Файл: аза тілі мен дебиеті пнінен (оыту аза тілінде емес).docx

үшін қауіпті.

Тағы бір мысал, әлем мұхиттарына төгілген қоқыстан үйілген пластик аралдардың пайда болуы. Ұзындығы мен ені бірнеше шақырым бұл аралдар мұхиттағы тіршілікке орасан зиян келтіріп жатқаны сөзсіз.

Жер Күні планетамыздың қамын ойлайтын жалғыз күн емес, Жер Күні бүкіл адамзаттың күнделікті өмір сүру салтын өзгерту қажеттілігін еске салатын күн.

Мысалы, егер күніне миллиондаған адамдар мектепке немесе жұмысқа жаяу немесе велосипедпен барса, машиналар, автобустар және ұшақтар шығаратын газ мөлшерін азайтуға үлесін тигізер еді. Жер мен ауаның тазалығында ағаштардың орны бөлек екені белгілі. Ағаштар оттегін шығарып, ауаның тазалығын қамтамасыз етіп қана қоймайды, олар сондай-ақ жауын-шашын, күн сәулесі және желдің ауа райына әсерін азайтып, климатты реттеп отырады. Олай болса адамзат өзі аямай қолданып отырған ағаштардың орнын толтыруға да жауапты.

Жерді таза сақтаудың тиімді әдістерінің бірі – қайта қолдануға болатын материалдарды қайта өңдеу. Оны іске асыру мүлдем қиын емес. Ескі заттарға жаңа өмір беру, ескі заттардан мүлдем басқа зат жасап шығару арқылы қаншама жер байлығын үнемдеуге болар еді. (300 сөз)
Мәтіннен мына сөздердің сәйкес мағыналарын табыңыз.
Айрықша –[1]

Алғашқы –[1] Пайдалану –[1] Үлкен –[1] Халық –[1]

Барлығы: [5 балл]

2. 
   тапсырма
   

Төменде берілген әр сөйлемді өз сөзіңізбен қайта жазыңыз. Сөйлемдерді берілген сөздермен бастаңыз.

Әрсұрақтыңбалыжақшада берілген.Тілсапасына қосымша5балл беріледі.

Мысалы:

Жердің биологиялық әр алуандылығы туралы білу – адамзаттың міндеті. Адамзат

Жауабы:

---

Адамзат жердің биологиялық әр алуандығы туралы білуі тиіс.

1. 
   Жер күні – халықаралық деңгейде аталып өтетін қоршаған ортаны қорғау шараларының бірі.
   

Қоршаған ортаны

[1]

2. 
   Жердің биологиялық әр алуандылығы туралы білу және оны қорғау – адамзаттың міндеті.
   

Адамзаттың міндеті

[1]

3. 
   Жер күнін атап өтуді ұсынған АҚШ сенаторы Гэйлорд Нелсон.
   

АҚШ сенаторы

[1]

4. 
   Адамзат жер қойнауындағы табиғи көздерді жауапсыз қолдану арқылы судың, жердің және ауаның ластануына себепші болады.
   

Судың, жердің

[1]

5. 
   Зерттеушілер ауа ластанған сайын озон қабаты жұқарып, тесіктер көбейе түседі деп санайды.
   

Ауа ластанған сайын

[1]

6. 
   Ұзындығы мен ені бірнеше шақырым бұл аралдар мұхиттағы тіршілікке орасан зиян келтіріп жатқаны сөзсіз.
   

Мұхиттағы тіршілікке

[1]

7. 
   Жер Күні бүкіл адамзаттың күнделікті өмір сүру салтын өзгерту қажеттілігін еске салатын күн.
   

Бүкіл адамзаттың

[1]

8. 
   Жер мен ауаның тазалығында ағаштардың орны бөлек екені белгілі. Ағаштардың
   

[1]

9. 
   Адамзат өзі аямай қолданып отырған ағаштардың орнын толтыруға да жауапты. Аямай қолданып отырған
   

[1]

10. 
    Ескі заттарға жаңа өмір беру, ескі заттардан мүлдем басқа зат жасап шығару арқылы қаншама жер байлығын үнемдеуге болар еді.
    

