға — бұғылар, есектер, жылқылар, шошқалар, ешкілер, сиырлар, қойлар жатады, Сүт қоректілердің бұл түрлері, яғни жылқылар, бұрылар, есектер бірнеше ұрғашыларынық басын қосып, “үйір” құрады. Бір үйірде бір ғана еркегі және жиырмадан отызға дейін ұрғашылары болады. Құлақты тюленьдердін, еркегі үйірге түскенде манына 15—80-ге дейін ұрғашыларын жиып, үйір құрады. Кемірушілер мен насеком жемділердің де көпшілігі полигамдарға жатады. Бірак, бұлар “үйір” құрмайды.
Сүт қоректілердін, әрбір түрінін шағылысу мерзімі түрліше уақытта орындалады. Қасқырлар мен түлкілер қыстын, аяқ шенінде, күзендер мен қояндар көктемнің басында, бұлғындар, сусарлар жаздың ортасында, ал тұяқтылардың көпшілігі күзде шағылысады. Әрбір түрдін, өзіне қолайлы және баласын сақтай алатын жыл маусымында балалауы эволюциялық дамудын, нәтижесінде пайда болған. Осы жағдайға байланысты сүт қоректілерге жататын түрлердің буаз болу мерзімі түрліше болатыны жоғарыда айтылған болатын, мысалы, қасқырлардың буаз болу мерзімі 60 күн болса, ал бұлғындардікі 230—280 күндей болады.