Дәріс № 3 Мәдениет семиотикасы
20 ғасырдың 30-жылдарынан бастап, таңбаларды зерттейтін семиотика деп аталатын дербес ғылым қалыптасты. Семиотика — грек сөзі, мағынасы — белгілі дегенді білдіреді.

Семиотика -- хабаршы таңбалар туралы жалпы теориялық ілім, ол таңбалардың табиғатын, жүйесін, түрлерін, крлдану процесіңцегі құбылыстарын, таңбалардың бір-бірімен және өздері білдіретін мағынамен кдрым-кдтынасын зерттейді.

Семиотика – 20 ғасырдың 20-30-жылдарында ғана қалыптасқан жас ғылым болғанымен, әр түрлі материалдық белгілерді хабаршы таңба ретінде қолдануды адамдар ежелгі заманнан бастап-ақ білген. Сондай-ақ, атқаратын қызметі жағынан алғанда сөйлеу тілінде де жалпы таңбаларға тән сипаттардың барлығын, сондықтан оны да жалпы таңбалар тобында қараудың керектігін ежелгі заман ойшыларының өздері де айтқан. Аристотель ауызекі айтылған сөздер – ойдағы түсініктің символы, ал жазу — сөздің символы деген. Кейінгі заманда өмір сүрген Гоббс, Локк, Лейбниц т.б. философтар тіл – таңбалар жүйесі деп есептеген. Тілде таңбалық сипаттың барлығын 19 ғасырдағы көрнекті тіл ғалымдары — Ф. Бопп мен В.Гумбольдт та айтқан. Ч. Пирстың басылым көрген семиотикалық идеялары лингвистикалық ортадан тыс алыста дүниеге келді, сондай-ақ түсінуге ауыр тілмен жазылғандықтан сол уақыттарда АҚШ-тан тыс жерлерде кең танылмады; оған ұқсас тәуелсіз идеяларды Ф.де Соссюр дүниеге әкелді. Оның басты айырмашылығы идеяны математикалық логикадан емес лингвистикадан туындатуы болды. Пирс тұжырымдамаларының кең оқырманмен табысуы және дамытылуы 1930-жылдарда Ч.М.Моррис арқылы жүзеге асты және ол Пирстың әлемге семиотиканың негізін салушы ретінде кең танымал болуына ықпал етті. Пирс идеяларының көпшілік сипат алуына Р. Якобсон да біраз еңбек сіңірді.

Пирс таңбаларға классификация жасады: икондық таңбалар, индекстер, символдар.

Икондық таңбалар - белгілеуші мен белгіленушісі бір-бірімен қандай да бір ортақ ұқсастыққа ие бейнелі таңбалар Мыс. Аюдың (хайуан) өзі мен суреті.

Индекс-таңбалар (олар индекстік, нұсқаушы не дейксистік таңбалар) – белгіленуші мен белгілеушінің өзара араластығымен бір-бірімен байланысты болатын таңбалар; көп жағдайда бұл байланыс себеп-салдарлық және/немесе нұсқаушы сипатта болады: із – оны тастаушыға сілтейді, түтін – отқа.

Символ-таңбалар немесе символдық таңбалар белгілеуші мен белгіленуші сол қоғамда қабылданған немесе сол мәдениеттегі шартты келісім негізінде бір-бірімен байланысты болады Мыс.: бағдаршам түстері мен олардың мағыналары арасындағы байланыс.

---

«Мәдени код» ұғымы кез келген хабарламаның мағынасын ашу үшін қолданылады. Мәдени код-

1. 
   әлемнің мәдени суретін түсінудің кілті; санадағы, мінез-құлқындағы стереотиптермен байланысты мәдениеттің мәдени ерекшеліктері;
   
2. 
   осы мәдени дәуірдегі тәжірибе, әлем туралы білім, дағдылар, білік беру тәсілі, нақты хабарламаларды қалыптастыру ережесі;
   
3. 
   мағынасы бойынша кодтың ең жақын мысалы ретінде ғалымдар көбінесе «тіл» түсінігін келтіреді, өйткені тіл дұрыс және заңды түрде сөйлеуді ұйымдастырудың белгілі бір тәсілі болып табылады (Ф. Соссюр)
   

Қазіргі зерттеушілер бұл ұғымды кең және функционалдық деп есептеуге бейім, өйткені ол (код ұғымы) вербалды жүйелерді ғана емес, вербалды емес (Морзе, икона) жүйелерді түсіну және ұйымдастыру үшін пайдаланылуы мүмкін.

4. 
   материалдық және рухани қызметтің кез келген затында жасалған белгілердің (символдардың), мағыналардың жиынтығы. Код мәдениеттің мағыналық деңгейіне енуге мүмкіндік береді; кодты білмей, мәдени мәтін түсініксіз, қабылданбаған болады. Мәдени код мәдени құбылыстардың (мағыналар, белгілер, символдар, нормалар, мәтіндер, рәсімдер және т.б.) терең мағынасын ашуға көмектеседі.
   

Г. М. Маклюэн мәдениет типтерінің жіктелуіне сәйкес ғаламдық мәдени кодтардың түрлері:

1. 
   ежелгі дәуірде мәдени доминантты код мифологиялық болды. Алғашқы қауымдық қоғамда миф-бұл өмірді түсінудің тәсілі ғана емес, сонымен қатар оны заттық және белгілі формада уайымдау тәсілі.
   