Жер байлығын

[1]

Барлығы: [10+5=15 балл]

3. 
   тапсырма
   

Төмендегі сұрақтарға жауап беріңіз. Мүмкіндігінше, өз сөзіңізбен жауап беруге тырысыңыз.

Әрсұрақтың балыжақшада

---

берілген.Тіл сапасынақосымша5баллберіледі.

1. 
   Жер күнін атап өту шарасы қандай мақсатта ұйымдастырылды?
   

[1]

2. 
   Адамдардың жер байлығына немқұрайлы қарауының салдарынан қандай мәселелер пайда болып отыр? Кем дегенде 2 мәселені көрсетіңіз.
   

[2]

3. 
   Ағаштардың жер мен ауа тазалығына әсері қандай? 2 әсерін жазыңыз.
   

[2]

Барлығы: [5+5=10 балл]

Нақты балл қою кестесі

Тапсыр ма	Сұрақ	Жауабы	Балл	Қосымша ақпарат
1	1	ерекше	1	Ұсынылған сөздерге балама сөздер дұрыс жауапқа қабылданбайды. Сөздерде жіберліген орфографиялық қателер үшін балл саны шегерілмейді
	2	бірінші	1
	3	қолдану	1
	4	орасан	1
	5	адамдар	1
2	1	Қоршаған ортаны қорғау/сақтау шараларының бірі – Жер күні халықаралық/дүниежүзілік деңгейде аталып өтетін/тойланатын. Қоршаған ортаны қорғау/сақтау үшін халықаралық деңгейде атап өтілетін/тойланатын шара – Жер күні.	1	Білім алушы сөздердің орнын ықтимал жауаптардан бөлек өзгерте алады, бастысы ой мен сөйлем құрылымы сақталуы қажет. Жауаптардың ұсынылған жауаптарға жуық болуын ескеру қажет.
	2	Адамзаттың міндеті – Жердің биологиялық әр алуандылығы/көптүрлілігі туралы/жайлы/жөнінде білу және оны қорғау/сақтау. Адамзаттың міндеті Жердің көптүрлі екендігі туралы біліп жүру және оны сақтауға тырысу.	1
	3	АҚШ сенаторы Гэйлорд Нелсон Жер күнін атап өтуді/тойлау туралы ұсынған/ұсыныс жасаған/ ой тастаған.	1
	4	Судың, жердің және ауаның ластануына/экологиялық тұрғыдан нашарлауына себепші болатын/туындатататын – aдамзаттың/адамдардың/халықтың жер қойнауындағы/жер астындағы табиғи көздерді/байлықтарды/қазбаларды жауапсыз/ысыраппен қолдануы/пайдалануы/тұтынуы. Суды, жерді ауаны ластайтын адамдар. Олар жер асты байлықтарын қалай	1

