₅ бойынша
2014-15 жылдардағы көл суының көрсеткіштері мен 1985-89 жылдардағы ШРК-ға қатысты көлдің максималды ластануының алынған нәтижелерін салыстырмалы талдау келесіні көрсетті (3-кесте, 5-сурет).
Кесте 3 -Ластағыш заттардың көрсеткіштері

Көрсеткіштер	ШРК мг/дмз	Макс. мәні	2014ж	2015ж
Жалпы минералдылығы	1000	4289	1805	1859
Фторидтер	0,05	3,25	1,4	1,4
Фосфаттар	0,05	3,6	0,13	0,08
БПК5	6	40	18	12

Билікөлдегі судың жалпы минералдануы 1,8 еседен асады, ал Аса және Берікқара өзендерінде қалыпты шектерде.

Көлдегі фторидтер ШРК-дан 1,6 – 1,9 есе, Аса өзенінде – қалыпты шектерде, Берікқара өзенінде – қалыпты шекте жоғары.

Көлдегі БПК5 2014 жылы асып түсті 2015 жылы 9 рет 6,3 есе, Аса және Берікқара өзендерінде қалыпты шектерде.

а

б

в

Сурет 5 - Салыстырмалы диаграмма: а) судың жалпы минералдылығы б) фторидтердің үлесі, в) БПК₅ оттегін биохимиялық тұтыну бойынша

---

Ұсыныстар
Көлді қалпына келтіру бойынша ұсыныстар. Әрбір су қоймасы - бұл бактериялар, балдырлар және жоғары сатыдағы өсімдіктер мекендейтін күрделі экожүйе. Олардың жалпы қызметі су қоймасының өзін-өзі тазартуын қамтамасыз етеді. Өзін-өзі тазарту факторлары әртүрлі. Оларды 3 топқа бөлуге болады: физикалық, биологиялық және механикалық.

Су объектілерінің өзін-өзі тазартуының физикалық факторларының ішінде суға түсетін ластаушы заттардың сұйылтуы, ерітуі және араласуы маңызды орын алады. Аса өзенінен Билікөл көліне жыл бойы таза өзен суының ағуы жағдайында бұл жағдай өзен бойынан шектеулі экологиялық босату қамтамасыз етілген жағдайда сақталады.

Өзін-өзі тазартудың биологиялық факторларына сапрофитті бактериялар, саңырауқұлақтар, актиномицеттер, балдырлар жатады, олар үшін энергияның негізгі көзі жансыз органикалық материалды тұтыну болып табылады. Олардың ортақ қызметі су объектілерінің өзін-өзі тазартуын қамтамасыз етеді [15].

Су қоймасының шамадан тыс ластануы Билікөл көлінде орын алған өзін-өзі сауықтыру процестерін бұзады, пайдалы микрофлора басылады.

Су қоймасының ластанумен күресуіне көмектесу үшін су қоймасын органикалық заттардан қосымша тазарту, түбіндегі шөгінділерді жою және таза судың ағыны арқылы суды сұйылту қажет.

Жоғарыда айтылғандардың негізінде көлді тазарту үшін көлді қалпына келтірудің кешенді тәсілі ұсынылады (4-кесте).

Көлді қалпына келтірудің келесі кем емес қажетті шарасы - көлдің негізгі саласы Аса өзеніне ластаушы заттардың түсуін болдырмау.