2. 
   жазбаша (кітап). Жазбаша дақылдардың кодтары б.з. д. 4-ші мыңжылдықтың соңы-б. з. д. 3-ші мыңжылдықтың басында (ежелгі Египет және Месопотамия) қалыптасады және қазіргі уақытқа дейін бар. Бұл кодтар әртүрлі жергілікті мәдениеттерде тарихи нақты және әр түрлі нысандары бар. Әлеуметтік өзгерістердің әсерінен мифологиялық мәдени код бұзылады. Мәдени кодқа тарих қосылады. Жаңа мәдени код қалыптастыруға ғылым елеулі әсер етті. Оның нәтижесі-сенімді, тәжірибелі, ұтымды білім мәдени жадыға енгізіліп, оны қайта құрды.
   
3. 
   экрандық. 20 ғасырда мәдени кодтың негізгі компоненттерінің өзара әрекеттесуін жаңаша ұйымдастыра отырып, экрандық мәдениеттің кодтары қалыптасады.
   
4. 
   сандық. Өткен мәдени түрлерде табиғатты игеруге бағытталған пән «екінші пән» - компьютерлер, ақпараттық байланыс жүйелері, ақпараттық банктер және т. б. болып табылады.
   

Этникалық және ұлттық өздік сананың рухани-психологиялық және саналық өзегі мен негізі – этос. Мұның грекшеден сөзбе-сөз тәржімелегендегі мағынасы – әдет-ғұрып, мінез-құлық. Антикалық пәлсапада этос жалпы алғанда әлдеқандай адамның немесе құбылыстың ішкі сипатын бейнелейтін ұғым ретінде қолданылған. Ал, экзистенциялық пәлсапа оны адамның рухани мәнін, сол мәнділіктің негізін құрайтын функционалдық мазмұндағы ерекшеліктерді білдіретін термин ретінде қарастырады. Қысқаша маз-мұндасақ, этос – әлеуметтік нормалар мен рөлдік функциялар кейпінде көрінетін қоғамның еркін білдіруі. Оны үстем болып тұрған құндылықтар мен әдеп қалыптарында, сондай-ақ, жергілікті тұрғындардың негізгі массасының тұрмыс-салты мен әлеуметтік жағынан ұйымдасуының ерекшеліктерінде бейнеленген, әлеуметтік-этникалық қауымдастық мәдениетінің жинақталып-жалпыланған сипаттамасы түрінде түсіну керек.

---

Этос – бұл күштеу механизмдері мен қозғау салатын шешімдерді жүзеге асыру негізінде қауымдық өмірді реттеу мен нықтауға қаратылған іс-әрекеттерде басшылыққа алынатын бастаулар, нұсқаулар, ережелер, үлгілер мен эталондар. Бұл жайт белгілі бір мүдделерді қорғаудан туындайды. Жоғарыда сөз болған этос мазмұны іс-әрекеттің диспозициялары, санкциялары және шарттарымен айқын-далады. Этос отбасынан басталып, еңбек ұжымында, көше-көлікте, жалпы этностық тұрмыста көрінісін тауып жатуға тиіс.

Этосты құрайтын құндылықтар мен қалыптардың көрі-ністері қандай? Оларды адамдардың сөздерінен, шығар-машылық туындыларынан, рухани ізденістерінен, қобалжу-ларынан, тіпті қуанышы мен азап шегуінен де жазбай тануға болады. Сондай-ақ, адамдардың өз халқының өткені, қазіргі жағдайы мен келешегіне байланысты алаңдаушылығынан осы құндылықтардың нышанын көруге болады. Мұны олардың табиғат, қоғам және билік институттары туралы түсініктерінен де байқауға болады. Өз-өзінен көрініп тұрғанындай, бұлардың бәрі ұлттың өзіндік санасының, ары қарай кеңейтіп айтатын болсақ, ұлттық сананың мазмұнын құрайды.

Адамның күнделікті өмірі оның мінез-құлқын реттейтін рәміздер мен белгілерге толы. Мәдениеттегі рәміз - пәндік бейнені және терең мағынаны салыстыру арқылы ашылатын әмбебап, көп мәнді санат. Рәміздер - жасанды формадағы нақты әлемнің бейнесі. Рәміздің өзі ешқашан пайда болмайды, бірақ әрқашан адамның түсінген мағынасының өрнегі ретінде көрінеді.

Таңба келесі белгілерге ие:

• 
  көп мәнді;
  
• 
  ассоциативтілік;
  
• 
  пәндік бейнені және терең мағынаны салыстыру;
  
• 
  болмыстың түрлі салаларында болуы;
  
• 
  жиі графикалық суретт болып кездеседі.
  

Рәміздерді қабылдауы мәдени құндылықтармен байланысты. Мысал: ежелгі үнді мәдениетінде свастика – барлық бастаулардың бірлігінің символы, ал Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін – фашизмнің символы.

Рәміздердің күрделі табиғаты және оның арқасында көптеген функцияларды (танымдық, репрезентативті, реттеушілік-бейімделген және т.б.) орындау қабілеті, оның әртүрлі салаларда, мәдениет нысандарында қолданылуын анықтайды. Рәміздің пайда болу механизмі оның мазмұнын ұғым мен бейнеге қарағанда неғұрлым кең етеді. Сонымен қатар, белгі ретінде жиі сөз сөйлей отырып, символ одан тірі және одан кейін тұрған мәнді тікелей манифестейды. Бұл дерексіз идеяның бейнелі көрінісі үшін символды кеңінен пайдалануға мүмкіндік береді.

---

Смотрите также файлы

• Ставропольский краевой открытый научно инженерный исследовательский конкурс. Районный этап. Секция науки о Земле Название работы Великое озеро Байкал.doc

• Особенности детей раннего возраста 4.docx

• Биография Четырехкратный чемпион нба леброн Джеймс по праву считается одним из величайших.docx

• Г. И. Сажиновсенокосы и пастбищавологодской области их улучшение и использование.pdf

• Достыымыз жарасан Мерекелік ертегілік Масаты.docx