---

		болса, солай қолданып, табиғатқа залал келтіреді.
	5	Ауа/ауа қабаты/атмосфера ластанған/кірлеген сайын озон қабаты жұқарып, тесіктер/көп саңылаулар көбейе түседі/пайда болады деп санайды/есептейді/дейді зерттеушілер/ғалымдар.	1
	6	Мұхиттағы тіршілікке/тіршілік иелеріне/жан-жануарларға ұзындығы мен ені бірнеше шақырым/көлемі үлкен бұл/осы аралдар орасан/көп/үлкен/ зиян/залал келтіріп жатқаны сөзсіз/келтіріп жатыр/тигізіп жатыр/тигізуде/келтіруде. Мұхиттағы тіршілікке зиянын тигізіп жатқан – ұзындығы мен ені бірнеше шақырымға созылатын осындай аралдар.	1
	7	Бүкіл адамзаттың/адам баласының/халықтың/адамдардың күнделікті өмір сүру салтын/тәртібін өзгерту қажеттілігін/керектігін еске салатын/түсіретін күн – Жер Күні. Бүкіл адамзат баласы Жер күні өздерінің өмір сүру тәртіптерін өзгерту керектігін естеріне түсіреді.	1
	8	Aғаштардың Жер мен ауаның тазалығында орны/рөлі бөлек/ерекше екені белгілі/мәлім/барлығымыз білеміз. Ағаштардың қоршаған ортаның тазалығында алар орны ерекше екендігін білеміз.	1
	9	Aямай қолданып отырған ағаштардың орнын толтыруға/ағаштарды қалпына келтіру үшін aдамзаттың/адам баласы/адамдар өзі жауапты/жауапкершілік алу керек.	1
	10	Жер байлығын ескі/жарамсыз заттарға/нәрселер/дүниелер жаңа өмір беру/қайта қалпына келтіру/жөндеу, ескі заттардан/нәрселерден мүлдем басқа зат жасап шығару/жаңа нәрсе ойлап табу/жасау арқылы/негізінде қаншама/көптеген үнемдеуге/ысырапқа	1

---

		жол бермеуге болар еді.
Тіл сапасыүшінқосымшабесбаллберіледі.				5
3	1	Әлемдегі барлық адамдарды өсімдіктер мен аңдарды қорғауға, өзіміз өмір сүретін жерді таза ұстауға ынталандыру; қоршаған ортаны қорғау туралы адамдардың білуіне ықпал ету.	1		Білім алушының мәтін ақпаратын қолданып өз сөзімен жазған жауаптары қабылданады. Бірақ жауаптар ұсынылған жауаптарға жуық болуын ескеру қажет.
	2	Су, ауа ластанған сайын озон қабаты жұқарып, тесіктер көбейе түседі. Мұхитқа төгілетін қоқыстар, пластик аралдардың тіршілікке зиянын тигізеді.	1 1
	3	Оттегі шығарып, ауаны тазартады. Ауа райына әсер етіп, климатты реттеп тұрады.	1 1
Тіл сапасыүшінқосымшабесбаллберіледі.				5
Барлығы				30

Жалпы балл қою кестесі

Балл	Тілдік құзырлық
5	Лексикалық сөздік қоры мол және тілдік құрылымдарды шебер қолданған. Жауабы жүйелі және нақты. Грамматикалық құрылымдарды дұрыс қолданады (етістіктің түрлері, шақтары, жалғаулар, сөздердің орын тәртібі, құрмалас сөйлемдерді қолдану). Елеусіз қателер кездеседі.
4	Лексикалық сөздік қорды және тілдік құрылымдарды дұрыс қолданады. Жалпы сауаттылығы жақсы. Грамматикалық және лексикалық элементтерді жақсы білетіні көрінеді. Грамматикалық құрылымдарды көбіне дұрыс қолданады (етістіктің түрлері, шақтары, жалғаулар, сөздердің орын тәртібі, құрмалас сөйлемдерді қолдану). Жіберілген грамматикалық қателіктер мазмұнды түсінуге кедергі келтірмейді.
3	Сөздік қоры мен тілдік құрылымдарды білуі қанағаттанарлық. Жауаптары жуық. Сауаттылық деңгейі жетіңкіремейді. Етістіктің түрлері, шақтары, жалғаулар, сөздердің орын тәртібінде қателіктер кездеседі. Оқушының тілдік қолданысы ой жүйесіздігіне әкеледі.
2	Сөздік қоры мен тілдік құрылымдарды білуі шектеулі. Қарапайым тілдік құрылымдарды қолданғанымен, әрдайым дұрыс болмайды. Етістіктің түрлері, шақтары, жалғаулар, сөздердің орын тәртібі, жай сөйлемдерді қателіктер үнемі кездеседі. Кей тұстарда оқушының тілдік қолданысы оның ойын түсінуге кедергі келтіреді.

---