Кесте 4 - Билікөл көлін қалпына келтіру бойынша іс шаралар жоспары

Тазалаудың физикалық әдістері (гидрологиялық режимі)	Суды биологиялық тазалау әдістері	Механикалық тазалау әдістері
1. Аса өзенінің ағынын арттыру үшін су ресурстарын тиімді пайдалануды қамтамасыз ету қажет. Суару үшін суды үнемдеу үшін тамшылатып суару технологиясына көшу қажет. 2. Берікқара өзенінің бойындағы судың ағуын қамтамасыз ету, өзенге бөгет салуға жол бермеу. 3. Көл жағасынан ұңғымаларды бұрғылау арқылы көлді жер асты суларымен «шаю» және толтыру.	1. Су гиацинт өсімдігі (Eichornia real) суды және түбіндегі шөгінділерді зиянды заттардан, соның ішінде ауыр металдар мен радионуклидтерден тазарту үшін пайдалану. 2. Негізгі энергия көзі органикалық заттар мен қоректік заттар азот пен фосфор болып табылатын табиғи аэробты және факультативті микроорганизмдердің штаммдарының көмегімен су мен түп шөгінділерін тазарту. 3. Теңіз шырғаны бұталарын жағалауға отырғызу.	Арнайы техниканың көмегімен жағалау аймағын артық қамыстан механикалық тазалау.

---

Өзен суындағы фторидтердің мөлшері 2014 жылмен салыстырғанда 2015 жылы артып, ШРК 1,8 есеге асып кеткені алаңдатады. Сондықтан қажет:

1. Ағынды сулары Аса өзеніне түсетін кәсіпорындарға өндірісте суды пайдаланудың тұйық цикліне көшу ұсынылсын.

2. Қалалық ағынды суларды сүзу алаңдарынан Аса өзенінің суына ластаушы заттардың түсуін болдырмау. Аса өзені оларға жақын ағып өтеді, сондықтан олар жер асты сулары арқылы өзенге түседі.
Қорытынды

2015 жылғы Билікөл көлінің суын талдау шектеулі ингредиенттер үшін химиялық құрамының тұрақсыз күйін көрсетеді, оларға қорғасын, кадмий, жалпы хром және фосфаттар кіреді. Алғашқы зерттеулерде фосфаттар ШРК-дан 1,5-тен 10 есеге дейін және одан да көп асып түсті. Судың химиялық құрамының басқа негізгі көрсеткіштері де (минералдану, иіс, сульфаттар, БПК5) нормадан айтарлықтай жоғары болды.

1983-88 жылдары фосфор зауытынан ағынды сулар келіп түскен уақыттан бері көлдің ластану дәрежесін анықтау бойынша өткен жұмыстарды қорыту және 2015 жылы көлдің жағдайын алдын ала зерттеу көлдің әлі де болса қатты ластану санатына жататынын көрсетті. ластанған су қоймалары, дегенмен салаларының сулары - Аса және Берікқара барлық жағынан әлдеқайда таза. Демек, көлдің ластануы негізінен өткен ғасырдың 80-жылдарындағы фосфор зауытының өнеркәсіптік ағынының техногендік ағызуларынан кейін қалдық сипатта болады.

Билікөл көлінің ластануы барлық жағынан дерлік жоғары деңгейде қалып отыр. Судың ластану индексі бойынша көл «өте лас» су қоймасы ретінде сипатталады.

Билікөл көлінің су ресурстары қатты эвтрофикация сатысында. Көлдің өзін-өзі тазарту процестері өте баяу. Осындай жағдайда Аса және Берікқара өзендері бойындағы су ағынының артуы, сондай-ақ еріген және тасқын суларды пайдалану көлдің тазартылуына ықпал етеді.

Қоршаған ортаны қорғау шараларын заманауи қалалық тазарту құрылыстарын салумен қатар жүргізген жөн. Көлді қалпына келтіру бойынша практикалық шараларды жоспарлау кезінде биологиялық өзін-өзі қалпына келтірудің де, гидромеханикалық тазалаудың да кешенді әдісін қолдану қажет, өйткені олар бірін-бірі толықтырады. Сонымен бірге заманауи технологияларға сәйкес суды есепке алу мен суды бөлудің автоматтандырылған жүйесін енгізу міндетті [16,17].
Әдебиеттер тізімі

1. 
   Отчет о НИР "Разработка научно-технических мероприятий по определению степени, вида, ареала загрязнений и объема очистки дна озера Биликоль в Жамбылской области". КазНИИВХ. Тараз: 2015. -94 с.
   
2. 
   Информационный бюллетень о состоянии окружающей среды Республики Казахстан. Выпуск 11, 3-й квартал 2015 г. Министерство энергетики РК, РГП «Казгидромет», Департамент экологического мониторинга. Астана, 2014.
   
3. 
   Архивные документы Жамбылской лаборатории мониторинга загрязнения природных ресурсов за 1972-2013 годы, г. Тараз.
   
4. 
   Скрипник Г. «Патовая ситуация». Знамя труда, 21 июля 2015 г.
   
5. 
   Карлыханов О.К., Баджанов Б.М., Ли М.А. Прогнозирование стока реки Аса. Водное хозяйство Казахстана. № 2 (18), 2008.
   
6. 
   Ибатуллин С.Р., Сатенбаев Е.Н., Карлыханов О.К., Ибраев Т.Т., Баджанов Б.М., Ли М.А. Современное состояние и перспективы комплексного использования водных ресурсов бассейна реки Аса. Тараз: ТОО «КазНИИВХ». 2008.
   
7. 
   Середа Т., Варников В. «Биологическая очистка воды». Журнал «Наука и жизнь», №7 2002.
   
8. 
   Горюнова С.В., Демина Н.С. Водоросли - продуценты токсических веществ. Москва, издательство «Наука», 1974.
   
9. 
   Синезеленые водоросли – продуценты токсических веществ. Источник: vuz-24.ru/nex/vuz-16252.php.
   
10. 
    Руководство по химическому анализу поверхностных вод суши. Под редакцией проф. Семенова А.Д. Ленинград: Гидрометеоиздат. 1977.
    
11. 
    Иванова Г.Г., Шпигун О.А. Определение форм фосфора в природных водах //Вестник Московского университета. Серия «Химия», №2, 1999.
    
12. 
    ПНД Ф 14.1:2:4.178-02 «Методика измерений суммарной массовой концентрации сероводорода, гидросульфидов и сульфидов в пробах питьевых, природных и сточных вод фотометрическим методом».
    
13. 
    ПНД Ф 14.1:2:4.277-2013 «Методика определения содержания азота по Кьельдалю, азота органического, азота общего в пробах питьевых, природных и сточных вод».
    
14. 
    ПНД Ф 14.1:2:4.205-04 (издание 2019 г.) «Методика измерений массовых концентраций азот- и фосфорорганических пестицидов в пробах питьевых, природных и сточных вод методом газовой хроматографии».
    
15. 
    Аджиенко В.Г. «Очистка объектов от донных отложений». Всероссийский научно-практический журнал «Вода: химия и экология», №3, 2010.
    
16. 
    Karlykhanov О.К., Mirdadaev M.S., Imanaliyev T.K., Ponkratyev D.M, Turekeldieva R.T., Duisenbayeva S.T., Abzhanova A.E. Water Metering Automation and Improvement of Environmental Sustainability of Water Bodies// International Journal of Advanced Science and Technology – 2020.- Vol. 29, No. 11s. - Р. 100-107.
    
17. 
    Karlykhanov О.К., Imanaliyev T., Li M., Bakbergenov N., Tazhieva T., Zhumadilova A., Zhigitova S. The Provision of Digitalization, Safety and Environmental Sustainability of Water Facilities// International Journal of Advanced Science and Technology - 2020. -Vol. 29, No. 11s. - Р. 108-121.
    

---

---

Смотрите также файлы

• 1 анализ конструкции автосцепного оборудования применяемого на электорвозах серии 3ЭС5К.docx

• Путь моей семьи через призму истории.docx

• Практическая работа 2 (Часть 2).docx

• Вкр Охрана труда.docx

• Реферат по дисциплине Технология эксплуатации нефтяных скважин на тему Технология исследования нагнетательных скважин результаты их применения.docx